ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
40
И
.
М
.
Салимова
,
ТДЮУ
Фуқаролик
-
процессуал
ва
иқтисодий
-
процессуал
ҳуқуқи
кафедраси
докторанти
ТААЛЛУҚЛИЛИКНИ
БЕЛГИЛАШ
МЕЗОНЛАРИ
:
НАЗАРИЙ
-
ҲУҚУҚИЙ
ВА
ПРОЦЕССУАЛ
ЖИҲАТЛАР
Аннотация
:
мақолада
таллуқлиликни
белгилаш
мезонлари
фуқаролик
,
иқтисодий
процессуал
ҳуқуқ
назарияси
ва
қонунчилик
нормалари
асосида
ўрганилган
.
Тарафлар
ўртасида
шартноманинг
мавжудлигига
кўра
тааллуқлиликни
белгилашнинг
ўзига
хос
процессуал
жиҳатлари
хорижий
давлатларнинг
процессуал
қонунчилиги
асосида
таҳлил
қилинган
.
Натижада
низоларни
медиация
орқали
ҳал
этишнинг
процессуал
механизмларини
такомиллаштиришга
оидфуқаролик
ва
иқтисодий
процессуал
қонунчиликка
тегишлиўзгартиш
ва
қўшимчалар
киритиш
бўйича
таклифлар
ишлаб
чиқилган
.
Калит
сўзлар
:
тааллуқлиликни
белгилаш
мезонлари
,
низо
предмети
,
ҳуқуқий
муносабат
характери
,
субьектив
таркиби
,
низоли
ва
низосиз
ҳуқуқ
,
иқтисодий
суд
,
ҳакамлик
суди
,
медиация
.
Аннотация
:
в
статье
изучены
критерии
определения
подведомственности
на
основе
теории
гражданского
,
экономического
процессуального
права
и
норм
законодательства
.
Были
проанализированы
процессуальные
аспекты
определения
подведомственности
при
наличии
договора
между
сторонами
на
основе
процессуального
законодательства
зарубежных
стран
.
В
результате
разработаны
предложения
о
внесении
соответствующих
изменений
и
дополнений
в
гражданское
и
экономическое
процессуальное
законодательство
с
целью
совершенствования
процессуальных
механизмов
урегулирования
спора
путём
применения
медиации
.
Ключевые
слова
:
критерии
определения
подведомственности
,
предмет
спора
,
характер
правоотношений
,
субъективный
состав
,
спорность
или
бесспорность
права
,
экономический
суд
,
гражданский
суд
,
третейский
суд
,
медиация
.
Annotation:
The article examines the criteria for
determining jurisdiction on the basis of the theory of civil,
economic procedural law and legislation. The procedural
aspects of the determination of jurisdiction were analyzed
in the presence of an agreement between the parties on
the basis of the procedural legislation of foreign countries.
As a result, proposals were developed on making
appropriate amendments and additions to civil and
economic procedural legislation in order to improve the
procedural mechanisms for resolving a dispute through
the use of mediation.
Keywords:
criteria for determining jurisdiction, the
subject of the dispute, the
с
haracter of legal relations,
subjective composition, controversial or undeniable law,
economic court, civil court, arbitration court, mediation.
Арз
қилинаётган
талабларнинг
суд
ёки
бошқа
органларга
тааллуқлилик
масалалари
моддий
ва
процессуал
қонунчилик
нормалари
билан
тартибга
солинади
.
Мазкур
нормалар
умумий
қоидалар
ва
айрим
истисно
этувчи
ҳолатларни
назарда
тутувчи
махсус
қоидалардан
иборат
бўлиб
,
улар
ёрдамида
арз
қилинаётган
талабларнинг
суд
ҳокимияти
органларига
(
фуқаролик
ишлари
бўйича
суд
,
жиноят
ишлари
бўйича
суд
,
иқтисодий
суд
,
маъмурий
суд
,
ҳарбий
суд
),
ижро
ҳокимияти
органларига
(
божхона
,
солиқ
органлари
ва
ҳ
.
қ
.),
нотариат
органлари
,
халқаро
тижорат
арбитражи
,
ҳакамлик
судлари
,
шунингдек
бошқа
органларга
тааллуқлилиги
аниқланади
.
Нафақат
мазкур
органлар
,
балким
мурожаат
қилувчи
шахслар
ҳам
ушбу
қоидаларга
риоя
қилишлари
талаб
этилади
.
Чунки
тааллуқлилик
қоидаларига
риоя
қилиниши
,
ваколатли
органлар
томонидан
арз
қилинган
талабларнинг
ўз
вақтида
тўғри
кўриб
чиқилиши
ва
ҳал
этилиши
имконини
яратади
,
фуқаролар
ва
юридик
шахсларнинг
ҳуқуқлари
ва
қонун
билан
қўриқланадиган
манфаатларини
ҳимоя
қилинишини
таъминлайди
.
Шундай
экан
,
тааллуқлиликни
белгилаш
қоидаларимазмун
-
моҳиятини
тушуниш
талаб
этилади
.
Чунки
айнан
ушбу
қоидаларга
риоя
қилмаслик
,
аризани
иш
юритишга
қабул
қилишни
рад
этиш
ёки
кўрмасдан
қолдириш
,
қайтариш
ёхуд
иш
юритишни
тугатиш
каби
ҳуқуқий
оқибатларни
келтириб
чиқариши
мумкин
.
