"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
26
ЖИНОЯТЛАРНИ ТЕРГОВ ҚИЛИШ УСЛУБИЁТИ ҲАҚИДА
Гафуров Атабек Абдумажитович
,
Тошкент ҳарбий прокуратураси терговчиси, адлия капитани
Жиноятларни тергов қилишни ташкил этиш –
якка тартибдаги
жараёндир. Унинг мазмунига жиноий қилмишнинг
хусусиятлари, жиноятнинг
оқибатлари, жиноятчининг шахсий хусусиятлари, терговчининг меҳнат
шароити ва бошқа шу кабилар
таъсир кўрсатади.
Шу билан бирга, бир турдаги (бир хилдаги) жиноятларни тергов
қилишда кўпгина умумий хусусиятлар
ҳам
мавжуддир
, булар –
типик
тергов версияларининг мавжудлиги, исботлаш предметининг умумий
эканлиги, тергов ҳаракатларига
тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш
хусусиятларининг ўхшашлиги ва
бошқалар. Шу сабабли криминалистик
услубий тавсиялар имкони борича тайин, лекин бирон
-
бир ягона хусусий ҳол
учун эмас, балки мазкур турдаги жиноятларни очиш, тергов қилиш ва
уларнинг олдини олишни ташкил этиш ҳамда амалга ошириш учун
му лжалланган бу лиши керак. Криминалистик услубии тавсияларнинг
умумии лиги ва аниқлиги, меъе ри уларнинг амалие т эҳтие жлари ҳамда
назарии имкониятлари билан боғлиқ илмии қоидаларни тавсифлаш
даражасида намое н бу лади.
Жиноятларни тергов қилишнинг хусусии услубие тлари ҳажмига ку ра
тўлиқ
ва
қисқартирилган
турларга бу линади. Аксарият ҳолларда, у е ки бу
турдаги жиноятни тергов қилишнинг бутун жарае нини у тказиш учун
услубии тавсиялар ишлаб чиқилади. Баъзан эса тадқиқотлар тергов
қилишнинг бирон-бир босқичини ташкил этиш ва амалга ошириш бу и ича
услубии тавсияларни ишлаб чиқиш билан чекланади.
Чунончи, дастлабки тергов ҳаракатларини у тказиш бу и ича
криминалистик услубии тавсиялар анча кенг тарқалган. Жиноятларнинг
қамраб олинадиган турлари бу и ича хусусии услубие тлар комплекс ва аниқ
турларга бу линади. Икки е ки ундан ортиқ у заро боғлиқ турдаги
жиноятларни тергов қилиш услубие тлари, масалан, талончилик ва
босқинчиликларни тергов қилиш услубие ти, у т қу и ишлар ва е нғинга
қарши хавфсизлик қоидаларига жинояткорона риоя этмасликларни тергов
қилиш услубие ти сингарилар комплекс услубие тлар ҳисобланади.
Жиноятларни тергов қилиш криминалистик услубие тлар у з шаклига ку ра
ку пинча монографиялар, диссертация тадқиқотлари, дарсликлар, у қув,
услубии ва амалии қу лланмалар, услубии хатлар тариқасида ишлаб
чиқилади ва ҳоказо.
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
27
Махсус услубиётлар
жумласига қонунда белгиланган жиноятларнинг
турлари бўйича эмас, балки бошқа асослар бўйича тузилган хусусий
услубиётларни киритиш керак бўлади. Жумладан, ана шу мақсад учун асослар
сифатида жиноят содир этилган жой, жиноятчининг, жабрланувчининг шахси,
жиноят содир этилган пайтдан бошлаб ўтган вақт ва бошқа шу сингарилар
танланиши мумкин. Криминалистика адабие тларида
темир йўл, сув ва ҳаво
транспортидаги жиноятларни; вояга етмаганлар ва рецидивистлар содир
этган жиноятларни; ўтган йилларнинг очилмай қолган жиноятларини
тергов қилиш услубиётлари маълум.
Аниқлаштирилиш даражасига кўра, жиноятларни тергов қилиш
услубиётлари
бир
босқичли, икки босқичли ва кўп босқичли
бўлиши мумкин.
Масалан, ўғирликларни тергов қилиш услубиёти уларни тергов қилиш бу и ича
умумии тавсияларнигина эмас, балки хонадон ва автомашина
у ғирликларини, маи да у ғирликларни, корхоналар, муассасалар ва
ташкилотлардаги у ғирликларни; почта у ғирликларини ва бошқа шу
сингариларни тергов қилиш услубие тларини ҳам у з ичига олади.
Ташкил этилиши нуқтаи назаридан жиноятларни тергов қилиш
жараёнини учта алоҳида босқичга бу лиш лозим. Ҳар бир босқич – бу тергов
қилишнинг
шундай босқичики, унинг давомида умумий вазифалар билан бир
қаторда унинг у зига хос вазифалари ҳам ҳал этилади.
Биринчи босқич
–
бу дастлабки тергов ҳаракатларини
бажариш давридир.
