ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
20
эҳтиёжларини
қондириш
ёки
ўз
яқинларига
(
ота
-
онаси
,
ака
-
укалари
,
васий
ёки
ҳомийлари
,
фарзандликка
олувчилар
ва
бошқалар
)
ёрдам
бериш
учун
одатдаги
фуқаролик
муомаласида
иштироки
ҳолатидан
келиб
чиқади
1
.
Юқоридаги
фикрларга
қўшилган
ҳолда
,
шуни
таъкидлаш
жоизки
,
фуқаролар
ҳуқуқий
муносабатларнинг
субъекти
сифатида
ҳуқуқий
лаёқат
ва
муомала
лаёқатига
эга
бўладилар
.
Ҳақиқатдан
ҳам
,
барча
фуқаролар
ҳуқуқий
лаёқатга
эга
бўлиб
,
улар
туғилиши
билан
бу
лаёқатга
эга
бўладилар
.
Аммо
ҳар
бир
фуқаро
ҳам
муомала
лаёқатига
эга
бўлавермайди
.
Муомала
лаёқати
деганда
,
шахснинг
ўз
ҳуқуқларни
амалга
ошира
олиши
ва
мажбуриятларни
шахсан
бажара
олиши
тушунилади
.
Ҳуқуқий
нормалар
нуқтаи
назаридан
фуқаролар
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодекси
22-
модда
.
Фуқаронинг
муомала
лаёқати
18
ёшдан
бошлаб
тўла
муомала
лаёқатига
эга
бўладилар
.
Меҳнат
-
ҳуқуқий
муносабатларида
яъни
,
Ўзбекистон
Республикаси
Меҳнат
кодекси
77-
модда
.
Ишга
қабул
қилишга
йўл
қўйиладиган
ёш
эса
улар
16
(15)
ёшдан
,
никоҳ
-
оила
ҳуқуқий
муносабатларида
яъни
,
Ўзбекистон
Республикаси
Оила
кодекси
15-
модда
.
Никоҳ
ёши
18 (17)
ёшдан
,
жиноят
-
ҳуқуқий
муносабатларида
яъни
,
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодекси
17-
модда
.
Жисмоний
шахсларнинг
жавобгарлиги
асосан
16
ёшдан
,
шунингдек
97-
модданинг
иккинчи
қисми
айрим
жиноятлар
учун
13
ёшдан
муомала
лаёқати
вужудга
келади
.
Хулоса
қилганда
,
шахснинг
ҳуқуқ
лаёқати
ва
муомала
лаёқати
бу
инсонга
энг
аввало
ҳуқуқ
,
бурч
,
мажбурият
ва
жавобгарликни
юклайди
.
Ҳуқуқ
лаёқати
ва
муомала
лаёқати
инсонга
хос
хусусият
бўлиб
,
у
инсондан
ажралмасдир
.
1
Эгамбердиева
Н
.
Х
.
Фуқаролик
ҳуқуқий
–
жавобгарликнинг
асослари
ва
шакллари
.
Ю
.
ф
.
н
. ….
дисс
. –
Т
., 2006. –
Б
.46.
Х
.
А
.
Қучқаров
ТДЮИ
катта
ўқитувчиси
ФУҚАРОЛИК
ПРОЦЕССИДА
КЕЛИШУВ
БИТИМИ
ТУЗИШ
ТАРТИБИ
(
миллий
ва
хорижий
тажриба
)
Ҳар
бир
шахс
ўз
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
суд
орқали
ҳимоя
қилиш
ҳуқуқига
эга
бўлиши
билан
бир
қаторда
суд
томонидан
ушбу
ҳуқуқларни
тўғри
ва
ўз
вақтида
,
самарали
тарзда
тикланиш
ҳуқуқига
ҳам
эгадир
.
Хусусан
,
Инсон
ҳуқуқлари
Умумжахон
Декларациясининг
8-
моддасида
ҳар
бир
инсон
,
мободо
Конституция
,
қонун
бериб
қўйган
асосий
ҳуқуқлари
бузилгудек
бўлса
,
нуфузли
миллий
судлар
томонидан
ўз
ҳуқуқларини
самарали
тарзда
тикланиш
ҳуқуқига
эга
эканлиги
мустаҳкамланган
.