Тааллуқлиликни
белгилаш
қоидалари
нафақат
процессуал
ҳуқуқ
назариясида
батафсил
тавсифланган
,
балки
процессуал
қонунчилигимизда
ҳам
мустаҳкамланган
.
Тааллуқлиликни
белгилаш
қоидалари
айрим
юридик
адабиётларда
тааллуқлиликни
белгилаш
мезонлари
[1],
шартлари
[2],
асослари
[3]
сифатида
қайд
этилади
.
Бизнингча
,
тааллуқлиликни
белгилаш
мезонлари
сифатида
эътироф
этсак
мақсадга
мувофиқ
.
Чунки
муайян
талабнинг
ваколатли
органга
тааллуқли
бўлиши
учун
низонинг
предмети
,
субъектив
таркиби
,
ҳуқуқий
муносабатлар
турикаби
турли
мезонлар
ишлаб
чиқилган
бўлиб
,
уларнинг
биргаликдаги
мажмуи
тааллуқлиликни
белгилаш
қоидалари
сифатида
эътироф
этилади
.
Юридик
адабиётларда
иқтисодий
судларга
ишларнинг
тааллуқли
бўлишининг
асосан
қуйидаги
уч
мезони
кўрсатилади
:
низо
вужудга
келган
соҳа
;
низоли
ҳуқуқий
муносабат
тури
;
низо
иштирокчиларининг
субьектив
таркиби
[4].
Бунда
низо
вужудга
келган
соҳа
сифатида
иқтисодиёт
соҳаси
назарда
тутилади
.
Бироқ
,
бизнингча
,
бу
мезон
бироз
мунозарали
ҳисобланади
.
Чунки
иқтисодиёт
соҳаси
кенг
бўлиб
,
иқтисодий
судга
таалллуқли
бўлиши
мумкин
бўлган
талабни
тўлиқ
ифодалай
олмайди
.
Шунинг
учун
иқтисодий
судларга
тааллуқли
бўлган
талабларнинг
тааллуқлилигини
аниқлашда
низо
вужудга
келган
соҳани
эмас
,
балки
ишда
иштирок
этувчи
шахсларнинг
фаолиятини
мезон
сифатида
қайд
этсак
мақсадга
мувофиқ
.
Чунки
тадбиркорлик
фаолиятини
олиб
бориш
жараёнида
вужудга
келган
ва
қонун
билан
иқтисодий
судлар
ваколатига
киритилган
талабларгина
иқтисодий
судларга
тааллуқли
бўлади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Тадбиркорлик
фаолияти
эркинлигининг
кафолатлари
тўғрисида
”
ги
Қонунининг
3-
моддасига
асосан
,
тадбиркорлик
фаолияти
(
тадбиркорлик
)
деганда
тадбиркорлик
фаолияти
субъектлари
томонидан
қонун
ҳужжатларига
мувофиқ
амалга
ошириладиган
,
ўзи
таваккал
қилиб
ва
ўз
мулкий
жавобгарлиги
остида
даромад
(
фойда
)
олишга
қаратилган
ташаббускорлик
фаолияти
тушунилади
[5].
Процессуалист
олим
Д
.
Ю
.
Хабибуллаев
фикрича
,
тааллуқлиликни
белгилашда
низонинг
предмети
,
ҳуқуқий
муносабат
ва
иштирок
этувчи
шахсларнинг
турлари
асос
бўлиб
хизмат
қилади
.
Чунки
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
41
низонинг
предмети
қандай
эканлигига
қараб
у
суд
ёки
бошқа
органга
тегишли
эканлиги
аниқланади
[3].
Масалан
,
юридик
шахсни
ташкил
этиш
,
қайта
ташкил
этиш
ва
тугатиш
билан
боғлиқ
низолар
корпоратив
низолар
жумласига
кириб
,
ушбу
тоифадаги
ишлар
иқтисодий
судларга
тааллуқли
бўлса
,
алимент
ундириш
,
никоҳдан
ажратиш
тўғрисидаги
ишлар
фуқаролик
ишлари
бўйича
судга
таааллуқлидир
.
Яъни
юқорида
қайд
этилганидек
,
низонинг
предмети
ушбу
низонинг
қайси
органга
тааллуқли
эканлигини
белгилаб
беради
.
Бироқ
низоли
ва
низосиз
талабларнинг
тааллуқлилик
масалаларини
ҳисобга
олган
ҳолда
тааллуқлиликни
белгилашнинг
ушбу
мезонини
“
низонинг
предмети
”
сифатида
эмас
балким
“
арз
қилинаётган
талабнинг
мазмуни
”
сифатида
ифодалаш
мақсадга
мувофиқ
деб
ҳисоблаймиз
.
Ҳуқуқий
муносабат
ва
иштирок
этувчи
шахсларнинг
турларига
тўхталадиган
бўлсак
,
бевосита
фуқаролик
ва
иқтисодий
процессуал
қонунчилик
нормаларига
мурожаат
қилишимизга
тўғри
келади
.
Чунки
юридик
ишларнинг
тааллуқлилигини
белгилашнингумумий
мезонлари
процессуал
қонунчилигимизда
ўз
ифодасини
топган
.
ЎзР
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
26-
моддасига
асосан
ишларнинг
фуқаролик
ишлари
бўйича
судга
тааллуқли
бўлиши
учун
фуқаролик
,
оила
,
меҳнат
,
уй
-
жой
,
ер
тўғрисидаги
ва
бошқа
муносабатлардан
юзага
келган
бўлиши
ва
тарафлардан
ҳеч
бўлмаганда
биттаси
фуқаро
бўлиши
талаб
этилади
.
