ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-8
34
BUXORO, XIVA VA QO‘QON XONLIKLARI: BOSHQARUV VA
MADANIYATI
Abduraxmonov Azamat Ostanaqulovich
O'roqov Botir Muzaffar o'g'li
Termiz Iqtisodiyot va servis universiteti
Pedagogika va ijtimiy-gumanitar fanlar fakulteti
Annotatsiya
Ushbu maqolada XIX asr va undan oldingi davrlarda Markaziy Osiyoda mavjud bo‘lgan
Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarining boshqaruv tizimi, ijtimoiy-siyosiy hayoti hamda
madaniy yutuqlari tahlil qilingan. Har bir xonlikning o‘ziga xos boshqaruv usullari,
iqtisodiy asoslari, diniy siyosati va madaniy taraqqiyoti haqida ma’lumot berilgan.
Shuningdek, ushbu xonliklarning o‘zaro siyosiy munosabatlari va ularning tarixiy
ahamiyati ham yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
Buxoro xonligi, Xiva xonligi, Qo‘qon xonligi, boshqaruv tizimi,
madaniyat, tarix, Markaziy Osiyo.
БУХАРСКОЕ, ХИВИНСКОЕ И КОКАНДСКОЕ ХАНСТВА:
ГОСУДАРСТВЕННОЕ УПРАВЛЕНИЕ И КУЛЬТУРА
Абдурахмонов Азамат Останакулович
Email:
Уроков Ботир Музаффарович
Email:
Термезский университет экономики и сервиса
Факультет педагогики и социально-гуманитарных наук
Аннотация
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-8
35
В статье анализируются система государственного управления, общественно-
политическая жизнь и культурные достижения Бухарского, Хивинского и
Кокандского ханств, существовавших в Средней Азии в XIX веке и ранее.
Приводится информация об особенностях государственного управления,
экономических основах, религиозной политике и культурном развитии каждого
ханства. Также освещаются политические отношения между этими ханствами и их
историческое значение.
Ключевые слова:
Бухарское ханство, Хивинское ханство, Кокандское ханство,
административная система, культура, история, Средняя Азия.
BUKHARA, KHIVA AND KOKAND KHANATES: GOVERNANCE AND
CULTURE
Abdurakhmonov Azamat Ostanaqulovich
O‘roqov Botir Muzaffar o'g'li
Termez University of Economics and Service
Faculty of Pedagogy and Social and Human Sciences
Annotation
This article analyzes the governance system, socio-political life and cultural achievements
of the Bukhara, Khiva and Kokand Khanates that existed in Central Asia in the 19th
century and earlier. Information is provided about the specific governance methods,
economic foundations, religious policy and cultural development of each khanate. The
political relations between these khanates and their historical significance are also
covered.
Keywords:
Bukhara Khanate, Khiva Khanate, Kokand Khanate, administrative system,
culture, history, Central Asia.
Kirish
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-8
36
Markaziy Osiyo hududi qadimdan turli xalqlar, sulolalar va davlatlar chorrahasi
bo‘lib kelgan. XVIII–XIX asrlarga kelib bu hududda uchta yirik siyosiy tuzilma —
Buxoro amirligi (Buxoro xonligi), Xiva xonligi va Qo‘qon xonligi shakllanib, o‘z
mustaqil davlat tizimiga ega bo‘ldi. Ular umumiy jihatdan islomiy an’analar, turkiy va
forsiy madaniyat sintezi, shuningdek, savdo yo‘llari bilan bog‘liq bo‘lsa-da, har birining
boshqaruv shakli, ichki siyosati va madaniy hayoti o‘ziga xos xususiyatlarga ega edi.
Bu xonliklar nafaqat ichki hayotida, balki o‘zaro siyosiy va iqtisodiy munosabatlarda ham
faol bo‘lib, hududda muayyan kuchlar muvozanatini ta’minlab turdi. Buxoro o‘zining
diniy-ma’rifiy markaz sifatidagi roli bilan ajralib turgan bo‘lsa, Xiva qadimiy Xorazm
sivilizatsiyasining merosxo‘ri sifatida me’morchilik va irrigatsiya tizimida katta
yutuqlarga erishgan, Qo‘qon esa adabiyot, hunarmandchilik va ipakchilik bilan shuhrat
qozongan.
Shu bois Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarini birgalikda o‘rganish, ularning boshqaruv
tizimlari, madaniy merosi va o‘zaro aloqalarini tahlil qilish nafaqat tarixiy bilimlarni
boyitadi, balki bugungi mustaqil O‘zbekiston madaniy va siyosiy taraqqiyotining
ildizlarini chuqurroq anglash imkonini beradi. Ushbu maqolada aynan shu masalalarga
e’tibor qaratiladi.
