ЖИНОЯТ
ҲУҚУҚИ
ВА
ЖИНОЯТ
ЖАРАЁНИ
♦
CRIMINAL LAW AND CRIMINAL PROCESS
♦
УГОЛОВНОЕ
ПРАВО
И
УГОЛОВНЫЙ
ПРОЦЕСС
2007
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
71
С
.
Ачилов
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ЖИНОЯТ
ПРОЦЕССИДА
АДВОКАТНИ
ЖАБРЛАНУВЧИНГ
ВАКИЛИ
СИФАТИДА
ИМТИЁЗЛИ
ИШТИРОКИ
Мамлакатимизда
амалга
оширилаётган
суд
-
ҳуқуқ
ислоҳотларини
асосий
мақсадларидан
бири
одил
суд
-
ловни
амалга
оширишда
инсоннинг
ҳуқуқ
,
эркинликла
-
ри
ва
қонуний
манфаатларини
тўлиқ
ҳимоясини
таъминлаб
беришдан
иборатдир
.
Ўзбекистон
Рен
-
спубликаси
Президенти
И
.
А
.
Каримов
таъкидлаганидек
,
“
Бугун
бизнинг
ҳуқуқий
доктринамиз
мутлақо
янгича
,
демократик
тамойилларга
асосланган
.
У
энг
аввало
,
Ўзбекистон
Конститутцияси
талабларига
кўра
,
инсон
ҳуқуқлари
устуворлигини
таъминлайди
.
Инсон
ҳимоянинг
асосий
субъекти
бўлиб
,
унинг
ҳаёти
ва
соғлиғига
суиқасд
қилиш
оғир
жиноят
ҳисобланади
”
1
.
Дарҳақиқат
,
Конституциянинг
116-
моддасида
қайд
эти
-
лишича
,
тергов
ва
суд
ишини
юритишнинг
ҳар
қандай
босқичида
малакали
юридик
ёрдам
олиш
ҳуқуқи
кафо
-
латланади
.
Ушбу
қоида
,
жиноят
процесси
иштирокчи
-
ларининг
барчасига
тааллуқли
бўлиб
,
ўз
ҳуқуқ
,
эркин
-
ликлари
ва
қонуний
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
мақсадида
юридик
ёрдам
хизматидан
фойдаланишга
ҳақли
эканлигини
билдиради
.
Суд
ишларини
юритишнинг
самарадорлиги
ҳар
бир
иштирокчининг
ўз
ҳуқуқ
ва
қонуний
манфаатларини
қай
даражада
тўлиқ
ҳимоя
қилиниши
билан
баҳоланади
.
Жиноят
процесси
иштирокчилари
,
жумладан
,
гумон
қилинувчи
,
айбланувчи
ва
судланувчини
ҳуқуқлари
ҳимоясини
таъминлаш
борасида
жиноят
-
процессуал
қонунчилигига
бир
қанча
ўзгартириш
ва
қўшимчалар
киритилди
.
Лекин
жабрланувчининг
ҳуқуқларини
таъминлаш
ва
такомиллаштириш
масалаларига
эъти
-
бор
етарли
эмас
.
Бу
масалалар
ўз
долзарблигини
йўқотгани
йўқ
.
Давлатда
инсон
манфаатлари
биринчи
ўринда
турар
экан
,
ғайриқонуний
ҳаракатлардан
жабр
-
ланган
ҳар
бир
шахснинг
ҳуқуқлари
тўлиқ
тикланиши
лозим
.
Жиноят
процессида
адвокат
жабрланувчининг
ва
-
кили
сифатида
фаолият
юритиши
ва
шу
борада
ама
-
лиётда
учраётган
муаммоларни
,
жумладан
,
жабрла
-
нувчи
томонидан
адвокатни
ишга
жалб
қилиш
асосла
-
ри
ва
тартиби
,
вакил
-
адвокат
эътиборини
қаратиши
лозим
бўлган
ҳолатларни
,
адвокатни
ваколат
доира
-
сида
ҳаракат
қилиши
ҳамда
моддий
ва
маънавий
за
-
рарни
қоплаш
чораларини
Б
.
Саломов
кўрсатиб
ўтади
2
.