Бундан
қонунда
шундай
низоларни
ҳал
қилиш
бошқа
судларга
ёки
бошқа
органларга
топширилган
ҳоллар
мустаснодир
.
ЎзР
Иқтисодий
процессуал
кодексининг
25-
моддасига
асосан
ишларнинг
иқтисодий
судларга
тааллуқли
бўлиши
учун
арз
қилинаётган
талаб
иқтисодиёт
соҳасида
тадбиркорлик
фаолиятини
амалга
ошираётган
юридик
шахслар
ҳамда
юридик
шахс
ташкил
этмаган
ҳолда
тадбиркорлик
фаолиятини
амалга
ошираётган
ва
якка
тартибдаги
тадбиркор
мақомини
қонунда
белгиланган
тартибда
олган
фуқаролар
,
шунингдек
корпоратив
низолар
бўйича
ишлар
кўрилаётганда
тарафлар
бўлган
фуқаролар
ўртасидаги
фуқаровий
,
маъмурий
ва
бошқа
ҳуқуқий
муносабатлардан
юзага
келган
бўлиши
лозим
.
Якка
тартибдаги
тадбиркор
мақомини
йўқотган
фуқаролар
иштирокидаги
низоларга
доир
ишлар
ҳам
,
агар
тегишли
талаблар
уларнинг
аввалги
тадбиркорлик
фаолиятидан
келиб
чиқса
,
иқтисодий
судга
тааллуқли
бўлади
.
Процессуалист
олим
М
.
Мамасиддиқов
тааллуқлиликни
белгилаш
шартларини
низоли
ҳуқуқий
муносабат
характери
;
ишда
иштирок
этувчи
субьектлар
таркиби
;
низоли
ёки
низосиз
ҳуқуқ
;
тарафлар
ўртасидаги
шартноманинг
мавжудлигига
кўра
тўрт
гуруҳга
ажратади
[2].
Бизнингча
,
ҳуқуқнинг
низоли
ёки
низосиз
бўлиши
тааллуқлиликни
белгилашда
мунозарали
ҳисобланади
.
Чунки
ушбу
мезонни
қўллайдиган
бўлсак
,
низоли
ҳуқуқни
судга
,
низосиз
ҳуқуқнибошқа
органлар
ваколатига
тааллуқли
деб
қатьий
ажратишимизга
тўғри
келади
.
Ваҳоланки
,
суд
органларига
нафақат
низоли
балким
низосиз
ҳуқуқ
тўғрисидаги
талаблар
ҳам
тааллуқлидир
.
Фикримизни
исботи
сифатида
юридик
аҳамиятга
эга
бўлган
фактларни
белгилаш
тўғрисидаги
,
банкротлик
тўғрисидаги
ишларни
мисол
қилиб
келтиришимиз
мумкин
,
чунки
ушбу
тоифадаги
ишларда
низо
бўлмайди
.
Бироқ
процессуалист
олим
И
.
И
.
Стрелькова
ҳуқуқнинг
низоли
ёки
низосиз
эканлиги
мезони
юридик
фактларни
қайд
этувчи
арбитраж
судлари
ва
ижро
ҳокимияти
органлари
ўртасидаги
ишларнинг
тааллуқлилигини
чегаралашини
таъкидлайди
[6].
Тарафлар
ўртасида
шартнома
(
келишув
)
нинг
мавжудлиги
ҳам
тааллуқлиликни
белгилашнинг
мустақил
мезони
бўлиб
хизмат
қилади
.
Чунки
тарафлар
томонидан
шартноманинг
шарти
сифатида
низо
вужудга
келган
тақдирда
низони
қайси
орган
томонидан
кўриб
ҳал
қилинишикелишилган
бўлиши
ёки
низо
вужудга
келгандан
сўнг
алоҳида
келишув
тарзида
ёзма
шаклда
расмийлаштирилган
бўлиши
мумкин
.
Амалдаги
қонунчиликка
мувофиқ
,
тарафлар
ўртасидаги
низо
ҳакамлик
суди
,
халқаро
тижорат
арбитражи
ёки
медиатор
иштирокида
ҳал
қилиниши
учун
топширилиши
мумкинлиги
мустаҳкамланган
.
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Ҳакамлик
судлари
тўғрисида
”
ги
Қонунининг
3-
моддасига
мувофиқ
,
ҳакамлик
суди
–
фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатларидан
келиб
чиқувчи
низоларни
,
шу
жумладан
тадбиркорлик
субъектлари
ўртасида
вужудга
келувчи
иқтисодий
низоларни
ҳал
этувчи
нодавлат
орган
ҳисобланади
[7].
Ҳакамлик
судлари
маъмурий
,
оила
ва
меҳнат
ҳуқуқий
муносабатларидан
келиб
чиқувчи
низоларни
,
шунингдек
қонунда
назарда
тутилган
бошқа
низоларни
ҳал
этмайди
.
Тарафларнинг
низони
ҳакамлик
судига
ҳал
қилиш
учун
топшириш
ҳақидаги
келишуви
–
ҳакамлик
битими
мавжуд
бўлган
тақдирда
низо
ҳакамлик
судининг
ҳал
қилувига
топширилиши
мумкин
.
Қонуннинг
11-
моддасига
асосан
ваколатли
суднинг
ҳал
қилувида
бўлган
низога
оид
ҳакамлик
битими
ваколатли
суд
низо
юзасидан
ҳал
қилув
қарори
қабул
қилгунига
қадар
тузилиши
мумкинлиги
белгиланган
.
