50
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
JADIDLAR IJODI VA FAOLIYATINING MEDIADA
YORITILISHI
Erkinova Surayyo
QDU.Qoraqalpoq filologiyasi va jurnalistika fakulteti Jurnalistika
(faoliyat turlari bo‘yicha) yo‘nalishi 1-bosqich magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14645720
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi: 3-yanvar 2025 yil
Ma’qullandi: 5-yanvar 2025 yil
Nashr qilindi: 14-yanvar 2025 yil
Ushbu ilmiy ishimizda jadidlar ijodi va
faoliyatining mediada yoritilishi o‘rganilgan.
Shuningdek, jadidlar faoliyatini keng targ‘ib
qilishda jurnalistlarning tutgan o‘rni muhimligiga
alohida to‘xtalib o‘tilgan. Bugungi kun talablariga
javob bera oladigan, oyina.uz saytida zamonaviy
farmatda tayyorlangan material misol sifatida
keltirildi.
Jadid, elektron nashr, oyina.uz,
mushtum, tilda.cc, longrid, format
“Umuman, biz jadidchilik harakati, ma’rifatparvar bobolarimiz me’rosini chuqur
o‘rganishimiz kerak. Bu ma’naviy xazinani qancha ko‘p o‘rgansak, bugungi kunda ham bizni
tashvishga solayotgan juda ko‘p savollarga to‘g‘ri javob topamiz. Bu bebaho boylikni qancha
faol targ‘ib etsak, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz bugungi tinch va erkin hayotning qadrini
anglab yetadi”.
Muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev aytib o‘tganidek, jadidlar
faoliyatini xalqqa faol targ‘ib etishda medianing o‘rni nihoyatda muhim. Jadidlar faoliyati,
jadidchilik harakati haqida adabiyot darsliklarining biron bir sahifasida aytib o‘tilmagan. Biz
ular haqida faqat tarix kitoblaridan ma’lumot olishimiz mumkin edi. Lekin O‘zbekiston
mustaqillikka erishgach jurnalistlar oldiga birqancha vazifalar qo‘ydi. Bunda jurnalistlar
jadidlar faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlarini yoritish bilan birga XX asr jadid matbuoti
haqida ma’lumotlar berib, jadidlar g‘oyalarini tadqiq qilish, ularning shaxsiyati, mahorat
masalalarini yoritish, publitsistikasining ba’zi bir xususiyatlarini o‘rganish va o‘zlashtirishdagi
ahamiyatini tadqiq qilishga qaratmoqda. Jadidlar faoliyati va ijod mahoratini o‘rganish yosh
jurnalist va ijodkorlar uchun o‘ziga xos maktab vazifasini bajarishi bilan bir qatorda, u
tayyorlagan material orqali o‘quvchi ham ma’lumotga ega bo‘ladi. Shu ma’noda jadidlarning
publitsistik ijodini o‘rganishga zarurat bor. Milliy matbuot paydo bo‘lganidan beri jadidlar
xalq ongini o‘stirishga, haqiqiy siyosiy vaziyatni anglatishga jon-jahdi bilan tirishib, turli
gazeta va jurnallarda chiqishlar qilgan.
Millatimiz oydinlari bo‘lgan jadid bobolarimizni qanchalik chuqur o‘rgansak, shuncha kam.
Ammo bugun bu borada qilinayotgan ishlar qanchalik yetarli va xolis? Bugungi kun
jurnalistlari Jadidlar faoliyatini mediada yoritishda qay darajada faol?
Avvalo jadid so‘ziga to‘xtalib o‘tsak. So‘nggi nashrdan chiqqan o‘zbek tilining izoxli lug‘atiga
ko‘ra Jadid-arabchadan olingan bo‘lib, “yangi”; “boyagi”, “oxirgi”
tarjimasi
. yangilik tarafdori,
jadidchilik harakatining qatnashchisi.
degan ma’nolarni bildiradi.
1
Jadidlar. Mahmudxo ‘ja Behbudiy (Matn):risola./Z.Abdirashidov.–Toshkent : Yoshlar nashriyot uyi, 2022.–B.3.
2
O ‘zbek tilining izoxli lug ‘ati. 6 jildlik. 2-jild.
–
Toshkent:G ‘afur G ‘ulom, 2022.
–
B.612.
51
YANGI O'ZBEKISTON ILMIY
TADQIQOTLAR JURNALI
www.in-academy.uz
2-JILD, 1-SON (YOʻITJ)
Auditoriya jadidlar faoliyati, ijodi haqida jurnalistlar tomonidan tayyorlangan yoki tarixchi,
adabiyotshunosning mediada berilgan maqolalari orqali keng tushuncha va ma’lumotlarga
ega bo‘lmoqda. Shu bilan birga jurnalistlar ham jadidlarni o‘rganish orqali ularnikidek “yengil
hazm bo‘luvchi” so‘zlarni qo‘llash ko‘nikmasini oshirishi maqsadga muvofiq. Jadidlar
publitsistik asarlari tili xalqona, soda tarzda yozilgan. Unda tayyor shablon so‘zlardan
foydalanishmagan. Balki shuning uchun ham odamlar gazeta, jurnallarni ko‘plashib qiziqib
o‘qishgan va tushunishgan.