Лекин
жабрланувчи
томонидан
адвокатни
вакил
си
-
фатида
ишга
жалб
қилиш
ва
унинг
меҳнатига
ҳақ
тўлаш
масалалари
ҳам
долзарбдир
,
чунки
ҳуқуқий
ёрдамни
ўз
вақтида
ва
тўлиқ
кўрсатилиши
жабрланувчининг
ҳуқуқи
ва
қонуний
манфаатларини
етарли
даражада
ҳимоя
қилишга
имконият
яратади
.
Жиноят
процессида
жабрланувчининг
ҳуқуқи
,
эр
-
кинлиги
ва
қонуний
манфаатларини
ҳимоя
қилиниши
1
Каримов
И
.
А
.
Хавфсизлик
ва
тинчлик
учун
курашмоқ
керак
.
Т
.10.
Тошкент
, 2002. 33-
б
.
2
Саломов
Б
.
Адвокат
-
жабрланувчининг
вакили
//
Адвокат
.
2007. N2. 37-
б
.
унга
қай
даражада
ҳуқуқий
ёрдам
кўрсатилишига
ҳам
боғлиқдир
.
Кўп
йиллар
давомида
жиноят
-
процессуал
ҳуқуқида
жабрланувчининг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиниши
етарли
даражада
деб
баҳоланарди
.
Шу
ўринда
таъкидлаш
жоизки
,
жиноят
процессида
жабрланувчининг
фаолияти
субъектив
ҳуқуқларга
асосланган
бўлса
,
прокурор
фаолияти
–
процессуал
ва
мансаб
мажбуриятларига
асосланган
бўлади
.
Шу
са
-
бабли
жабрланувчига
ҳуқуқий
ёрдам
кўрсатилиши
тўлиқ
прокурорнинг
малакаси
ва
ихтиёрига
боғлиқ
бўлиб
қолади
.
Бундан
ташқари
,
дастлабки
тергов
да
-
вомида
жабрланувчининг
фикри
суриштирувчи
,
тер
-
говчи
ва
прокурор
фикри
билан
ҳамиша
ҳам
мос
кела
-
вермайди
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
-
процессуал
ко
-
дексининг
409-
моддасининг
тўртинчи
қисмига
асосан
суд
муҳокамаси
натижасида
прокурор
,
агар
суд
терго
-
ви
маълумотлари
судланувчининг
айбсизлигидан
да
-
лолат
беради
деган
хулосага
келса
,
у
айбловдан
воз
кечиши
ва
воз
кечиш
сабабларини
судга
баён
қилиши
шартлиги
белгиланган
.
Ушбу
ҳолатда
жабрланувчи
адвокат
билан
таъминланган
ҳимояга
бир
ўзи
бас
кела
олмайди
.
Шу
сабабли
,
жабрланувчи
ўз
ҳуқуқ
ва
қонуний
манфаатларини
етарли
даражада
ҳимоя
қилиш
мақсадида
вакил
сифатида
адвокатнинг
мала
-
кали
хизматидан
фойдаланишга
мажбур
бўлади
.
Лекин
жабрланувчи
деб
эътироф
этилган
фуқаро
доим
ҳам
адвокат
хизматидан
фойдаланиш
учун
моддий
имко
-
ниятга
эга
бўлмаслиги
мумкин
.
Натижада
жабрланувчи
малакали
адвокат
хизматидан
фойдалана
олмайди
,
бу
ҳолат
унинг
ҳуқуқ
,
эркинликлари
ва
қонуний
манфаат
-
ларининг
бузилишига
олиб
келади
,
албатта
.
Воҳаланки
,
гумон
қилинувчи
ва
айбланувчи
ушбу
ма
-
салада
“
имтиёз
”
билан
таъминланган
,
яъни
ЖПКнинг
50-
моддаси
тўртинчи
қисмида
ишни
юритаётган
су
-
риштирувчи
,
терговчи
,
прокурор
ёки
суд
гумон
қилинувчини
,
айбланувчини
,
судланувчини
юридик
ёрдам
учун
тўловдан
батамом
ёки
қисман
озод
этишга
ҳақли
эканлиги
белгиланган
,
адвокатнинг
хизмат
ҳақи
давлат
бюджети
маблағлари
ҳисобидан
тўланади
.
Фикримизча
,
ушбу
ҳолатда
айбланувчи
ва
судла
-
нувчи
томонидан
адвокат
иштирок
этаётган
бўлса
,
жабрланувчини
ёлғиз
қолдириб
бўлмайди
,
чунки
бу
ҳолат
жиноят
процессининг
тортишув
принципи
талаб
-
ларининг
бузилишига
олиб
келади
.