Эътиборли
жиҳати
шундаки
,
низоларни
ҳал
этишни
ҳакамлик
судига
топширишга
оид
процессуал
нормалар
фақатгина
иқтисодий
процессуал
қонунчиликда
назарда
тутилган
.
ЎзР
Иқтисодий
процессуал
кодексининг
29-
моддасига
асосан
фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатларидан
келиб
чиқиб
,
юзага
келадиган
ёки
юзага
келиши
мумкин
бўлган
ҳамда
иқтисодий
судга
тааллуқли
бўлган
низо
тарафларнинг
келишувига
биноан
,
иқтисодий
суд
ҳал
қилув
қарори
чиқаргунига
қадар
ҳакамлик
судига
кўриш
учун
топширилиши
мумкинлиги
белгиланган
.
ЎзР
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
122-
моддасига
асосан
тарафлар
ўртасида
ушбу
низони
ҳал
қилиш
учун
ҳакамлик
судига
топшириш
тўғрисида
ҳакамлик
битими
тузилган
бўлса
ариза
кўрмасдан
қолдирилиши
тўғрисида
процессуал
норма
мавжуд
.
Бироқ
низоларни
ҳал
этишни
ҳакамлик
судига
топширишни
назарда
тутувчи
алоҳида
процессуал
норма
мавжуд
эмас
.
Процессуал
нормаларни
бирхиллаштириш
,
нотўғри
қўлланилишини
олдиниолиш
мақсадида
ЎзР
ФПКга
фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатларидан
келиб
чиқиб
,
юзага
келадиган
ёки
юзага
келиши
мумкин
бўлган
ҳамда
фуқаролик
судига
тааллуқли
бўлган
низо
тарафларнинг
келишувига
биноан
фуқаролик
суди
ҳал
қилув
қарори
чиқаргунига
қадар
ҳакамлик
судига
кўриш
учун
топширилиши
мумкинлигини
назарда
тутувчи
26
1
-
моддани
киритиш
таклиф
этилади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
2018
йил
3
июлда
“
Медиация
тўғрисида
”
ги
Қонунининг
қабул
қилиниши
ва
2019
йил
1
январдан
кучга
кириши
билан
мамлакатимизда
низоларни
муқобил
ҳал
этиш
(ADR –
alternative dispute resolution)
нинг
янги
усули
жорий
этилди
[8].
Қонуннинг
3-
моддасида
ушбу
қонуннинг
амал
қилиш
соҳаси
сифатида
фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатлардан
,
шу
жумладан
тадбиркорлик
фаолиятини
амалга
ошириш
муносабати
билан
келиб
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
42
чиқадиган
низоларга
,
шунингдек
якка
меҳнат
низоларига
ва
оилавий
ҳуқуқий
муносабатлардан
келиб
чиқадиган
низоларга
медиацияни
қўллаш
билан
боғлиқ
муносабатларга
нисбатан
,
агар
қонунда
бошқача
қоида
назарда
тутилмаган
бўлса
,
татбиқ
этилиши
белгиланган
.
Медиация
—
келиб
чиққан
низони
тарафлар
ўзаро
мақбул
қарорга
эришиши
учун
уларнинг
ихтиёрий
розилиги
асосида
медиатор
кўмагида
ҳал
қилиш
усули
ҳисобланади
.
Қонуннинг
15-
моддасида
медиацияни
қўллаш
шартлари
белгиланган
бўлиб
,
унга
мувофиқ
медиация
:
−
тарафларнинг
хоҳиш
-
истаги
асосида
;
−
суддан
ташқари
тартибда
,
низони
суд
тартибида
кўриш
жараёнида
,
суд
ҳужжатини
қабул
қилиш
учун
суд
алоҳида
хонага
(
маслаҳатхонага
)
киргунига
қадар
;
−
низони
ҳакамлик
судида
кўриш
жараёнида
ҳам
ҳакамлик
судининг
қарори
қабул
қилингунига
қадар
қўлланилиши
мумкинлиги
мустаҳкамланган
.
Тарафлар
низо
келиб
чиққунига
қадар
ёки
у
келиб
чиққанидан
сўнг
низони
медиация
тартиб
-
таомилини
амалга
оширган
ҳолда
ҳал
этиш
зарурлиги
тўғрисида
тузилган
келишуви
асосида
низони
медиатор
иштирокида
ҳал
қилиш
учун
топширишлари
мумкин
.
Қонуннинг
17-
моддасида
қонунда
назарда
тутилган
ҳолларда
,
ваколатли
давлат
органи
ишнинг
муҳокамасини
қолдириб
,
медиация
тартиб
-
таомилини
амалга
ошириш
учун
муддат
тайинлаши
мумкинлиги
белгиланган
.
Шунингдек
,
судда
иш
қўзғатилганидан
кейин
медиация
тартиб
-
таомилини
амалга
оширишнинг
ўзига
хос
хусусиятлари
процессуал
қонун
ҳужжатларида
белгиланиши
тўғрисидаги
қоида
мустаҳкамланган
.
Бироқ
ҳозирги
кунга
қадар
фуқаролик
ва
иқтисодий
процессда
медиацияни
қўллашнинг
процессуал
механизмлари
процессуал
қонунчилигимизда
мавжуд
эмас
.