2
Миллий
қонунчилигимизда
ҳам
судлар
томонидан
инсон
ҳуқуқларини
самарали
ҳимоя
қилишни
кафолатловчи
нормалар
мавжудлигини
алоҳида
эътироф
этиш
лозим
.
Хусусан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
4-
моддасида
фуқаролик
суд
ишларини
юритишнинг
вазифалари
ўз
ифодасини
топган
бўлиб
,
унга
кўра
,
фуқароларнинг
бузилган
ҳуқуқлари
ва
қонун
билан
қўриқланадиган
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
мақсадида
фуқаролик
ишларини
тўғри
,
ўз
вақтида
кўриб
чиқиш
ва
ҳал
этиш
,
шунингдек
фуқароларни
қонунлар
,
ҳуқуқ
нормаларини
бажаришга
онгли
муносабатда
бўлиш
руҳида
тарбиялашни
назарда
тутади
.
Бироқ
фуқароларнинг
қонуний
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
суд
орқали
ҳимоя
қилиш
механизмининг
самарадорлигини
ошириш
мақсадида
,
айрим
фуқаролик
ишларини
ўзига
хос
моддий
-
ҳуқуқий
хусусиятларини
ҳисобга
олган
ҳолда
кўриб
чиқишнинг
янги
процессуал
тартиблари
босқичма
-
босқич
жорий
этиш
тақозо
этилмоқда
.
Бинобарин
,
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
И
.
А
.
Каримов
ҳам
ўз
асарларида
суд
ислоҳотини
чуқурлаштириш
,
ҳокимиятнинг
учинчи
,
мустақил
ва
қарам
бўлмаган
тармоғи
сифатида
бутун
одил
судлов
тизимини
демократлаштириш
-
ҳуқуқий
давлатни
мустаҳкамлашнинг
яна
бир
муҳим
йўналиши
эканлигини
таъкидлаб
,
бу
борада
фуқаролик
ишларини
кўриб
чиқаришда
,
бу
жараённинг
истисносиз
барча
босқичларида
тарафларнинг
ҳақиқий
тенглигини
ва
ўзаро
тортиша
олиши
учун
шароит
яратиш
,
даъво
аризалари
ва
шикоятларни
қабул
қилиш
ҳамда
уларни
кўриб
чиқиш
борасидаги
дастлабки
жараёнларни
янада
соддалаштириш
3
муҳим
аҳамият
касб
этишини
алоҳида
қайд
қилган
.
Судлар
томонидан
фуқаролик
ишларини
кўриб
ҳал
этишнинг
самарали
усулларидан
бири
сифатида
келишув
битими
алоҳида
аҳамият
касб
этади
.
Зеро
,
бузилган
ҳуқуқ
ва
қонуний
манфаатларни
тикланишида
низолашувчи
тарафларнинг
ўзаро
муросага
келишлари
муҳим
ҳисобланади
.
Ҳуқуқий
адабиётларда
тўғри
таъкидланганидек
,
тарафларни
муросага
келтириш
ва
низоларни
самарали
ҳал
қилишнинг
2
Инсон
ҳуқуқлари
:
Инсон
ҳуқуқлари
Умумжахон
Декларацияси
.
Иқтисодий
,
ижтимоий
ва
маданий
ҳуқуқлар
тўғрисида
халқаро
пакт
.
Фуқаролик
ҳуқуқлари
ва
сиёсий
ҳуқуқлар
тўғрисида
халқаро
пакт
ва
факультатив
протокол
. –
Тошкент
:
Адолат
, 1992. –
Б
.12.
3
Каримов
И
.
А
.
Ўзбекистонда
демократик
ўзгаришларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамияти
асосларини
шакллантиришнинг
асосий
йўналишлари
.
Тошкент
оқшоми
.
2002
йил
, 30-
август
. –
№
102–103.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
21
муҳим
воситаларидан
бири
келишув
битимидир
.
Юридик
адабиётларда
ҳам
даъво
тартибида
иш
юритишда
тарафларни
келиштириш
ва
келишув
битимига
эришиш
муайян
бир
фуқаролик
ишлари
бўйича
иш
юритиш
тугатилишининг
аъло
даражадаги
натижаси
ҳисобланиши
қайд
этилади
.