Шу
сабабли
жабр
-
ланувчи
томонидан
ҳар
бир
шахсни
эмас
,
балки
айнан
адвокатни
вакил
сифатида
иштирокини
мажбурий
қилиб
белгилаш
лозим
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жи
-
ноят
процессуал
кодексида
жабрланувчининг
моддий
аҳволи
адвокат
ёрдамидан
фойдаланишга
имкон
бер
-
маганида
,
адвокатга
тўланадиган
ҳақ
давлат
бюджети
ҳисобидан
қопланишини
белгилаш
мақсадга
мувофиқ
.
Чунки
ушбу
ўзгариш
томонларнинг
тортишуви
жараё
-
нида
бир
ҳил
имкониятларни
яратади
.
Кейинчалик
,
жабрланувчини
вакили
–
адвокатга
тўланган
ҳақ
суд
-
нинг
ҳукмига
кўра
судланувчининг
ҳисобидан
ўндирилишини
белгилаш
лозим
.
Бир
нечта
хорижий
мамлакатларда
ҳам
бу
каби
тартиб
ўрнатилган
жумладан
,
Чехияда
жабрланувчи
аҳолининг
моддий
томондан
ночор
қатлами
тоифаси
-
дан
деб
ҳисобланса
,
унга
кўрсатилган
ҳуқуқий
ёрдам
ЖИНОЯТ
ҲУҚУҚИ
ВА
ЖИНОЯТ
ЖАРАЁНИ
♦
CRIMINAL LAW AND CRIMINAL PROCESS
♦
УГОЛОВНОЕ
ПРАВО
И
УГОЛОВНЫЙ
ПРОЦЕСС
2007
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
72
давлат
бюджети
маблағларидан
тўланиши
белгилан
-
ган
.
Латвия
ва
Литвада
адвокат
харажатлари
давлат
томонидан
тўланиши
вояга
етмаган
жабрланувчиларга
нисбатан
белгиланган
1
.
Хулоса
килиб
айтганда
,
одил
судловни
амалга
оширишда
жабрланувчининг
ҳуқуқи
ва
қонуний
ман
-
фаатлари
ҳимоясини
таъминлаш
мақсадида
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
-
процессуал
кодек
-
сига
қатор
ўзгартириш
ва
қўшимчалар
киритилиши
лозим
,
бу
ўзгартиришлар
томонларни
тортишув
та
-
мойили
асосида
ишда
иштирок
этиш
учун
имконият
яратишини
кўзлаши
лозим
.
Резюме
В
статье
рассмотрены
основные
моменты
участия
адвоката
за
бесплатно
в
качестве
представителя
сто
-
рон
на
различных
стадиях
уголовного
процесса
.
Дается
анализ
действующих
норм
Уголовно
-
процессуального
законодательства
в
части
оказания
квалифицированной
юридической
помощи
и
рассмат
-
риваются
возможности
бесплатного
оказания
ее
потер
-
певшим
.
Abstract
In the article the author examines the most basic mo-
ments of the participation of advocate in criminal proce-
dure for free of charge.
The author analyses legal norms of Criminal procedure
in sphere of qualified judicial assistance and shows the
moments of free of charge help for wronged person by the
advocate.
1
Қаранг
:
Соболева
Л
.
Бесплатная
юридическая
помощь
:
рос
-
сийская
практика
и
стандарты
Совета
Европы
//
Российская
юстиция
. 2003.
№
6. 14-
б
.
Э
.
О
.
Тургунбоев
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ҚИЛМИШНИ
ЖИНОЯТГА
СУИҚАСД
ДЕБ
КВАЛИФИКАЦИЯ
ҚИЛИШ
АСОСЛАРИ
Жиноят
қонуни
билан
тақиқланган
ҳар
қандай
ижти
-
моий
хавфли
қилмишнинг
содир
этилиши
,
унинг
қайси
босқичда
якун
топганидан
қатъий
назар
шахс
,
жамият
ёки
давлатга
зарар
етказади
ёки
уларга
зарар
етказиш
хавфи
остида
қолдиради
.
Содир
этилган
айрим
жиноят
-
лар
жиноятчи
шахсининг
тажрибасизлиги
ёки
атрофда
-
гиларнинг
таъсири
ёхуд
бошқа
объектив
ва
субъектив
сабабларга
кўра
охирига
етказилмаслиги
ҳам
мумкин
.
