«Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика»
73
MARKAZIY OSIYODA BRONZA DAVRI MIGRATSIYALARI VA
ETNOMADANIY JARAYONLAR TARIXINING O‘RGANILISHIGA DOIR
Kenjayeva Nafisa Turg‘unboy qizi
Oriental universiteti 2-bosqich magistri
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab ilk yozma manbalarda tilga olingan
Markaziy Osiyo qadimgi xalqlarining hududiy joylashish chegaralari muammosi
sharqshunoslarning asarlarida dolzarb mavzuga aylandi (E. Zaxau, V. Geyger,
V.
Tomashek). Bu masala XX asr boshlarida ko‘rib chiqilgan (I.
Markvart,
A.
Xermann) va arxeologik ma’lumotlarni hisobga olgan holda, keyingi yillarda
ham ilgari surilgan (M.M. Dyakonov, V.M. Masson, B.Y. Staviskiy). Mazkur
muammo, ayniqsa o‘tgan asrning 70–
80-yillarida bir qator tadqiqotchilar
(I.V. Pyankov, P. Bernar, G.P. Frankfor, E.V. Rtveladze, J.K. Garden va boshqalar)
ishlarida bayon etildi. Mavzu tarixshunosligi I.V. Pyankov tomonidan yetarlicha
yoritilgan. Tadqiqotchining ishlarida Baqtriya tarixi va tarixiy geografiyasiga
mansub yunon-rim manbalarining tahlili katta
o‘rin egallab, shuningdek, Sug‘d va
Baqtriyaning tog‘lar va daryolar orqali o‘tgan hududiy chegaralari haqidagi antik
davr mualliflarining tasavvurlari ko‘rib chiqildi [1].
ХХ
asrning 70-80-yillarida Markaziy Osiyoda amalga oshirilgan keng
qamrovli arxeologik tadqiqotlar natijasida shu mintaqaning tarixiy geografiyasiga
oid mavjud ilmiy qarashlar tubdan o‘zgardi.
1977-
yili Markaziy Osiyoning etnik muammolari tarixiga bag‘ishlangan
xalqaro simpoziumidagi ko‘rib chiqilgan masalalari orasida, mintaqa xalqlarin
ing
etnogenezida mil. avv. II ming yillik muhim bosqich bo‘lganligi va xususan, shu
davrda zamonaviy xalqlarning shakllanishiga asos yaratilgan degan fikr ilk bor
ilgari surilgan [2]. Anjuman ishtirokchilari ma’ruzalarida hind
-eron
qabilalarining yoyilish masalalari, bronza asrida Andronovo madaniyati dasht
chorvadorlarning Markaziy Osiyoga migratsiyasi bilan bog‘liq “ariylar
muammosi”ning lingvistik (tilshunoslik), arxeologik va tarixiy
-madaniy jihatlari
ko‘rib chiqilgan. Boshqa muqobil qarashlarga ko‘ra,
hind-eroniylar vatani
Old Osiyoda joylashgan.
ХХ
asr 90-yillari
–
XXI asr boshlarida bronza davri tarixi masalalarini
yoritishda A.A. Asqarov, E.V. Rtveladze, A.S. Sagdullayev, T.Sh. Shirinov,
Sh.B. Shaydullayev, N.A. Avanesova kabi tadqiqotchilarning ishlari muhim
ahamiyatga ega [3]. Yangi ma’lumotlardan turli ilmiy muammolarni hal qilishda
foydalanilgan.
Shuningdek, T.Sh. Shirinov, Sh.B. Shaydullayev, M.X. Esanov, D.O. Karimova,
A.Sh. Shaydullayev, J.E.T
og‘ayev, T.X.
Norkobilov kabi tadqiqotchilarning
dissertatsiya ishlarini alohida qayd etish joiz [4].
"
Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика
"
74
Yangi tadqiqotlar natijalari hammualliflikda yaratilgan monografiyalarda
ham o‘z aksini topgan [5]. Ularning mazmunida bronza davri yodgorliklarining
geografiyasi va kartografiyasiga o
id ma’lumotlar o‘rin olgan.
Shuningdek, bu borada K. Lamberg-Karlovski, F. Koll, F. Xibert, D. Xuff,
N. Boroffka, J. Kiyerri va J. Luts kabi xorijlik mutaxassislarning ilmiy ishlari ham
katta ahamiyatga ega [6].
Umuman olganda, Markaziy Osiyoda bronza davri migratsiyalari va
etnomadaniy jarayonlar tarixini o‘rganish masalasi hamisha mahalliy va xorijlik
tarixchilarning diqqat markazida turgan. Kishilik jamiyati taraqqiyotida burilish
davri bo‘lgan bronza davri tarixining bu masalalari madaniy taraqqiyot dar
ajasi
sabablari hamda omillarini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Пьянков И.В. Бактрия в античной традиции (общие данные о
стране: название и территория). –
Душанбе: Дониш, 1982. –
62 с.
2.
Этнические проблемы истории Центральной Азии в древности
(II тысячелетие до н.э.). –
М.: Наука, 1981. –
С. 5.
3.
