"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
64
ДАСТЛАБКИ ТЕРГОВ ТУШУНЧАСИ, УНИНГ МОҲИЯТИ ВА
ВАЗИФАЛАРИ
Гафуров Атабек Абдумажитович
Тошкент ҳарбий прокуратураси терговчиси, адлия капитани
Дастлабки тергов жиноят процессининг мустақил босқичи
ҳисобланиб, у жиноят ишини қўзғатишдан кейин бошланади. Жиноят
ишини қўзғатиш жиноят процессининг дастлабки ва мустақил босқичидир.
Ушбу босқични дастлабки терговнинг бир қисми сифатида қарашга
уринаётган олимларнинг фикрига қўшилиб бўлмайди. Чунки бу қарашлар
амалдаги қонунчиликка зид бўлиб, на назарий ва на амалий асосларга эга.
Жиноят ишини қўзғатиш жиноят процессининг дастлабки босқичи
сифатида дастлабки тергов органлари фаолиятини муваффақиятли олиб
борилишини таъминлайди.
Дастлабки тергов жиноят
процессуал ҳуқуқининг мураккаб
институти ҳисобланади. Дастлабки терговда процессуал ва тергов
ҳаракатларини ўтказиш натижасида жиноятларни тез ва тўла очиш, айби
бўлган шахсларни ҳар томонлама холисоналик билан фош қилиш ҳамда
жиноий жавобгарликка тортиш ва уни судга бериш шароитлари яратилади.
Шунингдек, бу институт нормалари тергов давомида шахсларнинг
содир қилган қилмишида жиноят аломатлари бўлмаса ёки унда қонунда
кўрсатилганидек, жазодан озод қилиш асослари мавжуд бўлса, қўзғатилган
жиноят ишини тугатишни ҳам назарда тутади. Шу билан бирга,
жиноятларни келиб чиқиш сабаб ва шарт
-
шароитларини ўрганиб, уни
бартараф қилиш чоралари кўрилади.
Дастлабки терговни “дастлабки” дейилишига сабаб, аксарият
ҳолларда, “у судда ишни кўриб чиқишдан олдин олиб борилади”. Баъзи
олимлар уни “суддан олдин ва суд учун хизмат қиладиган фаолият” деб
қарашади. Бу фикрлар аксарият ҳолларда тўғри бўлса
-
да, истисно ҳолатлар
ҳам мавжуд, чунки қўзғатилган жиноят иши судгача етиб бормаслиги ҳам
мумкин. Суриштирувчи, терговчи, прокурор томонидан қонунда назарда
тутилган асослар мавжуд бўлганда дастлабки тергов босқичида жиноят
иши тугатилади.
Дастлабки тергов дейилишига яна бир сабаб шуки, бу босқичда эълон
қилинган айблов судда тасдиқланмаслиги ҳам мумкин. Бинобарин,
Ўзбекистон Республикаси Конститутциясининг 28
-
моддаси 1
-
қисмида
“Жиноят содир этганликда айбланаётган шахс унинг айби қонунда назарда
тутилган тартибда ошкора суд муҳокамаси йўли билан исботланмагунча ва
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
65
суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан аниқланмагунча айбсиз деб
ҳисобланади” дейилган.
Мазмунан “дастлабки тергов” қуйидаги фаолиятни ўз ичига олади,
яъни қонунда белгиланган тартибда ваколатли давлат органлари
томонидан жиноятларни очиш, айбдорларни фош этиш, жиноят иши
бўйича ишда қатнашаётган фуқароларни ҳуқуқ ва манфаатларини
таъминлаш ва адолатли қарорлар қабул қилиш шулар жумласига киради.
Жиноятларни очиш, гумон қилинувчи ва айбланувчини жиноий
жавобгарликка тортиш ҳамда бир вақтнинг ўзида фуқароларнинг ҳуқуқ ва
эркинликларини ҳимоя қилиш дастлабки терговнинг энг муҳим ва асосий
вазифаларидандир. Булар бир
-
бирини тўлдиради, чунки жиноятчиликка
қарши курашишнинг асосий мақсади инсонни жиноий тажовузлардан
ҳимоя қилишдир.