Elektron nashrlarda berilayotgan materiallarning shakl va uslub masalalariga to‘xtaladigan
bo‘lsak. Bugungi kunda onlayn nashrlar orqali axborot oluvchilar soni ko‘pchilikni tashkil
etadi. Sababi internet qulay va tez axborot uzatishi bilan bir qatorda, unda axborotlarning
yangicha formatda berilayotgani ham o‘quvchi e’tiboridan chetda qolmayotgani bor gap.
Jadidlar faoliyatining elektron nashrlarda yangicha farmatda tayyorlanishi ham materialning
o‘qimishliligini ta’minlaydi. Shu o‘rinda oyina.uz saytida hujjatli longrid formatda
tayyorlangan “Haqliq”Mushtum”i haqinda - asr oshgan nashrning 100 yillik kechmishlari”
nomli longridni misol sifatida keltirsak. Material Gulnoza Najimatdinova, Iroda Nasimova,
Sadoqat Maxsumova muallifligida tayyorlangan. Longridda “Mushtum”ning bir asrlik
kechmishlari hikoya qilinadi. Multimediyaviy kantent https://tilda.cc/ru/ programmasida
tayyorlangan bo‘lib, unda matn, foto, video va animatsiyalardan foydalanilgan. Mavzuga
chuqur yondashilganligi biz matndagi so‘zlarning jadidlar davridagidek uslubda yozilganligi:
Ya’ni “mazaxlanishi”, “ochiqlash”, “maslakkishilari”, “jarida”,“favqulodat”, “taftishot”, “olatasir”,
“mazlumlar”, “bo‘lish-chun”, “chiqmaydur”, “o‘tun”, yozishguchilarig‘a”, “yoshlarg‘a”,
“ko‘rmuridlik” kabi hozirgi davr tili bilan jadidlar tili qorishmasidan nihoyatda serta’sir matn
dunyoga kelgan. Ilk sahifasining orqa fonida jurnalning zamonaviy versiyasini qo‘lida
varaqlayotgan insonning videosi, uning ustidagi sarlavha va mualliflar nomi yozilgan tekst esa
alohida o‘quvchi e’tiborini tortadi. Jurnal chiqa boshlagan davrda arab alifbosida
yozilganligiga urg‘u berib, 1-sahifadagi mualliflar ismi yozilgan matn o‘ngdan chap tomonga
qarata yozilgan. Jurnal jamiyatda qotib qolgan qoidalarga “rioyasizligi” bilan shuhrat
qozonganligi Shu boisdan yuqori tashkilotlarning diqqat markaziga tushgani, 20-yillarda
millatparvarlik, vatanparvarlik g‘oyalari Inqilob va kommunizm mafkurasiga zid bo‘lgan
ziyolilarning ro‘yxatlari shakllantirila boshlagani mushtumning har bir soni alohida
monitoring qilingan. Qodiriy tomonidan zimmasiga yuklatilgan vazifa - “el ichida oralab,
haqiqatni qoralab, yaxshidan yomonni saralab” beradigan nashr bo‘la olgan. Maqola
https://tilda.cc/ru/ programmasida nihoyatda mukkammal tarzda qiziqarli va o‘qimishli
tarzda tayyorlangan. Ushbu programmada tayyorlangan material so‘ngida mualliflarning
rasmlari bilan ism shariflarini qo‘yish mumkin. Huddi mana shu joyda ham “Mushtum” jurnali
rassomi Husan Sodiqov tomonidan chizilgan mualliflarning rasmlari joylangan. Umuman
olganda bu maqolani o‘qiganingizda jadid davri bilan hozirgi davrning shakli, uslubi va tilining
o‘zaro birlashishi natijasida nihoyatda mukammal asar yaratilganligining guvohi bo‘lasiz.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Jadidlar. Mahmudxo‘ja Behbudiy (Matn):risola./Z.Abdirashidov.–Toshkent: Yoshlar
nashriyot uyi, 2022.
2.
O‘zbek tilining izoxli lug‘ati. 6 jildlik. 2-jild.–Toshkent:G‘afur G‘ulom, 2022
3.
Jurnalistika nazariyasi, tarixi va taraqqiyoti. 10 jild.1-tom. –Toshkent:O‘zbekiston, 2019.
4.
Qosimov.B. va b. Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti.T.:”Ma’naviyat”, 2004.
5.
Jadidchilik: Islohot,yangilanish, mustaqillik va taraqqiyot uchun kurash. Davriy
to‘plam.-T.;1999.
6.
https://oyina.uz/uz/article/1429
3
https://oyina.uz/uz/article/1429