Қонуннинг
2019
йил
1
январдан
кучга
кирганлигини
,
шунингдек
унинг
амал
қилиш
соҳасини
ҳисобга
олган
ҳолда
медиацияни
қўллашнинг
процессуал
механизмларини
ишлаб
чиқиш
ва
тегишли
ўзгартиш
ва
қўшимчаларни
ЎзР
ИПК
ва
ЎзР
ФПКларига
,
ЎзР
“
Ҳакамлик
судлари
тўғрисида
”
ги
қонунига
киритиш
заруратини
келтириб
чиқаради
.
Бу
борада
хорижий
давлатларнинг
процессуал
қонунчилигини
таҳлил
қиладиган
бўлсак
,
Россия
Федерациясида
низоларни
медиация
орқали
ҳал
этиш
Россия
Федерациясининг
Арбитраж
процессуал
кодекси
[9]
ва
Фуқаролик
процессуал
кодекси
[10],
шунингдек
“
Низоларни
воситачи
иштирокида
муқобил
ҳал
этиш
(
медиация
процедураси
)
тўғрисида
”
ги
Федерал
қонуни
[11]
билан
тартибга
солинганлигини
кўришимиз
мумкин
.
Россия
Федерацияси
АПКнинг
138-
моддасига
асосан
арбитраж
суди
тарафларнинг
келишуви
учун
чораларни
кўради
,
уларга
низоларни
ҳал
этишда
кўмаклашади
.
Федерал
қонунга
зид
бўлмаган
тақдирда
,
тарафлар
низоларни
келишув
битимини
тузиш
ёки
бошқа
келишув
процедураларини
,
шу
жумладан
медиация
процедурасини
қўллаш
орқали
ҳал
этишлари
мумкин
.
Шунингдек
,
АПКнинг
158-
моддасига
мувофиқ
арбитраж
суди
иккала
тарафнинг
илтимосномаси
бўйича
низони
келишув
йўли
билан
ҳал
қилиш
мақсадида
суд
ёки
воситачи
,
шу
жумладан
медиатордан
кўмаклашишни
сўраб
мурожаат
қилган
тақдирда
суд
муҳокамасини
кейинга
қолдириши
мумкин
.
РФ
ФПКнинг
169-
моддасида
суд
иккала
тарафнинг
илтимосномаси
бўйича
улар
томонидан
медиация
процедурасини
ўтказиш
тўғрисида
қарор
қабул
қилган
тақдирда
олтмиш
кундан
ошмаган
муддатга
суд
муҳокамасини
кейинга
қолдириши
мумкинлиги
белгиланган
.
Беларусь
Республикаси
хўжалик
процессуал
қонунчилигини
таҳлил
қилар
эканмиз
,
нафақат
иқтисодий
низоларни
медиатор
иштирокида
ҳал
этиш
,
балким
уни
ижросини
таъминлашнинг
процессуал
механизмлари
мавжудлигини
кўришимиз
мумкин
.
Чунки
Беларусь
Республикаси
Хўжалик
процессуал
кодексида
[12]
медиатор
иштирокида
низоларни
ҳал
этиш
тартиби
(40
1
-
модда
)
билан
биргаликда
тарафлар
томонидан
медиатив
келишувга
эришилиб
,
улар
томонидан
медиатив
келишув
ихтиёрий
ижро
этилмаган
тақдирда
мажбурий
ижро
этиш
тартибига
оид
махсус
процессуал
нормалар
мустаҳкамланган
(
262
1
–262
3
-
моддалар
).
Низо
тарафлар
томонидан
медиатор
иштирокида
ҳал
қилиниши
учун
топширилганда
суд
томонидан
аризани
кўрмасдан
қолдирилиши
тўғрисида
ажрим
чиқарилади
.
Медиатив
келишув
ихтиёрий
ижро
этилмаган
тақдирда
,
келишув
битимини
мажбурий
ижро
этиш
қоидалари
тадбиқ
этилади
.
Қозоғистон
Республикасида
низоларни
медиация
орқали
ҳал
этиш
тартиби
Қозоғистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодекси
[13]
ва
“
Медиация
тўғрисида
”
ги
қонуни
[14]
билан
тартибга
солинади
.
Қозоғистон
Республикаси
ФПК
179-
моддасига
асосан
,
тарафлар
биринчи
инстанция
,
апелляция
,
кассация
инстанция
судларида
суд
маслаҳатхонага
киргунига
қадар
низони
медиация
тартибида
ҳал
қилинишини
сўраб
мурожаат
қилиш
ҳуқуқига
эга
.
Тарафлар
томонидан
биринчи
ва
апелляция
инстанцияси
судига
медиацияни
медиатор
иштирокида
ўтказиш
тўғрисидаги
илтимоси
арз
қилинган
ва
тарафларнинг
медиатор
билан
келишуви
тақдим
қилинган
тақдирда
,
суд
ФПКнинг
272-
моддаси
7-
бандига
мувофиқ
бир
ой
муддатдан
ошмаган
муддатга
иш
юритишни
тўхтатади
.
“
Медиация
тўғрисида
”
ги
қонунда
медиацияни
ўтказишнинг
бунданда
узоқроқ
муддатлари
белгиланган
,
бироқ
ушбу
муддатлар
медиация
фуқароларнинг
судга
мурожаат
қилмасдан
қилган
мурожаатлари
асосида
ўтказилганда
татбиқ
этилади
[15].