Келишув
битимлари
низоли
-
ҳуқуқий
муносабат
субъектлари
-
нинг
,
умуман
олганда
,
жамият
аъзоларининг
ўзаро
қарама
-
қаршиликларини
бартараф
этишдаги
мақбул
воситалардан
бири
ҳисобланиб
,
тарафлар
низони
ҳал
этиш
шартларини
келишув
асосида
,
ўз
манфаатлари
ва
имкониятларидан
келиб
чиқиб
,
ўзаро
музокаралар
орқали
белгилайдилар
.
1
Ҳозирги
кундаги
юридик
адабиётларда
келишув
битими
ҳақида
турли
хил
фикрлар
юритилади
.
Масалан
,
Ш
.
Ш
.
Шорахметовнинг
фикрича
,
келишув
битими
суд
мажлисида
,
суддан
ташқари
ва
ижро
босқичида
ҳам
тузилиши
мумкин
.
Тарафларнинг
келишув
битимини
шартлари
суд
маж
-
лиси
баённомасига
киритилади
ва
иккала
тараф
томо
-
нидан
имзоланади
.
2
М
.
А
.
Рошкованинг
фикрича
,
келишув
битими
тарафлар
муносабатларидаги
ноаниқликни
йўқ
қилиш
мақсадида
тортишувни
давом
эттиришдан
бош
тортиб
,
иккила
тарафга
ҳам
бирдек
фойдали
вариантлар
топилган
муроса
келишувининг
мазмуни
шундан
иборатки
,
тарафлар
ўртасидаги
ноаниқликни
йўқотиш
мақсадида
бир
-
бирларига
ён
беришлари
келишув
битимини
ифодалайди
.
Д
.
Ю
.
Хабибуллаев
келишув
битими
тарафларнинг
ўзаро
келишиб
судда
бу
низо
бўйича
иш
юритишни
тугатиш
хусусида
ўз
эркларини
ифодалашидир
.
Келишув
битими
даъвони
тан
олиш
,
даъводан
воз
кечишдан
шуниси
билан
фарқланадики
,
бунда
икки
тараф
ҳам
иш
юритишни
тугатишга
розили
-
кларини
билдирадилар
,
деб
таъкидлаб
ўтади
.
3
Юқоридаги
фикрлардан
келиб
чиқиб
,
келишув
битимига
қуйидагича
таъриф
беришимиз
мумкин
.
Фуқаролик
процессида
келишув
битими
бу
-
низолашаётган
тарафларнинг
ихтиёрий
равишда
қабул
қиладиган
ўзаро
муросасининг
суд
томонидан
ажрим
асосида
тасдиқланишидир
.
Тарафларнинг
ҳуқуқий
муносабатларида
ҳеч
нарсани
ўзгартирмайдиган
келишув
битими
шуниси
билан
муҳимки
,
ҳуқуқ
ва
манфаатлар
борасида
низонинг
мавжуд
бўлмаслигига
тарафлар
ўзларининг
саъйи
-
ҳаракатлари
билан
суднинг
кўмаги
орқали
эришадилар
.
Шунингдек
,
тарафларнинг
ўзаро
ҳуқуқ
ва
манфаатлари
борасида
ихтиёрий
равишда
келишувга
эришишлари
фуқаролик
процессининг
тарбиявий
аҳамиятини
самарали
таъсир
кўрсатишидан
далолатдир
.
Шундай
экан
,
судья
ишни
кўриш
жараёнида
тарафларни
яраштириш
чораларини
кўриши
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Даъвогарнинг
арз
қилган
талабларидан
воз
кечганлигини
қабул
қилиш
ёки
тарафларнинг
келишув
битимини
тасдиқлаш
тўғрисида
суд
ажрим
чиқаради
ва
шу
ажрим
билан
иш
юритишни
ҳам
тугатади
.
Ажримда
тарафларнинг
1
Қаранг
:
Мамасиддиқов
М
.
М
.
Меҳнатга
оид
етказилган
моддий
ва
маънавий
зарарни
судда
ундиришнинг
назарий
ва
амалий
муаммолари
:
ю
.
ф
.
д
. …
дисс
.
автореферати
. –
Тошкент
, 2009. –
Б
.13.
2
Шорахметов
Ш
.
Ш
.
Ўзбекистон
Республикасининг
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
.
Дарслик
. –
Тошкент
,
Адолат
. 2001. –
Б
.230.