Дастлабки тергов жараёнида жиноятчиликка қарши курашиш
функцияларини
қўллаш,
баъзи
ҳолларда
ишда
қатнашаётган
иштирокчиларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини чеклашни назарда тутиши
мумкин. Лекин бу чеклашлар Ўзбекистон Республикаси Конститутцияси,
ЖПК ва бошқа қонунларда назарда тутилган кафолатларга риоя
этилгандагина амалга оширилади. Дастлабки тергов
барча терговчилар
учун умумий бўлган ва уларнинг фаолиятини асосий йўналишларини
белгилаб берувчи бевосита процессуал вазифаларга эга. Улар ЖПКнинг 2
-
моддасида назарда тутилган умумий вазифалардан келиб чиқади.
Баъзи олимлар терговчининг вазифаси жиноят ишини тергов қилиш
деб умумий қоида билан чекланадилар. Лекин бундай ёндашув дастлабки
тергов
мазмун
-
моҳиятини
очишга
ёрдам
бермайди.
Амалдаги
қонунларнинг таҳлили бу босқичнинг олдида бир қанча аниқ вазифалар
ётганини кўрсатади ва булар терговчининг процессуал фаолиятининг
асосий йўналишларини белгилаб беради.
Дастлабки тергов олдида турган вазифалардан бири
-
жиноятни тез ва
тўла очишдир. Бу вазифа ЖПКнинг 2
-
моддасида тўғридан
-
тўғри
кўрсатилган бўлиб, уни бажариш шубҳасиз, дастлабки тергов органларига
юклатилган, чунки улар керакли процессуал воситалар билан
таъминланган. Иш қўзғатишни талаб этадиган жиноят содир этилиш
фактлари юзасидан суриштирув ва дастлабки тергов ўтказишнинг
қоидаларига риоя этган ҳолда дарҳол ишга киришиш жиноятни ўз вақтида
очиш ва уни
содир этган шахсларни фош этишнинг асосий кафолатларидан
биридир. Жиноят ҳодисаларини ўз вақтида очиш суриштирув, тергов ва
прокуратура органлари фаолиятини дарҳол излар йўқолмасдан туриб
ташкил этишни талаб қилади.
Бу тергов ишларини аниқ мақсадга йўналтиришга ва фаол равишда
олиб боришга, жиноятларни олдини олиш, уларни содир бўлиш сабаблари
ва шарт
-
шароитларини бартараф этиш вазифаларини бажаришга ёрдам
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
66
беради. Шунинг учун терговчи фаолиятининг биринчи йўналиши: жиноий
қилмиш мавжудлигини (ёки йўқлигини) аниқлаш, унинг барча кўриниши
ва уни содир этган шахсларни топишга қаратилиши лозим. Бу анча
мураккаб вазифа бўлиб, терговчидан юқори маҳорат ва ташаббускорликни
талаб этади. Жиноят содир этган шахс ўзининг қасддан қиладиган
ижтимоий хавфли қилмишини тайёрлаш ёки содир этишда, одатда, уни
яширишга, биронта из қолдирмасликка ҳаракат қилади. Ундан ташқари, у
тергов даврида ҳам терговчини турли ёлғон уйдирмалар орқали
чалғитишга уринади. Бундай жиноятларни тез ва тўла очиш учун
профессионал тажриба ва билим, шунингдек, чидам керак бўлади.
Дастлабки терговнинг кейинги вазифаси бу жиноятни содир этган
шахсни жавобгарликка тортиш ва уни судга бериш учун шарт
-
шароитларни
яратишдир.
Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларида айбсиз шахсни
жиноий жавобгарликка тортилмаслиги кафолатланган. Дастлабки тергов
органлари қуйидаги асослардан бири мавжуд бўлса, айбланувчини жиноий
жавобгарликдан озод қиладилар. Бундай асосларга Ўзбекистон
Республикаси ЖКнинг 12
-
бобида кўрсатилганидан, яъни жавобгарликка
тортиш муддатининг ўтиб кетганлиги муносабати билан жавобгарликдан
озод қилиш (64
-
модда); қилмиш ёки шахс ижтимоий хавфлилигини
йўқотганлиги муносабати билан жавобгарликдан озод қилиш (65
-
модда);
айбдор ўз қилмишига чин кўнгилдан пушаймон бўлганлиги муносабати
билан жавобгарликдан озод қилиш (66
-
модда); касаллик туфайли
жавобгарликдан озод қилиш (67
-
модда); амнистия ҳужжати асосида
жавобгарликдан озод қилиш (68
-
модда), шунингдек ЖПКнинг 84
-
моддасида назарда тутилган асослар киради.
Дастлабки терговнинг яна бир вазифаси бу жиноят натижасида
етказилган моддий зарарни қоплаш ёки суд ҳукмидан кейин уни қоплаш
учун керакли шарт
-
шароитларни яратишдир. Ўтмишда тергов
идораларининг ишида жиддий камчиликларга йўл қўйилиб, жиноят
натижасида етказилган моддий зарарларнинг аксарият қисми
амалда
қопланмаган. Масалан, 1984
-
1988 йилларда Россиядан “таклиф“ қилинган
“десантлар“ томонидан ўтказилган ва “ўзбеклар иши” деб аталган жиноят
ишлари бўйича Ўзбекистон Республикасига етказилган моддий ва
маънавий зарарлар қопланмаган.
Ҳозирги
кунда терговчининг жиноят натижасида етказилган моддий
зарарни қоплашга қаратилган ҳаракатлари асосий фаолият йўналишидан
бири ҳисобланади. Жиноят
-
процессуал қонунимизга мувофиқ, етказилган
моддий ва маънавий зарарни қоплашга қаратилган ҳаракатлар фуқаровий
даъво қўзғатиш
йўли билан ҳам амалга оширилади. Масалан, ўғирлик,
ўзлаштириш, тамагирлик ва бошқа шу каби жиноятлар орқали етказилган
зарар дастлаб мулк эгаси тасарруфидан чиқиб кетган моддий бойликларни
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
67
қидириш
йўли билан амалга оширилади. Қидириб топилган ашёлар даъво
аризаси йўқлигидан қатъи назар жабрланувчига қайтарилади.
Етказилган моддий зарарни қоплашга қаратилган терговчининг
ҳаракатлари қуйидагиларни ўз ичига олади:
а) жиноят натижасида йўқолган моддий ашёларни қидириш ва ўз
эгасига қайтариш;
б) етказилган зарарнинг қийматини ҳамда тўлиқ ёки қисман
жавобгарликка тортилиши мумкин бўлган шахслар доирасини аниқлаш;
в) зарар қопланиши мумкин бўлган манбаларни аниқлаш;
г) топилган ашёларни тўлиқ сақлашга қаратилган чораларни кўриш;
д) ЖПКга мувофиқ, муайян шахсни фуқаровий даъвогар деб тан олиш
ҳамда шахсни фуқаровий жавобгар сифатида ишга жалб қилиш. Бу
ҳаракатларнинг барчаси ўз вақтида бажарилиши лозим, баъзи ҳолларда эса
давлат ижрочисининг иштирок этиши мақсадга мувофиқдир.
Терговчи томонидан дастлабки терговда бу вазифани амалга ошириш
учун исботланган фактларга асосланиш керак, яъни исботланиши лозим
бўлган барча ҳолатлар далиллар ёрдамида тўла, ҳар томонлама ва холисона
текширилгандан кейин жиноятни содир бўлишига сабаб бўлган шарт
-
шароитлар ҳақида хулоса чиқарилади. Ўз ўрнида бу ҳам исботланиши
керак. Бу масаланинг бир томони, иккинчи томондан жиноий оқибатни
келиб чиқишига сабаб бўлган шарт
-
шароитларни бартараф қилиш
йўлларини кўрсатиш ва уни бажарилишини назорат қилиш лозим.
