ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
45
Шунингдек
,
вилоят
,
туман
ва
уларга
тенглаштирилган
прокурорлардан
терговга
тегишлилик
масаласига
доир
ҳуқуқлари
амалдаги
қонунчиликка
асосан
Ўзбекистон
Республикаси
ЖПК
сидан
чиқарилди
.
Умуман
олганда
,
прокуратура
органлари
фаолиятига
оид
қонунчиликка
киритилган
ўзгаришларнинг
таҳлили
уларнинг
барчаси
қонунийликни
таъминлаш
,
инсон
ва
фуқароларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилишга
қаратилди
.
Аннотация
:
мақолада
муаллиф
Ўзбекистон
Республикаси
прокуратура
органлари
фаолиятининг
ҳуқуқий
асослари
таҳлилини
амалга
оширган
.
Шунингдек
,
мақолада
мазкур
соаҳадаги
қонун
-
ҳужжатлари
такомиллаштирилиши
ва
амалга
оширилган
ислоҳотлар
ёритилган
.
Мақола
хулосасида
муаллиф
прокуратура
органлари
фаолиятида
амалга
оширилган
ислоҳотлар
ижобий
натижаларга
олиб
келганлигини
кўрсатиб
берган
.
Калит
сўзлар
:
прокуратура
,
проркурор
назорати
,
қонунчилик
ижроси
.
Аннотация
:
в
статье
проводится
анализ
правовых
основ
деятельности
органов
прокуратуры
в
Республике
Узбекистан
,
анализируется
совершествование
законодательства
в
указанной
сфере
,
и
проведенные
реформы
в
стране
;
приводится
вывод
о
положительном
результате
,
проведенных
реформ
в
сфере
деятельности
органов
прокуратуры
.
Ключевые
слова
:
прокуратура
,
прокурорский
надзор
,
исполнение
законодательства
.
Annotation:
in this article it is analysed legal activity of
prosecutor office in Uzbekistan. The author analyses the
development of legislation and making reforms in this
sphere. The author comes to the opininon concerning pos-
itive consequences from reforms in activity of prosecutor
office.
Key words:
prosecuters office, prosecuters controle,
execution of the law.
Фойдаланилган
адабиётлар
рўйхати
:
1.
Каримов
И
.
А
.
Бош
мақсадимиз
–
кенг
кўламли
ислоҳотлар
ва
модернизация
йўлини
қатъият
билан
давом
эттириш
. //
Президентнинг
2012
йилда
мамлакатимизни
ижтимоий
-
иқтисодий
ривожлантириш
якунлари
ҳамда
2013-
йилга
мўлжалланган
иқтисодий
дастурнинг
энг
муҳим
устувор
йўналишларига
бағишланган
Вазирлар
Маҳкамасининг
мажлисидаги
маърузаси
. // 19
январь
2013
йил
. www.gov.uz //
Ўзбекистон
Республикаси
Ҳукуматининг
расмий
веб
сайти
.
2.
Қодиров
Р
.
Ҳ
.
Инсон
манфаатлари
йўлида
.
//
Ўзбекистон
Республикаси
Бош
прокуратурасининг
расмий
веб
-
сайти
3.
Қодиров
Р
.
Ҳ
.
Ўзбекистон
Конституциясининг
мамлакат
ижтимоий
-
сиёсий
ҳаётидаги
ўрни
ва
аҳамияти
. –
Т
: //
Қонун
ҳимоясида
. 2003 12 (96)
сон
, 6-
б
.
С
.
Ачилов
ТДЮУ
мустақил
изланувчиси
,
юридик
фанлар
номзоди
ДАСТЛАБКИ
ТЕРГОВ
БОСҚИЧИНИНГ
АХЛОҚИЙ
АСОСЛАРИ
Мамлакатимизда
суд
-
ҳуқуқ
соҳасини
босқичма
-
босқич
ислоҳ
қилиш
инсон
ҳуқуқи
,
эркинлиги
ва
манфаатларини
таъминлашга
қаратилган
бўлиб
,
уни
амалга
ошириш
,
айниқса
дастлабки
тергов
босқичида
долзарб
аҳамият
касб
этади
.
Чунки
,
жиноят
процессининг
ушбу
босқичида
инсон
ҳуқуқи
ва
эркинлиги
жиддий
равишда
чекланиши
ва
бузилиш
эҳтимоли
юқори
ҳисобланади
.
Бундай
оқибатларга
олиб
келувчи
ҳаракатларни
олдини
олишнинг
нафақат
қонуний
асосларини
белгилаш
,
балки
ахлоқий
ва
умуминсоний
принципларга
мос
келишига
ҳам
муҳим
эътибор
қаратиш
лозим
.