Аскаров А.А., Ширинов Т.Ш. Ранняя городская культура эпохи
бронзы юга Средней Азии. –
Самарканд: ИА АН РУз, 1993. –
162 с.; Асқаров
А.А. Ўрта Осиё қадимги дунёсининг асосий
хусусиятлари // Ўзбекистонда
ижтимоий фанлар, 1994. –
№6. –
Б. 31
-
35.; Хуфф Д., Шайдуллаев
Ш. Некоторые результаты работ узбекско
-
германской экспедиции на
городище Джаркутан // ИМКУ. –
Самарканд, 1999. Вып. 30. –
С. 19
-26;
Ширинов Т.Ш. Средняя Азия во 2 тысячелетии до н.э. и протозороастризм
// ИМКУ. –
Самарканд, 2000. Вып. 31. –
С. 35
-
48; Шайдуллаев Ш.Б. Северная
Бактрия в эпоху раннего железнего века. –
Ташкент, 2000. –
126 с.; Ртвеладзе
Э.В. Цивилизации, государства, культуры Центральной Азии. –
Ташкент,
2005.
–
288 с.; Аванесова Н.А. Проявление степных традиций в Сапаллинской
культуре // Цивилизации и культуры Центральной Азии в единстве и
многообразии. –
Ташкент, 2010. –
С. 107
-
133; Аскаров А.А. К вопросу о
взаимоотношении населения степей Евразии и Средней Азии в эпоху
бронзы // Тюркская цивилизация и суверенный Казахстан. –
Астана, 2011.
–
С. 110
-114.
4.
Ширинов Т.Ш. Ранняя городская культура эпохи бронзы юга
Средней Азии: Автореф. дисс. ... докт. истор. наук. –
М.: Институт археологии
РАН, 1993. –
49 с.; Эсанов М.Х. Авесто жамиятининг археологик
материалларда акс этиши (Қадимги Бақтрия ва Марғиёнанинг бронза
даври моддий маданият ёдгорликлари мисолида).: Тарих фан. номз. дисс. ...
автореф. –
Самарканд: Ўз РФА Археология институти, 2007. –
29 б.;
Шайдуллаев Ш.Б. Ўзбекистон ҳудудида давлатчиликнинг пайдо бўлиши ва
ривожланиши босқичлари (Бақтрия мисолида).: Тарих фан. доктор. дисс. ...
автореф. –
Самарқанд: ЎзФА Археология институти, 2009. –
50 б.; Каримова
«Современные тенденции в развитии науки:
перспективы и практика»
75
Д.О. Шимолий Бақтрия аҳолисининг дафн маросимлари
ва диний
эътиқодлари (бронза даври моддий маданият ёдгорликлари мисолида).:
Тарих фан. фалсафа доктори (PhD) дисс. ... автореф. –
Тошкент: ЎзМУ, 2017.
–
21 б.; Шайдуллаев А.Ш. Сополли маданиятининг глиптикаси ва
сфрагистикаси.: Тарих фан. фалсафа доктори (PhD) дисс. ... автореф. –
Самарқанд: ЎзФА Археология институти, 2018. –
18 б.; Тоғаев Ж.Э. Бронза ва
илк темир даври тарихий реконструкцияси масалалари (Жанубий
Ўзбекистон мисолида). т.ф.ф.д. (PhD) дис. ... автореф. –
Тошкент, 2021. –
50
б.; Норкобилов T.X. Жанубий Ўзбекистоннинг бронза ва илк темир даври
тарихшунослиги. т.ф.ф.д. (PhD) дис. ... автореф. –
Тошкент, 2022. –
58 б.
5.
Боқиев А., Шайдуллаев А., Йўлдошева З. Окс цивилизацияси. –
Тошкент: Янги нашр, 2015. –
175 б.; Бронза ва илк темир даври
ёдгорликларининг географияси ва картографияси / Масъул муҳаррир
А.С.Сагдуллаев. –
Тошкент: Turon
-Iqbol, 2019.
–
112 б.; Sherabad oasis.
Tracing
Historical Landscape in Southern Uzbekistan / Editors L. Stanćo, P.Tušlová. –
Charles University: Karolinum Press, 2019.
–
495
р
.
6.
Lamberg-Korlovskiy C.C. The Bronze Age of Bactria // Ba
с
tria. An Ancient
Oasis Civilizations. Roma-Venezia, 1989.
–
Pp. 17-32; Kohl Ph.L. Central Asia.
Palaeolithic Beginnings to Early Iron Age.
–
Paris, 1984.
–
Р
p. 310; Hiebert F.T.
Origins of the Bronze Age Oasis Civilization in Central Asia // American School of
Prehistori
с
Research Bulleten. Vol. 42.
–
Cambridge, 1994.
–
Pp. 89-95; Huff D.
Djarkutan Archaeological Research on Tepe VI //
ИМКУ
.
Вып
. 31.
–
Самарканд
,
2000.
–
С
. 58-69; Boroffka N., Cierry J., Lutz J. Bronze Age tin from Central Asia //
Late Prehistoric of the Eurasion Steppe.
–
Cambridge, 1999.
–
Pp. 14-29.