3
Хабибуллаев
Д
.
Ю
.
Фуқаролик
процессуал
ҳуқуқининг
тамойиллари
ва
уларни
суд
амалиётида
тадбиқ
этиш
муаммолари
:
юрид
.
фан
.
номз
.
илмий
даражасини
олиш
учун
ёзилган
дисс
. –
Т
. 2007. –
Б
.111.
келишув
битимидаги
шартлар
кўрсатилиши
керак
.
Жавобгар
арз
қилинган
талабларни
тан
олса
ва
суд
тан
олишни
қабул
қилса
,
арз
қилинган
талабларни
қаноатлантириш
ҳақида
ҳал
қилув
қарори
чиқарилади
.
Агар
суд
жавобгарнинг
арз
қилинган
талабларни
тан
олишини
қабул
қилмаса
ёки
тарафларнинг
келишув
битимини
тасдиқламаса
,
бу
ҳақда
асослантирилган
ажрим
чиқаради
ва
ишни
мазмунан
кўради
.
Юқоридагилардан
келиб
чиқиб
,
шуни
таъкидлаш
керакки
,
суд
жараёнида
бир
ёки
иккала
тарафни
ҳам
манфаатларини
қониқтирмаслиги
мумкин
бўлган
қарор
чиқариш
билан
тугайдиган
суд
муҳокамасига
қараганда
,
келишув
битими
ўзида
иккала
низолашаётган
тарафлар
ихтиёрий
равишда
қабул
қиладиган
ўзаро
муросани
назарда
тутади
.
Келишув
битимининг
аҳамияти
шундаки
,
уни
тузаётган
шахслар
мижозлари
ва
шериклари
билан
иш
алоқаларини
,
узоқ
муддатли
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқий
алоқаларини
сақлаб
қолишади
.
Тарафлар
томонидан
келишув
битимини
тузиш
узоқ
вақт
давом
этадиган
,
кўп
миқдорда
суд
харажатлари
талаб
этадиган
суд
жараёнини
олдини
олиб
,
кўпинча
бу
келишув
иштирокчиларининг
вақтини
ва
маблағларини
тежашга
имкон
берганлиги
сабабли
улар
учун
афзалроқ
,
деб
эътироф
этилади
.
Энг
муҳими
,
фуқаролик
ишларини
судда
кўриш
ва
ҳал
этиш
муддатларини
қисқартиришга
замин
яратади
ва
тарафларнинг
ортиқча
суд
харажатларини
тўлаш
каби
ҳолатларга
барҳам
беради
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
40, 180-
моддасига
мувофиқ
тарафлар
даъво
ишининг
исталган
босқичида
келишув
битими
тузиш
орқали
ишни
якунлашга
ҳақлидирлар
,
давогарнинг
арз
қилган
талабларидан
воз
кечганлиги
,
жавобгарнинг
даъвогар
талабларини
тан
олган
-
лиги
ёки
тарафлар
этишган
келишув
битимининг
шартлари
суд
мажлиси
баённомасига
киритилади
ва
тегишлича
,
даъвогар
,
жавобгар
ёки
иккала
тараф
томонидан
имзоланади
.
Агар
даъвогарнинг
арз
қилган
талабларидан
воз
кечганлиги
,
жавобгарнинг
даъвогарнинг
арз
қилган
талабларни
тан
олганлиги
ёки
тарафларнинг
келишув
битими
уларнинг
судга
юборган
ёзма
аризаларида
ифодаланган
бўлса
,
мазкур
аризалар
ишга
қўшиб
қўйилиб
,
бу
ҳақда
суд
мажлиси
баённомасида
кўрсатилади
.
Даъвогарнинг
арз
қилган
талабларидан
воз
кечганлигини
қабул
қилишдан
ёки
тарафларнинг
келишув
битимини
тасдиқлашдан
олдин
суд
даъвогарга
ёки
тарафларга
тегишли
процессуал
ҳаракатлар
қилишнинг
оқибатларини
тушунтиради
.
Даъвогарнинг
арз
қилган
талабларидан
воз
кечганлигини
қабул
қилиш
ёки
тарафларнинг
келишув
битимини
тасдиқлаш
тўғрисида
суд
ажрим
чиқаради
ва
шу
ажрим
билан
иш
юритишни
ҳам
тугатади
.