Давлатимиз
раҳбари
И
.
А
.
Каримов
таъкидлаганидек
,
“
Республиканинг
ўз
ҳуқуқий
асосларини
ишлаб
чиқишда
унинг
ижтимоий
-
иқтисодий
ва
миллий
ўзига
хос
хусусиятлари
иложи
борича
тўла
ҳисобга
олиниши
керак
.
Шу
билан
бирга
янги
қабул
қилинаётган
қонун
ҳужжатларида
аҳолининг
кундалик
турмушига
сингиб
кетган
халқ
анъаналари
,
урф
-
одатлари
,
шахслараро
ва
миллатлараро
муомала
ҳамда
диний
эътиқодларнинг
асрий
тарихидан
мерос
қилиб
олинган
,
умуминсоний
қадриятларга
,
одамларнинг
ҳуқуқ
ва
эркинликларига
зид
бўлмаган
ахлоқий
нормалар
албатта
акс
эттирилиши
керак
”
1
.
Жиноят
процессининг
асосий
принциплари
мазмунига
эътибор
қаратадиган
бўлсак
,
улар
адолат
,
инсонпарварлик
,
шахснинг
шаъни
ва
қадр
-
қимматини
ҳурмат
қилиш
каби
ахлоқий
талабларга
асосланганлигини
кузатишимиз
мумкин
.
Немис
олими
М
.
Миллернинг
таъкидлашича
,
айнан
жиноят
-
процессуал
ҳуқуқ
ва
унинг
асосий
кафолатлари
,
давлатнинг
нақадар
ҳуқуқий
эканлигига
баҳо
беришда
ҳақиқий
мезон
бўла
олади
.
Бунинг
асосий
сабаби
шундаки
,
фақат
жиноят
процессуал
ҳуқуқида
давлатнинг
шахсга
нисбатан
бўлган
муносабати
ҳамда
оммавий
ва
шахсий
манфаатлар
ўртасидаги
тўқнашув
жуда
аниқ
намоён
бўлади
2
.
Ўзбекистон
Республикаси
жиноят
-
процессуал
кодексида
(
кейинчалик
ЖПК
)
ҳам
ахлоқнинг
аҳамияти
ва
уларга
амал
қилиш
мажбурияти
хусусидаги
нормалар
белгилаб
қўйилиши
,
жиноят
-
процессуал
қонунчилиги
учун
ахлоқ
нормаларининг
долзарблиги
ва
муҳимлигидан
далолат
беради
.
Хусусан
,
эксперимент
жамоат
тартиби
ёки
ахлоқ
нормаларининг
бузилишига
олиб
келадиган
бўлса
,
уни
ўтказишга
йўл
қўйилмайди
(154-
модда
).
Ёки
,
келиб
тушган
хабарда
жиноят
ҳақида
эмас
,
балки
маъмурий
,
интизомий
ёки
бошқа
ҳуқуқбузарлик
ёхуд
ахлоқ
нормалари
бузилганлиги
ҳақида
маълумот
бўлса
,
суриштирувчи
,
терговчи
ёки
прокурор
жиноят
ишини
қўзғатишни
рад
қилиш
билан
бир
пайтда
хабарни
ҳуқуқни
бузган
шахсга
нисбатан
маъмурий
,
интизомий
жавобгарлик
ёки
жамоат
таъсир
чоралари
қўллаш
учун
1
Каримов
И
.
А
.
Ўзбекистон
:
миллий
истиқлол
,
иқтисод
,
сиёсат
,
мафкура
.
Т
.1. –
Тошкент
:
Ўзбекистон
, 1996. –
Б
. 319.
2
Малько
А
.
В
.
Ограничивающая
роль
юридического
процесса
/
Юридический
процесс
:
реформа
процедур
управления
,
зако
-
нодательной
деятельности
и
судебной
власти
. –
Воронеж
,
1996. –
С
. 29.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
46
ҳуқуқни
бузган
шахс
ишлайдиган
ёки
ўқийдиган
жой
маъмуриятига
,
унинг
турар
жойидаги
жамоага
,
жамоат
бирлашмасига
ёки
вояга
етмаганлар
иши
билан
шуғулланувчи
комиссияга
,
тегишли
ваколатларга
эга
бўлган
давлат
органи
ёки
мансабдор
шахсга
юборади
(334-
модда
).