Asosiy qism
1. Buxoro xonligi (amirligi)
Buxoro xonligi XVII asrdan boshlab Mang‘itlar sulolasi qo‘l ostida boshqarilgan bo‘lib,
1785-yildan rasmiy ravishda Buxoro amirligi deb atalgan. Davlat boshida amir turar, u
diniy va dunyoviy hokimiyatni bir vaqtning o‘zida amalga oshirgan. Amir eng oliy qonun
chiqaruvchi va ijro etuvchi hokim bo‘lib, barcha siyosiy, harbiy va dini qarorlar uning
irodasiga bo‘ysungan. Uning huzurida devonbegi (bosh vazir), qo‘shbegi (moliyaviy va
ma’muriy ishlar rahbari), qozikalon (shariat ishlari bo‘yicha bosh qozilik lavozimi) va
boshqa yuqori amaldorlar faoliyat yuritgan.
Buxoro xonligining iqtisodiy asosini dehqonchilik, hunarmandchilik va karvon savdosi
tashkil etgan. Zarafshon vodiysidagi sug‘orish tizimlari yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib,
paxta, g‘alla, meva-sabzavot yetishtirish keng tarqalgan edi. Karvon yo‘llarida joylashgan
Buxoro shahri nafaqat ichki savdo markazi, balki xalqaro bozor sifatida ham tanilgan.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-8
37
Madaniy jihatdan Buxoro Sharq musulmon dunyosining yirik ilm-ma’rifat markazi edi.
Ko‘plab madrasa va masjidlar, boy kutubxonalar faoliyat yuritgan. Bu yerda fiqh, hadis,
falsafa, adabiyot va tabobat sohalarida ko‘plab olimlar yetishib chiqqan. XIX asrda ham
Buxoro ulamolari butun Markaziy Osiyo bo‘ylab obro‘-e’tiborga ega bo‘lishgan.
2. Xiva xonligi
Xiva xonligi tarixan qadimiy Xorazm davlatlarining merosxo‘ri bo‘lib, XVIII–XIX
asrlarda Qungratlar sulolasi hukmronlik qilgan. Xon davlat boshlig‘i sifatida barcha
siyosiy va harbiy qarorlarni qabul qilgan. Uning atrofida inoq, otaliq, yasovulboshi kabi
yuqori mansabdorlardan iborat kengash bo‘lgan. Xonlik hududi asosan Amudaryo deltasi
va uning atrofidagi sug‘oriladigan yerlardan iborat bo‘lib, bu yerlar sug‘orish inshootlari
orqali hosildor qilingan.
Xiva iqtisodiy hayotida irrigatsiya juda katta ahamiyatga ega edi. Amudaryodan
chiqarilgan ko‘plab kanallar orqali g‘alla, paxta, sholi va sabzavot yetishtirish yo‘lga
qo‘yilgan. Savdo aloqalari ham rivojlangan bo‘lib, xonlik Eron, Rossiya va boshqa
qo‘shni hududlar bilan mollar almashgan. Hunarmandchilikda gilam to‘qish, yog‘och
o‘ymakorligi, zargarlik keng tarqalgan edi.
Xiva madaniy hayoti ayniqsa me’morchilikda yorqin namoyon bo‘lgan. Poytaxt Xiva
shahri Ichan-Qal’a majmuasi bilan dunyoga tanilgan. XVIII–XIX asrlarda Ko‘k Minor,
Muhammad Aminxon madrasasi, Juma masjidi, Tosh hovli saroyi kabi noyob inshootlar
bunyod etilgan. Bu obidalar nafaqat o‘z davrida, balki bugungi kunda ham O‘zbekiston
madaniy merosining eng qimmatli qismi sifatida qadrlanadi.
3. Qo‘qon xonligi
Qo‘qon xonligi XVIII asr oxirida Farg‘ona vodiysida yuzaga kelib, XIX asrda
mintaqaning yirik siyosiy kuchlaridan biriga aylangan. Uning asoschisi sifatida
Shahruxbiy va Minglar sulolasi nomi tilga olinadi. Xon davlatning oliy hokimi bo‘lib,
uning huzurida yasovulboshi (harbiy ishlar boshlig‘i), qozikalon (diniy ishlarga mas’ul),
otaliq va boshqa mansabdor shaxslar faoliyat yuritgan.
Qo‘qon iqtisodiyotining asosini bog‘dorchilik, dehqonchilik va ipakchilik tashkil etgan.