Тарафлар
томонидан
биринчи
ва
апелляция
инстанция
суди
томонидан
медиацияни
ўтказиш
тўғрисидаги
илтимоси
арз
қилинган
бўлса
,
суд
ФПКнинг
273-
моддаси
7-
бандига
мувофиқ
ўн
иш
кунидан
ошмаган
муддатга
иш
юритишни
тўхтатади
.
Медиация
тарафларнинг
илтимосига
кўра
ишни
кўраётган
суд
томонидан
ўтказилиши
мумкин
,
бошқа
ҳолларда
эса
бошқа
судьяга
ўтказилади
.
Медиация
тартибида
низони
ҳал
этиш
тўғрисидаги
келишувга
эришилган
тақдирда
ушбу
келишувнинг
мазмуни
тегишли
иш
қайси
суд
иш
юритувида
турган
бўлса
,
шу
судья
томонидан
текширилади
.
Судья
томонидан
медиация
келишуви
тасдиқланса
,
уни
тасдиқлаш
ва
иш
юритишни
тугатиш
тўғрисида
ажрим
чиқарилади
.
Агар
тарафлар
томонидан
медиация
тартибида
келишувга
эришилмаган
ёки
судья
томонидан
келишув
тасдиқланмаган
тақдирда
иш
умумий
тартибда
кўриб
чиқилади
.
Юқорида
қайд
этилган
хорижий
давлатларнинг
процессуал
қонунчилигидан
келиб
чиққан
ҳолда
айтишимиз
мумкинки
,
иш
қўзғатилгандан
сўнг
низоларни
медиация
орқали
ҳал
этиш
тартиби
барча
давлатларда
ўзига
хос
процессуал
хусусиятлар
билан
фарқланади
.
Чунки
кўриб
турганимиздек
,
биргина
тарафлар
томонидан
низони
медиация
орқали
ҳал
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
43
этиш
тўғрисида
келишилганда
суд
томонидан
иш
кўриш
кейинга
қолдирилиши
,
ёки
ариза
кўрмасдан
қолдирилиши
ёхуд
иш
юритиш
тўхтатилиши
,
шунингдек
,
иш
юритиш
тугатилиши
мумкинлиги
белгиланган
.
Бизнингча
,
тарафлар
томонидан
иш
юритиш
қўзғатилгандан
сўнг
низони
медиация
орқали
ҳал
этиш
келишилган
тақдирда
суд
томонидан
иш
юритишни
тўхтатиш
,
медиатор
иштирокида
медиатив
келишувга
эришилган
тақдирда
,
ушбу
келишув
суд
томонидан
тасдиқланса
,
иш
юритишни
тугатилиши
мақсадга
мувофиқ
деб
ҳисоблаймиз
.
Чунки
иш
юритишни
тўхтатилиши
–
тарафлар
томонидан
медиатив
келишувга
эришилмаган
тақдирда
,
иш
юритишни
тиклаш
ва
умумий
тартибда
ишни
кўриш
имконини
беради
.
Германия
Федератив
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
278a-
моддаси
иккинчи
қисмида
тарафлар
медиация
ёки
низоларни
муқобил
ҳал
этиш
процедурасини
танлаган
тақдирда
суд
томонидан
иш
юритиш
тўхтатилиши
белгиланган
[16].
Бундан
ташқари
,
ЎзР
“
Медиация
тўғрисида
”
ги
Қонунининг
17-
моддасида
суд
муҳокамаси
жараёнида
тарафлар
томонидан
эришилган
медиатив
келишув
тегишли
иш
қайси
суд
иш
юритувида
турган
бўлса
,
дарҳол
ўша
судга
юборилиши
,
низо
медиатив
келишув
билан
медиация
тартибида
ҳал
қилинган
тақдирда
,
тўланган
давлат
божи
қайтарилиши
лозимлиги
белгиланган
.
Суд
ушбу
ҳолатда
медиатив
келишувни
тасдиқлаши
иш
юритишни
тугатиш
учун
асос
бўлиб
хизмат
қилади
ва
ажримда
давлат
божини
қайтариш
масаласини
ҳал
қилиш
имконини
беради
.
Ушбу
процессуал
хусусиятларни
ҳисобга
олган
ҳолда
ЎзР
ФПК
ва
ИПКга
медиатор
иштирокида
низоларни
ҳал
этишни
назарда
тутувчи
тегишли
ўзгартиш
ва
қўшимчаларни
киритиш
таклиф
этилади
.
Юқоридаги
таҳлиллардан
келиб
чиққан
ҳолда
,
хулоса
қиладиган
бўлсак
;
Биринчидан
,
ҳуқуқий
ишларнинг
тааллуқлилик
масалалариарз
қилинаётган
талабнинг
мазмуни
;
ҳуқуқий
муносабат
тури
;
ҳуқуқий
муносабат
иштирокчиларининг
субъектив
таркиби
;
ҳуқуқий
муносабат
иштирокчиларининг
фаолияти
;
тарафлар
ўртасида
шартнома
(
келишув
)
нинг
мавжудлиги
каби
мезонлар
билан
белгиланади
.
Иккинчидан
,
ЎзР
ФПКга
қуйидаги
мазмундаги
26
1
-
модда
(
Низоларни
ҳал
этишни
ҳакамлик
судига
топшириш
)
ни
киритиш
таклиф
этилади
:
“
Фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатларидан
келиб
чиқиб
,
юзага
келадиган
ёки
юзага
келиши
мумкин
бўлган
ҳамда
фуқаролик
судига
тааллуқли
бўлган
низо
тарафларнинг
келишувига
биноан
,
фуқаролик
суди
ҳал
қилув
қарори
чиқаргунига
қадар
ҳакамлик
судига
кўриш
учун
топширилиши
мумкин
.