Бундан
ташқари
,
ўн
олти
ёшгача
бўлган
гувоҳлар
ва
жабрланувчилар
кўрсатув
беришдан
бош
тортганлик
ва
била
туриб
ёлғон
кўрсатув
берганлик
учун
жавобгарлик
тўғрисида
огоҳлантирилмайдилар
,
бироқ
суриштирувчи
,
терговчи
ёки
суд
мажлисида
раислик
қилувчи
шу
гувоҳ
ва
жабрланувчиларга
уларнинг
процессуал
ҳуқуқи
ва
мажбуриятларини
тушунтириш
чоғида
ҳаққоний
кўрсатув
бериш
ва
бу
билан
жиноят
иши
бўйича
ҳақиқатни
аниқлашга
кўмаклашиш
маънавий
бурч
эканлигини
эслатиб
ўтади
(121-
модда
).
Ушбу
моддада
“
маънавий
бурч
”
деган
ибора
ўрнига
“
ахлоқий
бурч
”
ишлатилса
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
Чунки
“
маънавий
”
сўзи
кенгроқ
маънога
эга
бўлиб
“
ахлоқ
”
тушунчасини
ўз
ичига
қамраб
олади
,
лекин
уни
матнда
келган
маъносини
тўлиқ
ифода
этмайди
.
Бундан
ташқари
,
модданинг
русча
матнида
ушбу
ибора
“
нравстенный
долг
”
деб
белгиланган
,
яъни
ўзбек
тилига
ўгирадиган
бўлсак
“
ахлоқий
бурч
”
маъноси
келиб
чиқади
,
шу
сабабли
ушбу
моддага
тегишли
ўзгартиш
киритиш
талаб
этилади
.
Таъкидлаш
жоизки
,
ўз
моҳиятига
кўра
ахлоқий
қоидаларга
асосланган
қонунларни
қабул
қилинишини
ҳамиша
ҳам
етарли
чора
деб
бўлмайди
,
балки
уларни
ахлоқий
қоидалар
ва
принципларга
асосланган
ҳолда
“
тўғри
”
амалга
оширишни
таъминлаш
зарур
.
Яъни
,
ахлоқ
талаблари
қонунчиликда
белгилаб
қўйилган
бўлса
-
да
,
уларни
амалга
ошириш
механизми
тўлиқ
таъминланмаган
.
Ҳуқуқий
адабиётларда
таъкидланганидек
,
“
ҳуқуқий
процесснинг
ахлоқий
мазмуни
нафақат
қонунчиликнинг
ахлоқий
асослари
билан
,
шунингдек
процессуал
фаолиятни
амалга
оширувчи
шахсларга
нисбатан
қўйилган
ахлоқий
талаблар
билан
ҳам
таъминланади
”
1
.
Албатта
,
қонунда
барча
ахлоқий
қоидаларни
қамраб
олишнинг
имконияти
мавжуд
эмас
,
лекин
улар
асосий
талаблар
белгилаб
қўйилган
умумий
тасаввурларда
ўз
аксини
етарлича
топиши
лозим
.
Фикримизча
,
процессуал
нормаларни
қўллашнинг
самарадорлиги
ҳамда
жиноят
ишини
юритишга
масъул
бўлган
мансабдор
шахслар
амалий
фаолиятининг
натижаси
биринчи
навбатда
ҳуқуқий
нормаларнинг
ахлоқий
мазмунига
боғлиқ
.
Шу
сабабли
,
жиноят
-
процессуал
қонунчилик
ҳар
бир
шахс
ва
фуқаронинг
ахлоқий
онгига
йўналтирилган
,
ҳуқуқий
бўлиши
зарур
,
чунки
ҳуқуқ
жамият
томонидан
,
қонун
бўлса
давлат
томонидан
яратилади
.
Шунингдек
,
ахлоқий
талаблар
,
ҳуқуқ
нормалари
ва
принциплари
билан
бир
қаторда
,
дастлабки
тергов
давомида
у
ёки
бу
тактик
усулларни
қўллашга
йўл
қўйиш
масаласини
ҳал
этишда
асосий
мезон
бўлиб
хизмат
қилади
.
Ахлоқ
–
тактик
усулларни
шакллантиришнинг
асосий
воситаларидан
бири
ҳисобланади
.
Ахлоқ
нормаси
талабларига
дастлабки
тергов
босқичида
амал
қилиш
даражадаси
,
биринчи
навбатда
жиноят
ишини
юритишга
масъул
бўлган
мансабдор
1
Громов
Н
.
А
.,
Цыбулевская
О
.
И
.
Нравственные
основания
юридического
процесса
.
Российский
судья
. 2004. –
№
9. –
С
.
27.