Farg‘ona vodiysi serhosil yerlarida uzum, anor, o‘rik, g‘alla yetishtirish keng tarqalgan
bo‘lsa, ipak qurti boqish va ipak to‘qish Qo‘qon shahrini butun mintaqaga mashhur qilgan.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-8
38
Savdo-sotiq ham rivojlangan bo‘lib, Qo‘qon Buyuk ipak yo‘lining muhim bo‘g‘inlaridan
biri edi.
Madaniyat sohasida Qo‘qon xonligi adabiyot markazlaridan biri bo‘lgan. Mashhur shoir
va adiba Nodira, shoir Uvaysiy, Furqat, Gulxaniy kabi ijodkorlar shu davrda yashab ijod
qilgan. Qo‘qon xonlari ko‘plab madrasa, masjid va madaniy inshootlar qurdirib, ma’rifat
va ilm-fanni qo‘llab-quvvatlashgan.
Xulosa
Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklari XVIII–XIX asrlarda Markaziy Osiyo tarixida
beqiyos ahamiyatga ega bo‘lgan davlat tuzilmalaridir. Har bir xonlik o‘zining siyosiy
boshqaruv tizimi, iqtisodiy asoslari va madaniy rivojlanish yo‘nalishlari bilan bir-biridan
ajralib turgan bo‘lsa-da, ularni umumiy tarixiy ildizlar, diniy an’analar va madaniy meros
birlashtirib turgan.
Buxoro amirligi diniy-ma’rifiy markaz sifatida ilm-fan, fiqh va madrasachilik
sohasida katta hissa qo‘shgan. Xiva xonligi esa me’morchilik san’ati, irrigatsiya tizimlari
va qadimiy Xorazm madaniyatini asrab qolishdagi roli bilan ajralib turadi. Qo‘qon xonligi
esa adabiyot, she’riyat, hunarmandchilik va ipakchilikda yuksak darajaga erishib,
Farg‘ona vodiysini butun mintaqaning muhim savdo va madaniyat markaziga aylantirgan.
Bu xonliklarning barchasi o‘z davrida nafaqat ichki siyosatda, balki mintaqaviy
munosabatlarda ham muhim rol o‘ynagan. Ular o‘zaro savdo-sotiq, diplomatik aloqalar
va harbiy ittifoqlar orqali Markaziy Osiyoda siyosiy muvozanatni ta’minlab turgan.
Bugungi kunda Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklaridan qolgan me’moriy yodgorliklar,
yozma manbalar va madaniy an’analar O‘zbekiston xalqining bebaho merosidir. Ularni
o‘rganish, asrab-avaylash va kelajak avlodga yetkazish bizning tarixiy burchimizdir.
Chunki bu xonliklarning tajribasi va madaniy boyligi nafaqat o‘tmishni tushunishga, balki
hozirgi davr taraqqiyotini mustahkamlashga ham xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Muhammadjonov, A. *O‘zbekiston tarixi*. — Toshkent: O‘zbekiston, 2010.
2. Abdurahmonov, A. *Markaziy Osiyo tarixi*. — Toshkent: Yangi asr avlodi, 2015.
3. Karimov, B. *Xiva xonligi tarixi*. — Urganch: Xorazm nashriyoti, 2012.
4. Rashidov, D. *Qo‘qon xonligi: siyosiy va madaniy hayot*. — Farg‘ona, 2016.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-8
39
5. Bobobekov, H. *Buxoro amirligi: iqtisodiy va siyosiy tizim*. — Toshkent: Fan, 2004.
6. Holmatov, M. *Markaziy Osiyo xonliklari diplomatiyasi*. — Toshkent: Akademnashr,
2018.
7. Tursunov, S. *O‘zbekiston me’morchilik yodgorliklari*. — Toshkent: San’at, 2011.
8. Abdullayev, R. *Xorazm madaniyati va san’ati*. — Urganch: Xorazm, 2009.
9. Jo‘rayev, O. *Qo‘qon xonligi va uning adabiy merosi*. — Namangan: NamDU
nashriyoti, 2017.
10. UNESCO World Heritage Centre. *Itchan Kala — The Walled City of Khiva*. Paris,
UNESCO, 2023.
11. Bregel, Y. *An Historical Atlas of Central Asia*. — Leiden: Brill, 2003.
12. Soucek, S. *A History of Inner Asia*. — Cambridge: Cambridge University Press,
2000.
13. Allworth, E. *Central Asia: 130 Years of Russian Dominance, A Historical
Overview*. — Durham: Duke University Press, 1994.
14. Becker, S. *Russia’s Protectorates in Central Asia: Bukhara and Khiva, 1865–1924*.
— Cambridge, MA: Harvard University Press, 1968.
15. Barthold, V.V. *Turkestan Down to the Mongol Invasion*. — London: Luzac, 1928.