Мазкур
ҳаракатлар
ҳам умумий, ҳам ўзига хос вазифаларни (жиноят
аломатларига эга бўлган ҳодисани аниқлаш, айбдорни “из босилмасдан”
таъқиб
қилиш ҳамда ушлаш ва ҳоказо) ҳал этишга қаратилган. Қоида тариқасида, улар
дарҳол ўтказилади. Дастлабки кечиктириб бўлмайдиган тергов ҳаракатлари
нисбатан чекланган муддатда у тказилади, лекин унинг қанча давом
этишини жиноятларни тергов қилишнинг барча ҳоллари учун олдиндан
белгилаб қу и иш мумкин эмас. Умуман олганда, шуни қаи д этиш зарурки,
тергов қилишнинг дастлабки босқичи кечиктириб бу лмаи диган,
шошилинч тергов ҳаракатларини у тказиш билан тугаи ди. Жиноятларни
тергов қилиш дастлабки босқичининг муддати чекланганлиги
терговчининг фаолияти имкони борича жадаллаштирилишни талаб
қилади.
Бу босқичда жиноятларнинг криминалистик тавсифи элементларига
қуи идагиларни киритиш мақсадга мувофиқ: муаи ян турдаги жиноятнинг
тушунчаси ва у зига хос белгилари; жиноятга таи е ргарлик ку риш ва содир
этиш усули; жиноят содир этилган шарт-шароит (вақти, жои и ва ҳ.к.);
жиноят содир этилиши натижасида келиб чиққан излар (из қолдириш
механизми); жиноятларнинг олдини олиш ва профилактика қилиш.
Юридик адабие тлар таҳлилидан хулоса қилиниб, адабие тларда вояга
етмаганларнинг жиноятларига доир криминалистик тавсиф элементлари
турлича талқин қилинганлиги, аи рим ҳолларда криминалистик тавсиф
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
28
жиноии тавсиф билан чалкаштириб юборилганлиги, жиноятларнинг
криминалистик тавсифи терговчи учун энг асосии бошланғич манба
эканлигини ҳисобга олган ҳолда уни аниқлаштириш ва ривожлантириш
мақсадга мувофиқлиги аи тиб у тилган.
Масалан, вояга етмаганлар томонидан содир этилган жиноятларни
тергов қилишда криминалистик тавсифга эътибор қаратиш жуда муҳим
ҳисобланиши, негаки бу жиноятнинг тез ва ту ла очилишига ку мак бериши
таъкидланган. Терговчи ва прокурор жиноят ишини тергов қилиш чоғида
қуи идаги кенгаи тирилган жиноятларнинг криминалистик тавсифи
ру и хатига эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ:
а) вояга етмаганлар томонидан содир этиладиган жиноятлар
тушунчаси, умумии ҳамда хусусии белгилари;
б) жиноятга таи е ргарлик ку риш, уни содир этиш ҳамда яшириш
усуллари;
в) жиноятни содир этиш механизми;
г) вояга етмаганлар томонидан содир этилган жиноятнинг шарт-
шароитлари (жои и, вақти ва ҳ.к.);
д) вояга етмаганлар томонидан содир этилган жиноятдан қоладиган
излар (из қолдириш механизми);
е) вояга етмаганлар томонидан содир этиладиган жиноятларнинг
олдини олиш ҳамда профилактика қилиш.
Жиноят содир этган вояга етмаган шахсларга нисбатан суд ишини
юритишда У збекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексида
белгиланган иш бу и ича исботланиши лозим бу лган ҳолатлар ҳар
томонлама ва ту лиқ текшириб чиқилиши лозим.
Иш бу и ича исботланиши лозим бу лган ҳолатларга ЖПКнинг умумии
исбот қилиниши шарт бу лган ҳолатлар билан бирга, вояга етмаганлар учун
қу шимча қоидалар белгиланганлиги, улар ЖПКнинг 548-моддасига
мувофиқ вояга етмаганнинг аниқ е ши, вояга етмаганнинг шахсига хос
хусусиятлар ва унинг саломатлиги ҳолати, вояга етмаганнинг турмуш ва
тарбияланиш шароитлари, катта е шли далолатчилар ва бошқа
иштирокчиларнинг бор е ки и у қлигини аниқлаш лозим. Иш бу и ича
исботланиши лозим бу лган ҳолатларни синчковлик билан текшириш вояга
етмаган шахс томонидан содир этилган жиноятнинг ту ғри квалификация
қилинишига, жиноят тез, ту лиқ ва ту ғри очилишига, шунингдек шахсга
қонунии ва асосли, инсонпарвар жазо таи инланишига, енгиллаштирувчи
ҳолатларнинг ту ғри қу лланилишига олиб келади.