шахсларнинг
ахлоқий
тарбияси
ва
улар
томонидан
ушбу
қоидаларга
амал
қилишига
боғлиқдир
.
Чунки
?
ушбу
шахсларнинг
ахлоқий
қоидаларга
амал
қилиши
бир
вақтнинг
ўзида
жиноят
процессининг
бошқа
иштирокчиларини
ҳам
шундай
ҳаракат
қилишга
даъват
этади
.
Тергов
ҳаракатларини
ўтказишда
ахлоқ
нормаларини
кўпроқ
намоён
бўлиши
ва
уларга
эҳтиёж
туғилишини
эътиборга
олган
ҳолда
,
уларнинг
айрим
турларига
тўхталиб
ўтиш
лозим
.
Хусусан
,
сўроқ
қилиш
ва
юзлаштириш
каби
тергов
ҳаракатларини
ўтказишда
ахлоқ
қоидаларига
амал
қилиш
ҳолатларини
ўрганиб
чиқиш
долзарб
ҳисобланади
,
чунки
уларни
ўтказиш
нафақат
қонуний
асосларини
ахлоқ
нормалари
талабларига
мослигини
кўрсатади
,
балки
инсонлар
ўртасидаги
ижтимоий
бир
-
бирини
тушуниш
муаммосини
ҳам
ҳал
этади
.
Ушбу
масалага
суд
амалиётида
ҳам
муҳим
эътибор
қаратилади
.
Жумладан
?
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
“
Гумон
қилинувчи
ва
айбланувчини
ҳимоя
ҳуқуқи
билан
таъминлашга
оид
қонунларни
қўллаш
бўйича
суд
амалиёти
тўғрисида
”
ги
Қарорининг
18-
бандида
белгиланишича
“
Қонун
талабига
кўра
(
ЖПК
17, 88-
моддалари
)
суриштирувчи
,
терговчи
,
прокурор
ва
суд
(
судья
)
гумон
қилинувчининг
,
айбланувчининг
шаъни
ва
қадр
-
қимматини
камситишга
ҳақли
эмас
.
Далилларни
тўплаш
,
текшириш
ва
баҳолашда
фуқароларнинг
ҳуқуқи
ва
қонуний
манфаатлари
қўриқланиши
таъминланиши
керак
”
2
.
ЖПКнинг
97-
моддаси
2-
қисмида
белгиланишича
,
сўроқ
қилиш
учун
чақирувни
амалга
оширишда
чақирув
қоғозида
шахс
ким
сифатида
,
қайси
манзилга
ва
кимнинг
ҳузурига
чақирилаётганлиги
,
қайси
кунда
ва
қайси
соатга
келиши
кераклиги
,
шунингдек
узрсиз
сабабларга
кўра
келмай
қолган
тақдирда
қандай
оқибатлар
рўй
бериши
кўрсатилган
бўлиши
лозим
.
Албатта
,
биринчи
марта
сўроқ
қилиш
учун
чақирилаётган
шахс
ушбу
огоҳлантирувни
ўзига
нисбатан
нотўғри
қабул
қилиши
мумкин
,
чунки
у
ўзини
қонунга
итоаткор
фуқаро
ва
ахлоқли
-
одобли
шахс
сифатида
билишини
унутмаслик
лозим
.
Шу
сабабли
,
бу
каби
огоҳлантирувни
биринчи
марта
тегишли
тартибда
сўроққа
келмаган
шахсга
нисбатан
юборилган
чақирув
қоғозида
келтириш
ўринли
бўлади
.
Умумий
тартибда
ушбу
қоидани
сўроқ
қилинувчи
билан
биринчи
маротаба
сўроқ
ўтказилгандан
сўнг
,
такрорий
сўроқ
ўтказилганда
у
ҳозир
бўлмаса
,
ушбу
тартиб
қўлланилиши
мумкинлиги
тўғрисида
огоҳлантириб
қўйиш
ахлоқ
қоидаларга
мос
келади
.
Кейинги
масала
,
гувоҳ
ёки
жабрланувчи
тариқасида
фақат
ўз
розилиги
билан
сўроқ
қилиниши
мумкин
бўлган
шахслар
тоифасини
белгилашда
айрим
ахлоқий
қоида
талаблари
эътиборга
олинмаган
.