Ажримда
тарафларнинг
келишув
битимидаги
шартлар
кўрсатилиши
керак
.
Агар
даъвогарнинг
даъводан
воз
кечиши
,
жавобгарнинг
даъвони
тан
олиши
ва
тарафларнинг
келишув
битими
қонунга
хилоф
бўлса
ёки
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқлари
ва
қонун
билан
қўриқланадиган
манфаатларини
бузса
,
суд
даъводан
воз
кечишни
,
даъвони
тан
олишни
қабул
қилмайди
ва
келишув
битимини
тасдиқламаслиги
лозим
.
Демак
тарафлар
келишув
битими
тузишга
рози
бўлсалар
суд
барча
ҳолларда
битимни
тузиш
сабаб
-
ларини
аниқлаши
,
текшириши
лозим
.
Бундай
битим
-
лар
ғайриқонуний
,
қалбаки
бўлмаслиги
,
тарафлардан
бирининг
ёинки
учинчи
шахсларнинг
манфаатларини
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
22
бузишга
қаратилмаслиги
керак
.
Агар
битим
тузилиши
-
да
ғайриқонуний
ҳаракатлар
,
мақсадлар
мавжудлиги
аниқ
-
ланса
,
суд
битимни
тасдиқламайди
ва
суд
ишни
юритишни
давом
эттиради
.
Лекин
,
суд
амалиётини
таҳлили
шуни
кўрсатадики
,
судлар
томонидан
юқорида
айтиб
ўтилган
қоидаларга
риоя
қилинмасдан
келишув
битимини
тасдиқлаш
ҳолатлари
ҳам
учрамокда
.
Судлар
томонидан
келишув
битимини
тасдиқлашда
иш
бўйича
далилларни
тўлиқ
текширилмаслиги
,
ФПКнинг
40-158-159-
моддалари
талабларига
риоя
қилинмаслиги
ФПКнинг
312-
моддасининг
4-
бандига
мувофиқ
процессуал
ҳуқуқ
нормаларини
бузилиши
деб
ҳисобланиб
,
охир
-
оқибатда
суднинг
ажримини
бекор
бўлишига
олиб
келмоқда
.
Тарафлар
ўртасида
келишув
битимини
тузиш
эҳтимолининг
мавжудлигини
аниқлаш
ва
унинг
ҳуқуқий
оқибатларини
тушунтириш
ишларини
амалга
оширишда
судья
томонидан
ишни
тайёрлаш
тартибида
тарафларни
сўроқлаш
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Кузатишлар
шуни
кўрсатмоқдаки
,
айрим
судьялар
ишни
судда
кўриш
учун
тайёрлаш
тартибида
тарафларни
сўроқлаш
масаласига
етарлича
эътибор
бермайдилар
.
Бунинг
асосий
сабабларидан
бири
мазкур
моддада
тарафларни
сўроқлашнинг
процессуал
тартиби
ва
уни
расмийлаштириш
,
сўроқ
жараёнига
тарафларни
чақириш
тартиби
ва
унга
риоя
қилмаслик
оқибатлари
,
шунингдек
сўроқлаш
муддати
ўз
ифодасини
топмаган
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
процессуал
кодексининг
159-
моддасида
судьянинг
келишув
битимининг
ҳуқуқий
оқибатларини
тарафларга
тушунтириши
ҳақидаги
тегишли
норма
мавжуд
бўлсада
,
лекин
мазкур
моддада
судьянинг
ишни
судда
кўришга
тайёрлаш
босқичида
келишув
битимини
тасдиқлаш
ҳақида
ажрим
чиқариши
мумкинлиги
ҳақида
норма
киритилмаган
.
Мазкур
қоиданинг
аҳамияти
ҳақида
тўхталиб
,
шуни
алоҳида
таъкидлаш
жоизки
,
ушбу
қоида
ФПКнинг
159-
моддаси
3-
бандига
қўшимча
сифатида
кирити
-
лиши
,
ўз
навбатида
ишни
судда
кўришга
тайёрлаш
босқичида
келишув
битимларини
тузиш
ҳолатларини
кўпайишига
,
фуқаролик
ишларини
суд
мажлисларида
мазмунан
муҳокама
қилмасдан
,
ишларни
тўғри
ва
қисқа
муддатларда
кўриш
ва
ҳал
қилинишини
таъминлашга
хизмат
қилади
.