Формал
таркибли
жиноятларда
ижтимоий
хавфли
қилмишнинг
тўлиқ
бажарилмаслиги
,
моддий
таркибли
-
ларда
эса
жиноий
-
ҳуқуқий
оқибатнинг
келиб
чиқмаслиги
жиноятни
тамом
бўлмаган
деб
топишга
асос
бўлади
.
Жиноятнинг
қайси
босқичда
тамом
бўлганлигини
аниқлаш
,
хусусан
суиқасд
босқичида
,
қилмишни
квали
-
фикация
қилишда
катта
аҳамиятга
эга
бўлиб
,
жиноят
-
ҳуқуқи
назарияси
ва
суд
амалиётида
бу
масалага
тур
-
лича
муносабат
билдирилади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексининг
25-
моддаси
2-
қисмига
кўра
,
қасддан
содир
этиладиган
жиноят
бошланиб
,
шахсга
боғлиқ
бўлмаган
ҳолатларга
кўра
охирига
етказилмаган
бўлса
,
жиноят
содир
этиш
-
га
суиқасд
деб
топилади
.
Бизнингча
,
қонун
чиқарувчининг
мазкур
таърифи
суиқасд
тушунчасини
тўлиқ
ёритиб
бера
олмайди
.
Назариётчи
олимлар
ҳам
бу
борада
якдил
тўхтамга
эга
эмаслар
.
Айрим
олимлар
суиқасдга
“
Бевосита
жиноят
содир
этишга
қаратилган
ҳаракат
(
ҳаракатсизлик
),
агар
шахсга
боғлиқ
бўлмаган
ҳолатларга
кўра
охирига
етказилмаган
бўлса
,
жиноятга
суиқасд
қилиш
деб
топилади
.
Қисқа
қилиб
айтсак
,
суиқасд
–
бошланган
,
лекин
тамом
бўлмаган
жиноят
”,-
деб
таъриф
берадилар
2
.
Бу
қонун
чиқарувчи
томони
-
дан
берилган
таъриф
билан
бир
хилдир
.
Р
.
Р
.
Галиак
-
баров
ҳам
суиқасдга
шунга
ўхшаш
таъриф
беради
:
“
Суиқасд
–
бу
бевосита
жиноят
содир
этишга
қаратилган
қасддан
қилинган
ҳаракат
ёки
ҳаракатсизлик
бўлиб
,
жиноят
шахсга
боғлиқ
бўлмаган
ҳолатларга
кўра
охирига
етказилмайди
”
3
.
Бизнингча
,
бу
таърифлар
суқасднинг
мазмун
ва
моҳиятини
тўлиқ
ёритиб
бермайди
.
Суиқасдга
тўғри
таъриф
бериш
учун
унинг
объектив
ва
субъектив
бел
-
гиларига
тўхталиб
ўтиш
лозим
.
Суиқасднинг
учта
объ
-
ектив
белгисини
ажратиш
мумкин
:
1)
жиноят
содир
этишга
қаратилган
ҳаракатнинг
бошланганлиги
;
2)
жиноятнинг
охирига
етказилмаганлиги
;
3)
жиноятнинг
айбдорга
боғлиқ
бўлмаган
ҳолат
-
ларга
кўра
охирига
етказилмаганлиги
4
.
Биринчи
белгига
кўра
,
суиқасдда
жиноятнинг
объ
-
2
Уголовное
право
.
Общая
часть
:
Учебник
для
вузов
/
Ответ
-
ственные
редакторы
–
д
.
ю
.
н
.,
проф
.
И
.
Я
.
Козаченко
и
д
.
ю
.
н
.,
проф
.
З
.
А
.
Незнамова
.
М
., 1997.
С
.220.
3
Уголовное
право
России
.
Часть
общая
:
Учебник
для
студен
-
тов
вузов
,
обучающихся
по
специальности
"
Юриспруденция
"
(
Галиакбаров
Р
.
Р
.
и
др
.) /
Отв
.
ред
.
проф
.
Л
.
Л
.
Кругликов
.2-
е
изд
.,
перераб
.
и
доп
.
М
., 2005.
С
.241.
4
Уголовное
право
Российской
Федерации
.
Общая
часть
:
Учебник
/
Под
ред
.
проф
.
Б
.
В
.
Здравомыслова
.
Изд
. 2-
е
,
пере
-
раб
.
и
доп
.
М
., 2000.
С
.223.