Масалан
,
ЖПКга
кўра
(116-
модда
),
гумон
қилинувчининг
,
айбланувчининг
,
судланувчининг
яқин
қариндошлари
гумон
қилинувчига
,
айбланувчига
тааллуқли
ҳолатлар
ҳақида
гувоҳ
ёки
жабрланувчи
тариқасида
фақат
ўзларининг
розиликлари
билан
сўроқ
қилинишлари
мумкинлиги
белгиланган
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексининг
(
кейнчалик
ЖК
) 8-
бўлимида
яқин
қариндош
атамасига
қуйидагича
таъриф
берилган
,
яъни
яқин
қариндош
2
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленуми
қарорлари
тўплами
.
Ж
.1. –
Тошкент
:
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
, 2006. –
Б
. 65.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
47
деганда
“
қариндош
ёки
қуда
томондан
қариндош
бўлган
шахслар
,
яъни
ота
-
она
,
ака
-
ука
ва
опа
-
сингиллар
,
эр
-
хотин
,
фарзанд
,
шу
жумладан
фарзандликка
олинганлар
,
неваралар
,
шунингдек
эр
-
хотиннинг
ота
-
онаси
,
ака
-
ука
ва
опа
-
сингиллари
”
тушунилади
.
Лекин
,
ушбу
ҳолатда
фақат
яқин
қариндошлар
тоифаси
билан
чекланиб
қолиш
аҳлоқий
жиҳатдан
унчалик
ҳам
тўғри
бўлмайди
.
Масалан
,
амалиётда
шундай
ҳолатлар
ҳам
учраши
мумкинки
,
унда
эркак
ва
аёл
расмий
ФҲДЁ
органларидан
рўйхатдан
ўтмасдан
биргаликда
эр
-
хотин
бўлиб
яшаши
ёки
бўлмаса
узоқ
йиллар
давомида
бирга
яшаб
кейнчалик
никоҳни
бекор
қилган
шахслар
ҳам
бир
-
бирига
қарши
кўрсатув
беришга
виждони
йўл
қўймаслиги
мумкин
.
Ёки
бўлмаса
фарзанликка
олишни
расмийлаштирмасдан
вафот
этган
шахснинг
яқин
қариндошлари
унинг
фарзандини
ўз
тарбиясига
олиб
,
вояга
етказиш
вазиятлари
ҳам
учраб
туради
.
Шундай
пайтда
улар
гувоҳлик
иммунитетидан
фойдаланишлари
мумкинми
,
деган
табиий
савол
туғилишига
олиб
келади
.
Юқорида
таъкидлаб
ўтилган
муаммоларнинг
ечими
ЖПКда
ўз
аксини
топмаган
.
Фикримизча
,
ушбу
тоифадаги
қариндошлик
муносабатлари
мавжуд
бўлганда
ҳам
кўрсатув
беришдан
олдин
уларнинг
розилиги
олиниши
шарт
,
чунки
мажбурий
тартибда
гувоҳлик
беришда
улар
ахлоқан
қийналиши
ва
азият
чекиши
мумкин
.
Шу
сабабли
,
таъкидлаб
ўтилган
масалалар
ЖПКда
ёки
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суд
Пленумининг
қарорларида
ўз
ечимини
топиши
лозим
.
Кейинги
масала
,
бу
сўроқ
қилишда
гувоҳ
ва
жабрланувчини
мажбурий
кўрсатув
бериш
масаласидир
.
ЖПКнинг
117-
моддасида
белгиланишича
,
гувоҳ
ёки
жабрланувчининг
шахси
аниқлангандан
ва
уларга
процессуал
ҳуқуқ
ҳамда
мажбуриятлари
тушунтирилгандан
кейин
улар
кўрсатув
беришдан
бош
тортганлик
ва
била
туриб
ёлғон
кўрсатув
берганлик
учун
жиноий
жавобгарлик
(
ЖК
238, 240-
модда
)
тўғрисида
огоҳлантирилиб
,
бу
ҳақда
сўроқ
баённомаси
ёки
суд
мажлиси
баённомасига
ёзиб
қўйилади
.
Сўроқ
қилишдан
олдин
гувоҳ
ва
жабрланувчини
ёлғон
кўрсатув
берганлик
учун
жиноий
жавобгарликка
тортиш
тўғрисида
огоҳлантириш
ахлоқий
нуқтаи
назардан
унчалик
ҳам
тўғри
эмас
.
Ўзини
тўғрисўз
ва
пок
инсон
деб
биладиган
гувоҳ
ва
жабрланувчи
ўзига
нисбатан
олдиндан
билдирилган
бундай
ишончсизликни
ҳақорат
деб
қабул
қилиши
мумкин
.