Суд
жараёнида
бир
ёки
иккала
тарафни
ҳам
манфаатларини
қониқтирмаслиги
мумкин
бўлган
қарор
чиқариш
билан
тугайдиган
суд
муҳокамасига
қараганда
,
келишув
битими
ўзида
иккала
низолашаётган
тарафлар
ихтиёрий
равишда
қабул
қиладиган
ўзаро
муросани
назарда
тутади
.
Келишув
битимининг
аҳамияти
шундаки
,
уни
тузаётган
шахслар
мижозлари
ва
шериклари
билан
иш
алоқаларини
,
узоқ
муддатли
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқий
алоқаларини
сақлаб
қолишади
.
Тарафлар
томонидан
келишув
битимини
тузиш
узоқ
вақт
давом
этадиган
,
кўп
миқдорда
суд
харажатлари
талаб
этадиган
суд
жараёнини
олдини
олиб
,
кўпинча
бу
келишув
иштирокчиларининг
вақтини
ва
маблағларини
тежашга
имкон
берганлиги
сабабли
улар
учун
афзалроқ
,
деб
эътироф
этилади
.
Шу
ўринда
таъкидлаш
жоизки
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
2011
йил
25
ноябрдаги
“
Судлар
томонидан
оталикни
белгилашга
оид
ишларни
кўришда
қонунчиликнинг
қўлланилиши
тўғрисида
”
ги
8-
сонли
қарорида
белгиланишича
,
жавобгар
томонидан
оталик
суд
мажлисида
тан
олинганда
,
суд
ФПК
40, 180-
моддаларига
мувофиқ
,
даъво
тан
олинганлигини
қабул
қилиш
масаласини
муҳокама
қилиши
ва
у
қабул
қилинганда
,
иш
ҳолатларини
мазмунан
текширмасдан
,
оталикни
белгилаш
тўғрисида
ҳал
қилув
қарори
чиқаришга
ҳақли
.
Оталикни
белгилаш
шартлари
,
тартиби
ва
ҳуқуқий
оқибатлари
қонун
билан
белгиланганлиги
сабабли
,
суд
бундай
иш
бўйича
келишув
битимини
тасдиқлашга
ҳақли
эмас
.
Демак
,
ушбу
ишларда
келишув
битими
тузишга
йўл
қўйилмайди
.
Қолаверса
,
алоҳида
тартибда
кўриладиган
ишларда
бир
томонда
аризачи
ёки
манфаатдор
шахс
,
иккинчи
тарафнинг
йўқлиги
(
яъни
жавобгар
бўлмаслиги
),
суд
буйруғи
тартибида
кўриладиган
ишларда
низонинг
йўқлиги
,
суд
процесси
бўлмаслиги
каби
процессуал
хусусиятларига
эга
бўлганлиги
учун
ушбу
ишларда
ҳам
келишув
битими
тузишга
йўл
қўйилмайди
.
Келишув
битими
юқори
инстанция
судларида
ҳам
тузилиши
мумкин
.
Бу
борада
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
2004
йил
21
майдаги
“
Фуқаролик
ишларини
апелляция
тартибида
кўриш
амалиёти
ҳақида
”
ги
5-
сонли
қарорида
кўрсатилишича
,
судларга
шу
нарса
тушунтириб
ўтилсинки
,
ФПКнинг
330-
моддасига
асосан
,
апелляция
шикояти
берилган
ёки
протести
келтирилгандан
кейин
даъвогарнинг
арз
қилган
талабларидан
воз
кечиши
,
жавобгарнинг
даъвогар
талабларини
тан
олиши
ва
тарафларнинг
келишув
битими
тузиши
ёзма
шаклда
баён
этилиб
,
апелляция
инстанцияси
судига
топширилиши
лозим
.
Даъвогар
даъводан
воз
кечган
ёки
апелляция
инстанцияси
судида
тарафлар
ўртасида
келишув
битими
тузилган
ҳолларда
суд
харажатлари
масаласи
ФПКнинг
118-
моддасида
белгиланган
тартибда
ҳал
этилади
.