Маъмурий
,
оила
ва
меҳнат
ҳуқуқий
муносабатларидан
келиб
чиқувчи
низолар
,
шунингдек
қонунда
назарда
тутилган
бошқа
низолар
бундан
мустасно
”.
Учинчидан
,
ЎзР
ФПКга
қуйидаги
мазмундаги
26
2
-
модда
(
Медиатор
иштирокида
низоларни
ҳал
этиш
)
ни
киритиш
таклиф
этилади
:
“
Фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатлардан
,
якка
меҳнат
низоларига
ва
оилавий
ҳуқуқий
муносабатлардан
келиб
чиқадиган
низолар
,
шунингдек
қонун
билан
фуқаролик
ишлари
бўйича
судга
тааллуқли
бўлган
бошқа
низолартарафларнинг
ёзма
медиацияни
қўллаш
тўғрисидаги
келишувига
биноан
,
фуқаролик
ишлари
бўйича
суд
ҳал
қилув
қарори
чиқаргунига
қадар
медиатор
(
медиаторлар
)
иштирокида
ҳал
қилиниши
учун
топширилиши
мумкин
.
Низо
тарафлар
томонидан
медиацияни
қўллаш
тўғрисидаги
келишувига
биноан
медиатор
(
медиаторлар
)
иштирокида
ҳал
қилиниши
учун
топширилганда
,
иқтисодий
суд
ушбу
кодекснинг
10-
бобида
назарда
тутилган
қоидаларга
мувофиқ
иш
юритишни
тўхтатиб
туриш
тўғрисида
ажрим
чиқаради
.
Суд
томонидан
медиатив
келишув
тасдиқланган
тақдирда
иш
юритиш
тугатилади
ва
ажримда
давлат
божини
қайтариш
масаласи
ҳал
қилинади
”.
Тўртинчидан
,
ЎзР
ИПКга
қуйидаги
мазмундаги
29
1
-
модда
(“
Медиатор
иштирокида
низоларни
ҳал
этиш
”)
ни
киритиш
таклиф
этилади
:
“
Фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатлардан
,
шу
жумладан
тадбиркорлик
фаолиятини
амалга
ошириш
муносабати
билан
келиб
чиққан
иқтисодий
судга
тааллуқли
бўлган
низо
тарафларнинг
ёзма
медиацияни
қўллаш
тўғрисидаги
келишувига
биноан
,
иқтисодий
суд
ҳал
қилув
қарори
чиқаргунига
қадар
медиатор
(
медиаторлар
)
иштирокида
ҳал
қилиниши
учун
топширилиши
мумкин
.
Низо
тарафлар
томонидан
медиацияни
қўллаш
тўғрисидаги
келишувига
биноан
медиатор
(
медиаторлар
)
иштирокида
ҳал
қилиниши
учун
топширилганда
,
иқтисодий
суд
ушбу
кодекснинг
9-
бобида
назарда
тутилган
қоидаларга
мувофиқ
иш
юритишни
тўхтатиб
туриштўғрисида
ажрим
чиқаради
.
Суд
томонидан
медиатив
келишув
тасдиқланган
тақдирда
иш
юритиш
тугатилади
ва
ажримда
давлат
божини
қайтариш
масаласи
ҳал
қилинади
”.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Арбитражный
процесс
/
Учебник
.
Под
редакцией
В
.
В
.
Яркова
. 4-
е
издание
. –
М
.:
Инфотропик
Медиа
,
2010. –
С
.58;
И
.
Л
.
Бурова
.
Подведомственность
дел
арбитражным
судам
:
монография
/
Дальневосточный
государственный
технический
университет
.
-
Владивосток
:
Изд
-
во
ДВГТУ
, 2008.
С
.30.
2.
Мамасиддиқов
М
.
М
.
Фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
.
Умумий
қисм
/
Дарслик
.
Масъул
муҳаррир
ю
.
ф
.
д
.,
проф
.
О
.
Оқюлов
. –
Тошкент
.:
ТДЮИ
нашриёти
.
2010. – 259
б
.
3.
Хабибуллаев
Д
.
Ю
.
Фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
(
саволлар
ва
жавоблар
):
Ўқув
қўлланма
. (
Қайта
тўлдирилган
нашр
). –
Тошкент
.:
ТДЮИ
нашриёти
, 2012.
–78
б
.
4.
Ибратова
Ф
.
Б
.
Хозяйственное
процессуальное
право
: //
учебник
. –
Т
.:
Издательство
ТГЮИ
. 2012. –
С
151.
5.
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
. 2012
й
.
№
18. 201-
модда
.
6.
Стрелькова
И
.
И
.
Подведомственность
арбит
-
ражному
суду
дел
по
экономическим
спорам
и
иных
дел
.
Дисс
.
канд
.
юрид
.
наук
. –
Екатеринбург
, 2002. –
С
.77.
7.
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
, 2006
й
., 42-
сон
, 416-
модда
.
8.
Қонун
ҳужжатлари
маълумотлари
миллий
база
-
си
, 04.07.2018
й
., 03/18/482/1447-
сон
.
9. "
Арбитражный
процессуальный
кодекс
Россий
-
ской
Федерации
"
от
24.07.2002 N 95-
ФЗ
(
ред
.