Бизнингча
,
гувоҳ
ва
жабрланувчини
ёлғон
кўрсатув
бергани
учун
жиноий
жавобгарлик
мавжудлиги
тўғрисида
сўроқдан
сўнг
ҳам
огоҳлантирса
бўлади
,
чунки
амалиётда
шаклланган
тартибга
кўра
,
сўроқ
тугаганидан
сўнг
сўроқ
қилинувчининг
кўрсатувлари
унинг
сўзидан
баённомада
тўғри
ёзилганлиги
ҳамда
бошқа
қўшимчалари
бор
ёки
йўқлиги
албатта
сўралади
ва
бу
ҳолатни
тасдиқлаш
учун
сўроқ
баённомасига
имзо
қўйилади
.
Айнан
шу
пайтда
гувоҳ
ва
жабрланувчи
берган
кўрсатмалари
ёлғон
бўлса
жавобгарлик
мавжудлиги
тўғрисида
огоҳлантирилса
мақсадга
мувофиқ
бўлади
.
Бундан
ташқари
,
сўроқни
ўтказиш
давомида
сўроқ
қилинувчиларга
,
уларнинг
ёшидан
қатъи
назар
,
“
Сизлаб
”
мурожаат
қилиш
лозим
,
чунки
“
Сен
”
деб
мурожаат
қилгандан
кўра
ахлоқ
-
одоб
қоидаларига
тўғри
келади
ва
уларга
нисабатан
бўлган
ҳурматни
билдиради
.
Бундай
қоидага
амал
қилиш
жиноят
ишини
юритишга
масъул
бўлган
мансабдор
шахсларнинг
обрў
ва
нуфузини
тушишига
олиб
келмайди
,
аксинча
ўзаро
иззат
ва
эътиборни
билдиради
.
Процессуал
адабиётларда
тўғри
таъкидланганидек
,
сўроқни
ўтказишда
терговчи
томонидан
сўроқ
қилинувчига
“
сенлаб
”
мурожаат
қилиш
ҳамда
мулоқот
давомида
беадаб
ва
жаргон
ибораларни
ишлатилиши
унинг
обрўйига
путур
етишига
олиб
келади
ва
ожизлигидан
дарак
беради
1
.
Сўроқ
қилинувчи
билан
муносабатни
боғлаш
учун
терговчи
унга
ҳурмат
ва
кўрсатувларига
нисбатан
ишонч
билдиришни
билиши
лозим
.
Ушбу
ҳолат
терговчининг
унга
нисабатан
эҳтимолли
жиноятчи
эмас
,
балки
оғир
аҳволга
тушган
ва
ёрдамга
муҳтож
бўлган
инсон
сифатида
муносабатда
бўлиши
каби
ахлоқий
бурчининг
талабларидан
келиб
чиқади
2
.
Бундан
ташқари
,
терговчи
жинсий
эркинликка
қарши
қаратилган
жиноят
ишлари
бўйича
вояга
етмаган
шахсни
сўроқ
қилиш
давомида
,
айниқса
у
жабрланувчи
бўлса
,
иштирок
этаётган
педагог
сўроқ
қилинувчи
билан
бир
жинсда
бўлишни
таъминлаш
чораларини
кўриши
зарур
.
Бундай
сўроқ
давомида
бошқа
жинсдаги
шахснинг
иштироки
нафақат
вояга
етмаган
шахснинг
уялишига
,
балки
унинг
кўрсатувларини
тўлиқлигига
салбий
таъсир
этиши
ва
маънавий
шикастланишига
ҳам
олиб
келиши
мумкин
.
Тергов
ҳаракатларини
ўтказишда
ахлоқий
қоидаларга
амал
қилиш
лозим
бўлган
тергов
ҳаракатларидан
яна
бири
,
бу
юзлаштиришдир
.
ЖПКнинг
122-
моддасига
кўра
,
юзлаштириш
илгари
сўроқ
қилинган
икки
шахс
кўрсатувлари
ўртасида
жиддий
қарама
-
қаршиликлар
бўлганда
бу
қарама
-
қаршиликларнинг
сабабини
аниқлаш
учун
ўтказилади
.
Лекин
,
ушбу
тергов
ҳаракатини
ўтказишда
юзлаштирилаётган
шахслар
ўртасида
келишмовчилик
ёки
уларнинг
бирида
хоҳиш
бўлмаганда
уни
ўтказиш
мумкинми
ёки
йўқми
,
деган
муаммо
ўз
ечимини
топмаган
.
Амалдаги
ЖПК
бундай
ҳолат
юзага
келганда
қандай
тартибда
ҳаракат
қилиш
зарурлиги
тўғрисида
ҳеч
нарса
дейилмаган
.