Ушбу ҳолат вояга етмаган шахснинг келажагига ҳам у з таъсирини
у тказмаи қолмаслигидан келиб чиқиб, вояга етмаган жиноят содир этган
шахсларнинг ҳуқуқларини қу шимча ҳимоялаш ва эркинликларини
таъминлаш мақсадида руҳии ҳолатининг бузилганлиги билан боғлиқ
бу лмаган ҳолда вояга етмаганнинг ривожланишда у з е шига нисбатан анча
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
29
орқада қолиши аниқланган ҳолатларда, унинг ақлии ривожланишига мос
е ши ҳамда ушбу ҳолатда вояга етмаган у з ҳаракатларининг фактик
характерини е ки ижтимоии хавфлилик даражасини ту лиқ англаган е худ
бошқара олганлиги қу шимча равишда текшириш зарур.
Иккинчи босқич
–
бу иш бўйича
далилларни тўплаш ва текширишга
қаратилган барча қолган тергов ҳаракатларини бажариш давридир. Мазкур
босқичнинг асосии вазифалари: аи бдорни содир этилган жиноятда фош
этиш, аи б эълон қилиш, дастлабки босқичда аниқланмаи қолган
ҳолатларни аниқлаштиришдан иборат.
Мазкур
босқичда
тергов
тергов
вазиятлари
қуи идагича
таснифланади:
1.
Айбланувчи ўзининг айбини тан олади, кўрсатмалар беради
(жиноии
гуруҳ аъзоларининг барчаси у з аи бини тан олади ва улар у заро зид
келмаи диган ку рсатмалар беради). Бундаи вазият бир мунча содда ва
тергов учун мақбул ҳисобланади. Бу ҳолатда терговчи ку рсатмаларни
текшириши лозим. Шу мақсадда суд экспертизалари таи инланади, су роқ
қилиш амалга оширилади. Бунда, шунингдек жиноятнинг сабабларини,
аи бланувчининг яшаш ва тарбия шароитларини у рганиш мақсадга
мувофиқ.
2.
Айрим жиноятчилар ўз айбига иқрор, қолганлари эса айбини тан
олмаган
. Аи бланувчиларнинг ку рсатмалари у ртасида жиддии тафовутлар
мавжуд. Терговчининг асосии вазифаси ку рсатмалардаги фарқларни
бартараф этиб, ҳақиқатни аниқлашдан иборат. Ушбу вазифани ҳал этиш
мақсадида тегишли тактик методлардан фои даланган ҳолда такрории
су роқ қилиш, юзлаштириш, ку рсатмаларни ҳодиса содир бу лган жои да
текшириш, тергов эксперименти, суд экспертизалари у тказилади.
Шунингдек, аи бланувчилар шахсини аниқроқ билиш учун су роқ қилиш ва
суд экспертизаларини у тказиш мумкин. Бу вазият дастлабкисига нисбатан
мураккаб, аммо тергов олиб бориш учун бирмунча қулаи .
3.
Айбланувчиларнинг барчаси ўз айбини инкор этмоқда, кўрсатмалар
орасида зиддиятлар мавжуд эмас
. Уларнинг ҳаммаси деярли аи нан бир хил
важлар ку рсатмоқдалар. Шу билан бирга, терговчи томонидан
аи бланувчиларнинг жиноят содир этишга алоқадор эканлигини
исботловчи аи рим далиллар мавжуд
Учинчи босқич
–
бу тергов қилишнинг якунловчи босқичи. Мазкур босқич
терговчи томонидан тергов қилишни тамомлаш, яъни далилларни тўплаш,
текшириш ва баҳолашга қаратилган тергов ҳаракатларини юритишни тугатиш
тўғрисида қарор қабул қилинган паи тдан эътиборан бошланади ва ишни
прокурорга юбориш е ки жиноят ишини тугатиш ту ғрисида қарор чиқариш
билан тугалланади. У з мазмунига ку ра у иш бу и ича ту планган далиллар
баҳоланишини, қу шимча ва такрории ҳаракатлар амалга оширилишини
ҳамда терговни ниҳоясига етказиш тартибини белгилашни у з ичига олади.
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
30
Тергов амалиёти жиноятларнинг ҳар бир тури учун типик бўлган тергов
вазиятларининг мазмунини ҳисобга оладиган ҳамда унга боғлиқ ҳолда
терговни ташкил қилишнинг у е ки бу усулини тавсия этадиган хусусии
криминалистик услубие тлар яратишни талаб қилади. Жиноят иши бу и ича
тергов вазияти жиноятни тергов қилишнинг муаи ян давридаги вазиятни
тавсифловчи ҳолатлар (шароитлар, омиллар) мажмуидан иборат бу лади.
Типик тергов вазиятлари жиноятларни тергов қилишнинг барча
босқичларига хосдир, лекин криминалистик услубиётларда кўпинча дастлабки
типик тергов вазиятлари таҳлил қилинади. Уларнинг хилма
-
хиллиги кўп турли
тавсияларни ва уларнинг тизимларини ишлаб чиқишни талаб қилади. Типик
тергов вазиятлари ҳисобга олинган ҳолда жиноятларни тергов қилиш
услубие тларининг яратилиши тавсияларнинг мазмунини аниқлаштиради
ҳамда уларнинг амалии қимматини оширади.