Апелляция
инстанцияси
суди
даъвогарнинг
даъводан
воз
кечишини
қабул
қилишдан
ёки
тарафлар
ўртасидаги
келишув
битимини
тасдиқлашдан
олдин
,
даъвогарга
(
тарафларга
)
ФПКнинг
102-
моддасида
назарда
тутилган
ҳуқуқий
оқибатларни
тушунтириши
лозим
.
Апелляция
инстанцияси
суди
келишув
битимини
тасдиқлаш
ҳақидаги
ажримда
унинг
шартларини
баён
этиши
лозим
.
Судлар
шуни
назарда
тутиши
жоизки
,
апелляция
инстанцияси
суди
шикоятдан
воз
кечишни
қабул
қилганида
(
протест
қайтариб
олинганида
)
ҳам
,
даъвогарнинг
арз
қилган
талабларидан
воз
кечишини
қабул
қилганида
ва
тарафларнинг
келишув
битимини
тасдиқлаганида
ҳам
ҳал
қилув
қарорининг
қонунийлиги
ҳамда
асослилиги
масаласини
муҳокама
қилиб
ўтирмайди
.
Таҳлил
қилиб
ўрганилган
айрим
ривожланган
демократик
давлатларнинг
бу
борадаги
суд
амалиёти
ва
қонунчилик
тажрибаси
шуни
кўрсатадики
,
масалан
,
Францияда
фуқаролик
ишларини
кўрувчи
махсус
судлар
ташкил
этилган
бўлиб
,
ушбу
судлар
келишув
ва
судлов
бўлимидан
иборат
.
Судга
келиб
тушган
даъво
аризалари
даставвал
мажбурий
тартибда
келишув
бўлимида
ёпиқ
тарзда
кўрилади
,
унда
икки
томондан
сайланган
судьяларнинг
иштирок
этади
ва
улар
тарафларни
келишув
асосида
ишни
тугатишга
даъват
этадилар
.
Иш
бўйича
гувоҳлар
жалб
этилмайди
,
далиллар
чуқур
текширилмайди
,
ушбу
жараёнда
келишув
битимини
расмийлаштиришнинг
соддалаштирилган
усули
қўлланилади
,
яъни
тарафларнинг
келишув
битими
суд
ҳал
қилув
қарорлари
каби
кучга
эга
бўлган
баённома
билан
расмийлаш
-
тирилади
.
Иш
юзасидан
келишувга
эри
-
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2013
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
23
шилмаган
тақдирдагина
иш
судлов
бўлимида
мазму
-
нан
ҳал
қилинади
.
1
Худди
шунингдек
,
Германия
қонунчилигида
меҳнат
ишлари
бўйича
суд
музокаралари
бошлангунга
қадар
албатта
тарафларни
яраштириш
чораларини
кўриш
мақсадида
мажбурий
босқич
–
келиштирув
босқичи
назарда
тутилганлигини
кўриш
мумкин
.
Мазкур
босқич
ишлар
соддалаштирилган
тартибда
кўриб
ҳал
этилиши
билан
характерли
бўлиб
,
унда
судья
ва
низолашаётган
тарафлар
ёхуд
уларнинг
адвокатлари
иштирок
этадилар
.
Статистик
маълумотларга
қараганда
,
Германияда
қарийб
80
фоиз
меҳнат
низолари
келиштирув
босқичида
ўз
ечимини
топиб
,
низоларнинг
20
фоизи
кейинчалик
суд
музокараларида
мазмунан
кўрилади
.
2
Таъкидлаш
ўринлики
,
ишларни
келишув
битими
тузиш
орқали
тугатиш
фақатгина
ишни
судда
кўришга
тайёрлаш
босқичи
учунгина
эмас
,
балки
иш
кўришнинг
барча
босқичлари
учун
ҳам
хосдир
. 1953
йилда
қабул
қилинган
“
Меҳнат
ишлари
бўйича
судлар
тўғрисида
”
ги
Қонунда
судлар
мазкур
туркумдаги
ишларни
кўриш
ва
ҳал
қилишнинг
барча
босқичларида
тарафлар
ўртасида
келишувга
эришишга
ҳаракат
қилишлари
кўрсатилган
.
3
Тарафлар
ўртасида
суд
мажлисига
қадар
низоларни
келишув
битими
тузиш
орқали
ҳал
этишнинг
афзалликлари
Германиянинг
“
Суд
харажатлари
тўғрисида
”
ги
Низомида
ҳам
мустаҳкамлаб
қўйилган
.