Фикримизча
,
бундай
ҳолатни
эътиборга
олмасдан
юзлаштиришни
ўтказиш
ахлоқ
қоидаларга
зид
ҳисобланади
.
Шу
сабабли
,
ушбу
тергов
ҳаракатини
ўтказишга
эҳтиёж
туғилганда
,
юзлашаётган
томонларнинг
қаршилиги
мавжуд
бўлса
,
уни
мажбурий
тартибда
ўтказмаслик
керак
.
Уларнинг
кўрсатувлари
ўртасидаги
келишмовчиликни
бошқа
усуллар
билан
исбот
қилиш
лозим
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
юқорида
таҳлил
қилинган
дастлабки
тергов
босқичидаги
тергов
ҳаракатларини
ўтказишда
фақат
уларнинг
қонуний
асосларига
эътибор
қаратишнинг
ўзи
етарли
эмас
,
балки
ахлоқ
қоидалари
ва
принциплари
талабларига
амал
қилишни
ҳам
унутмаслик
лозим
.
Чунки
,
ахлоқий
ҳаракатлар
бир
вақтнинг
ўзида
қонуний
ҳам
демакдир
.
Аннотация
:
мазкур
мақолада
суд
-
ҳуқуқ
ислоҳотларини
янада
ривожлантириш
масалалари
ёритилган
.
Жумладан
,
унда
дастлабки
тергов
босқичидаги
ахлоқий
асосларнинг
ўзига
хос
хусусиятлари
очиб
берилган
.
Тергов
босқичидаги
ҳаракатларини
ўтказишда
фақат
уларнинг
қонуний
1
Криминалистика
. /
Под
ред
.
И
.
Ф
.
Герасимова
. –
М
., 1999. –
С
.
39.
2
Ларин
А
.
М
.
Расследование
по
уголовному
делу
.
Планирова
-
ние
и
организация
. –
М
.:
Юрид
.
литература
, 1970. –
С
. 59.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2014
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
48
асосларига
эътибор
қаратишнинг
ўзи
етарли
эмаслиги
,
балки
ахлоқ
қоидалари
ва
принциплари
талабларига
амал
қилиниши
асослантирилди
.
Калит
сўзлар
:
суд
-
ҳуқуқ
ислоҳотлари
,
дастлабки
тергов
,
тергов
босқичлари
,
ахлоқ
қоидалари
.
Аннотация
:
в
данной
статье
освящены
вопросы
дальнейшего
развития
судебно
-
правовых
реформ
,
в
частности
,
в
ней
раскрыты
особенности
основ
нрав
-
ственности
на
стадии
предварительного
следствия
.
В
ней
также
обосновано
,
что
при
проведении
предвари
-
тельного
следствия
недостаточно
уделять
внимание
только
законным
основаниям
,
но
помимо
этого
,
необ
-
ходимо
учесть
и
принять
во
внимание
нравственные
правила
и
принципы
.
Ключевые
слова
:
судебно
-
правовые
реформы
,
предварительное
следствие
,
стадии
следствия
,
пра
-
вила
нравственности
.
Annotation
: in this article it is revealed further devel-
opment of judicial reforms are sanctified, in particular, it is
analysed features of ethic in the preliminary investigation
stage. It also proved, that during the preliminary investiga-
tion it is not enough to pay attention only to legitimate pur-
poses, but apart from that it is necessary to consider and
take into account the ethic rules and principles.
Key words
: judicial reforms, the preliminary investiga-
tion, the investigation stage, the rules of morality.
Фойдаланилган
адабиётлар
рўйхати
:
1.
Каримов
И
.
А
.
Ўзбекистон
:
миллий
истиқлол
,
иқтисод
,
сиёсат
,
мафкура
.
Т
.1. –
Тошкент
:
Ўзбекистон
, 1996. –
Б
. 319.
2.
Малько
А
.
В
.
Ограничивающая
роль
юридического
процесса
/
Юридический
процесс
:
реформа
процедур
управ
-
ления
,
законодательной
деятельности
и
судебной
власти
. –
Воронеж
, 1996. –
С
. 29.
3.
Громов
Н
.
А
.,
Цыбулевская
О
.
И
.
Нравственные
осно
-
вания
юридического
процесса
.
Российский
судья
. 2004. –
№
9.
–
С
. 27.
4.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленуми
қарорлари
тўплами
.
Ж
.1.
–
Тошкент
:
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
, 2006. –
Б
. 65.
5.
Криминалистика
. /
Под
ред
.
И
.
Ф
.
Герасимова
. –
М
.,
1999. –
С
. 39.
6.
Ларин
А
.