от
25.12.2018) http://www.consultant.ru
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
44
10. "
Гражданский
процессуальный
кодекс
Россий
-
ской
Федерации
"
от
14.11.2002 N 138-
ФЗ
(
ред
.
от
27.12.2018) http://www.consultant.ru
11.
Федеральный
закон
от
27.07.2010 N 193-
ФЗ
(
ред
.
от
23.07.2013) "
Об
альтернативной
процедуре
урегулирования
споров
с
участием
посредника
(
про
-
цедуре
медиации
12.
Хозяйственный
процессуальный
кодекс
Респуб
-
лики
Беларусь
от
15
декабря
1998
г
.
№
219-
З
.
13.
Кодекс
Республики
Казахстан
от
31
октября
2015
года
№
377-V «
Гражданский
процессуальный
кодекс
Республики
Казахстан
» (
с
изменениями
и
до
-
полнениями
по
состоянию
на
21.01.2019
г
.)
14.
Закон
Республики
Казахстан
от
28
января
2011
года
№
401-IV «
О
медиации
» (
с
изменениями
и
допол
-
нениями
по
состоянию
на
31.10.2015
г
.)
15.
Комментарий
к
Гражданскому
процессуальному
кодексу
Республики
Казахстан
. –
Астана
:
Библиотека
Верховного
Суда
Республики
Казахстан
, 2016. –
С
.373.
Code of Civil Procedure as promulgated on 5 De-
cember 2005 (Bundesgesetzblatt (BGBl., Federal Law
Gazette) I page 3202. www.juris.de
Д
.
Нурумов
ТДЮУ
Фуқаролик
процессуал
ва
иқтисодий
процессуал
ҳуқуқи
кафедраси
ўқитувчиси
АДВОКАТ
ТОМОНИДАН
ТАДБИРКОРЛИК
ФАОЛИЯТИГА
ЮРИДИК
ХИЗМАТ
КЎРСАТИШНИНГ
ҲУҚУҚИЙ
МЕХАНИЗМИ
Аннотация
:
Мақолада
адвокатнинг
тадбиркорлик
фаолиятига
юридик
хизмат
кўрсатиш
тартиби
,
турлари
,
ҳуқуқий
меҳанизми
ҳамда
илмий
ва
назарий
асослари
таҳлил
қилинган
.
Шунингдек
,
адвокатнинг
тадбиркорлик
фаолиятига
юридик
ёрдам
кўрсатиш
билан
боғлиқ
масалалар
адвокатура
фаолиятини
тартибга
солувчи
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
ва
соҳага
оид
олимларнинг
ёндошувлари
асосида
ёритилган
.
Калит
сўзлар
:
консалтинг
,
адвокат
,
консультант
,
бизнес
-
консультант
,
арбитраж
Аннотация
:
В
статье
представлен
анализ
правового
порядка
и
видов
,
правового
механизма
,
а
также
научных
и
теоретических
основ
юридического
обслуживания
адвокатам
предпринимательской
дея
-
тельности
.
А
также
,
вопросы
связанные
с
оказанием
адвокатами
юридической
помощи
для
предпринима
-
тельской
деятельности
освещены
на
основе
норма
-
тивно
правовых
актов
регулирующих
адвокатскую
дея
-
тельность
и
подходов
ученых
данной
отрасли
.
Ключевые
слова
:
консалтинг
,
адвокат
,
консуль
-
тант
,
бизнес
-
консультант
,
арбитраж
Annotation:
The article presents an analysis of the le-
gal order and types, the legal mechanism, as well as the
scientific and theoretical foundations of legal services as
an advocate of business cases. As well, issues related to
the provision of legal aid by advocates for entrepreneurial
activities are covered on the basis of normative legal acts
regulating the activity of advocacy and the approaches of
scientists in the sphere.
Keywords:
consulting, advocate, consultant, busi-
ness-consultant, arbitration.
Суд
-
ҳуқуқ
тизимидаги
ислоҳотларнинг
муҳим
таркибий
қисми
сифатида
адвокатуранинг
роли
ҳамда
аҳамиятини
кучайтириш
ва
мустаҳкамлаш
мақсадида
мамлакатимизда
бир
қатор
қонун
ва
қонун
ости
ҳужжатлари
қабул
қилинди
.
Уларда
белгиланган
вазифалардан
келиб
чиқиб
,
адвокатларни
тадбиркорлик
субъектларига
юридик
(
консалтинг
)
хизматларини
кўрсатиш
фаолиятининг
ҳуқуқий
механизмлари
тўғрисида
фикр
юритадиган
бўлсак
,
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2017
йил
7
февралдаги
ПФ
-4947-
сон
Фармонига
мувофиқ
тасдиқланган
2017-2021-
йилларда
мамлакатимизни
ривожлантиришнинг
бешта
устувор
йўналишлари
бўйича
Ҳаракатлар
стратегиясида
тадбиркорлик
субъектларига
ҳуқуқий
хизмат
кўрсатувчи
корпоратив
юридик
маслаҳатлар
ва
юридик
консалтингларни
ривожлантириш
масаласи
кўрсатиб
ўтилган
[1].
Бундан
ташқари
2017
йил
22
декабрда
Президентимиз
илк
бор
Олий
Мажлисга
Мурожаатнома
билан
чиқиш
қилиб
,
мазкур
Мурожаатномада
адвокатларнинг
консалтинг
хизмати
,
яъни
маслаҳат
бериш
ва
тадбиркорлик
субъектларига
ҳуқуқий
ёрдам
кўрсатиш
борасидаги
фаолиятини