Ушбу
Низом
тарафлар
ўртасида
келишув
битимининг
тузилишида
рағбатлантирувчи
омил
вазифасини
бажаради
.
Унга
кўра
,
агар
тарафлар
биринчи
инстанция
судида
ўзаро
келишув
битими
тузишга
келишиб
олсалар
ва
ушбу
келишув
суд
музокараларига
қадар
амалга
оширилган
бўлса
,
у
ҳолда
тарафлардан
суд
харажатлари
ундирилмайди
,
меҳнат
ишлари
бўйича
ўлка
ва
федерал
судларда
эса
суд
харажатларининг
ярми
ундирилади
.
Ушбу
ўринда
таъкидлаш
керакки
,
юқорида
баён
этилган
жараёнларда
асосан
тарафларнинг
адвокатлари
иштирок
этиб
,
ишни
келишув
битими
тузиш
орқали
якунлаш
учун
бор
имкониятларни
ишга
соладилар
.
Бу
эса
суд
ишларини
соддалаштирилган
тиртибда
юритишда
вакиллик
институтининг
,
айниқса
,
адвокатларнинг
роли
ва
ўрни
муҳим
эканлигидан
далолат
беради
.
Юридик
адабиётларда
судда
кўриш
учун
тайёрлаш
босқичида
тарафларнинг
адвокатлари
иштирокида
тарафларни
келиштиришга
қаратилган
мажлислар
ўтказиш
таклифи
илгари
суриб
келинганлигини
алоҳида
таъкидлаш
ўринли
бўлади
.
4
Юқоридагилардан
келиб
чиқиб
,
айтиш
мумкинки
,
даъво
тартибида
кўриладиган
фуқаролик
ишларини
1
Оробец
В
.
М
.
Специализированные
трудовые
суды
:
зару
-
бежный
опыт
и
российское
законодательство
//
Журнал
рос
-
сийского
права
. 2003. –
№
9. –
С
.8.
2
Оробец
В
.
М
.
Ўша
жойда
.–
С
.9.
3
Zivilprozebordnung (ZPO) (Auszug). In der Fassung vom 12.
September 1950 (BGBl. S. 533), zuletzt gebndert durch Gesetz
vom 28. Oktober 1996 (BGBl. I S. 1546) Inhalt; Rechtsvorschrif-
ten / Bundesrepublik Deutschland. Arbeitsgerichtsgesetz. In der
Fassung der Bekanntmachung vom 2.7. 1979 (BGBl. I S. 853).
Zuletzt gebndert durch Gesetz vom 8.8.2002 (BGBl. I S. 3140)
m.W.v. 15.8.2002; Rechtsvorschriften / Bundesrepublik Deutsch-
land. Arbeitsgerichtsgesetz. In der Fassung der Bekanntmachung
vom 2.7.1979 (BGBl. I S. 853). Zuletzt gebndert durch Gesetz
vom 8.8.2002 (BGBl. I S. 3140) m.W.v. 15.8.2002.
4
Лапин
Б
.
Н
.,
Чечина
Н
.
А
.
О
проблемах
реформиравания
гражданского
процссуального
законодательства
в
странах
Содружества
Независимых
Государств
//
Правоведение
.
2000.
№
4. -140
с
.
судда
кўришга
тайёрлаш
босқичида
тарафларни
келиштириш
чораларини
кўришнинг
қуйидаги
аҳамиятли
жиҳатлари
мавжуд
:
биринчидан
,
манфаатдор
шахсларнинг
ҳуқуқ
ва
қонуний
манфаатлари
тез
фурсатларда
ҳимоя
қилиниши
кафолатланади
;
иккинчидан
,
тарафлар
ўртасидаги
ижтимоий
кескинликларнинг
пасайишига
хизмат
қилади
;
учинчидан
,
иши
кўриш
билан
боғлиқ
суд
чиқимлари
кўпайишининг
олдини
олади
;
тўртинчидан
,
судьяларнинг
иш
юкламаларини
камайтириш
имконини
беради
.
Бу
эса
суд
чиқараётган
қарорларнинг
сифатли
,
адолатли
,
қонуний
ва
асосли
бўлишини
таъминлашга
хизмат
қилади
.