М
.
Расследование
по
уголовному
делу
.
Пла
-
нирование
и
организация
. –
М
.:
Юрид
.
литература
, 1970. –
С
.59.
Ш
.
Ё
.
Абдуқодиров
ТДЮУ
мустақил
изланувчиси
,
юридик
фанлар
номзоди
,
доцент
ИҚТИСОДИЁТ
СОҲАСИДАГИ
МАЪМУРИЙ
ЖАВОБГАРЛИК
БИЛАН
БОҒЛИҚ
ҲОЛДА
СОДИР
ЭТИЛАДИГАН
ЖИНОЯТЛАРНИ
КВАЛИФИКАЦИЯ
ҚИЛИШ
МАСАЛАЛАРИ
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
1998
йил
17
апрелдаги
«
Иқтисодиёт
соҳасидаги
жиноий
ишлар
бўйича
суд
амалиётида
юзага
келган
айрим
масалалар
тўғрисида
»
ги
11-
сонли
Қарорида
таъкидланганидек
,
иқтисодиёт
соҳасидаги
жиноятлар
ва
бошқа
ҳуқуқбузарликлар
мамлакатимизда
амалга
оширилаётган
бозор
ислоҳотларига
жиддий
хавф
туғдиради
,
бозор
иқтисодига
хос
бўлган
хусусий
мулкчиликнинг
,
бошқа
турдаги
мулкий
муносабатларнинг
шаклланишига
ва
ривожланишига
тўсқинлик
қилади
.
Маълумки
,
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексининг
«
Иқтисодиёт
соҳасидаги
жиноятлар
»
бўлими
4
та
бобдан
иборат
бўлиб
,
мазкур
бўлим
:
Ўзгалар
мулкини
талон
-
торож
қилиш
(
Х
боб
,
Жиноят
кодекси
164-169-
моддалари
);
Ўзгалар
мулкини
талон
-
торож
қилиш
билан
боғлиқ
бўлмаган
жиноятлар
(
Х
I
боб
,
Жиноят
кодекси
170-173-
моддалари
);
Иқтисодиёт
асосларига
қарши
жиноятлар
(
Х
II
боб
,
Жиноят
кодекси
175-185
2
-
моддалари
);
Хўжалик
фаолияти
соҳасидаги
жиноятлар
(
Х
III
боб
,
Жиноят
кодекси
186-192-
моддалари
)
ни
ўз
ичига
олади
.
Ҳозирда
суд
-
тергов
амалиётида
айнан
шу
турдаги
жиноятлар
юзасидан
бир
қатор
савол
ва
муаммолар
учрамоқда
.
Жумладан
,
иқтисодиёт
соҳасидаги
ҳуқуқбузарликлар
учун
маъмурий
жавобгарлик
ҳам
белгиланган
бўлиб
,
айрим
ҳолатларда
қилмишни
жиноят
сифатида
баҳолаш
учун
айбдор
аввал
маъмурий
жазога
тортилиши
лозим
бўлади
.
Иқтисодиёт
соҳасидаги
жиноятларнинг
қуйидагиларида
маъмурий
жавобгарлик
ҳам
белгиланган
:
–
Валюта
қимматликларини
қонунга
хилоф
равишда
олиш
ёки
ўтказиш
(177-
модда
);
–
Божхона
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатларини
бузиш
(182-
модда
);
–
Рақобат
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатларини
ва
табиий
монополиялар
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатларини
бузиш
(183-
модда
);
–
Солиқлар
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
(184-
модда
);
–
Бюджет
интизомини
бузиш
(184
1
-
модда
);
–
Рангли
металлар
,
уларнинг
парча
ва
резги
чиқитларини
тайёрлаш
,
олиш
,
улардан
фойдаланиш
ҳамда
уларни
ўтказиш
қоидаларини
бузиш
(185
1
-
модда
);
–
Электр
,
иссиқлик
энергияси
,
газ
,
водопроводдан
фойдаланиш
қоидаларини
бузиш
(185
2
-
модда
);
–
Этил
спирти
,
алкоголли
маҳсулот
ва
тамаки
маҳсулотини
қонунга
хилоф
равишда
ишлаб
чиқариш
ёки
муомалага
киритиш
(186
1
-
модда
);
–
Сифатсиз
ёки
қалбакилаштирилган
дори
воситаларини
ёхуд
тиббий
буюмларни
ўтказиш
мақсадида
ишлаб
чиқариш
,
тайёрлаш
,
олиш
,
сақлаш
,
ташиш
ёки
ўтказиш
(186
3
-
модда
);
