YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
20
UY SHAROITIDA KICHIK GES LARNI TASHKIL QILISHNING SAMARASI
F.O. Matyoqubov
Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish yo‘nalishi talabasi,
Urganch Davlat Universiteti, O‘zbekiston
Email: matyoqubovf@edu.uz
https://doi.org/10.5281/zenodo.15847865
Annotatsiya:
Mazkur
maqolada
uy
xo‘jaliklari
darajasida
kichik
gidroelektrostansiyalarni (mini-GES) tashkil etishning iqtisodiy, ekologik va energiya ta’minoti
nuqtayi nazaridan samaradorligi tahlil qilinadi. O‘zbekiston sharoitida, ayniqsa tog‘li va suv
resurslariga yaqin hududlarda mini-GESlar orqali muqobil energiya olish imkoniyatlari
o‘rganiladi. Shuningdek, mavjud tajribalar asosida statistik natijalar keltirilib, istiqboldagi
takliflar ilgari suriladi.
Kalit so‘zlar:
mini-GES, qayta tiklanuvchi energiya, energiya mustaqilligi, ekologik
energiya, gidrotexnika, elektr ta’minoti, energiya samaradorligi.
Kirish
Bugungi kunda energiyaga bo‘lgan ehtiyoj ortib borayotgani va global iqlim o‘zgarishlari
sharoitida qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish dolzarb masalaga aylangan.
Xususan, O‘zbekistonda aholining ayrim qismi hali ham elektr ta’minotida uzilishlardan aziyat
chekmoqda. Shunday sharoitda uy sharoitida kichik gidroelektrostansiyalarni tashkil qilish
elektr energiyasiga bo‘lgan ehtiyojni qondirish, energiya mustaqilligini ta’minlash va ekologik
muhitga salbiy ta’sirni kamaytirishning samarali yo‘li bo‘lib xizmat qiladi.
XXI asrda global miqyosda energiyaga bo‘lgan ehtiyojning keskin ortishi, bir tomondan
sanoat rivoji, ikkinchi tomondan aholining hayot darajasi oshishi bilan izohlanadi. Shu bilan
birga, an’anaviy energiya manbalari – ko‘mir, neft va tabiiy gazdan keng ko‘lamda foydalanish
natijasida atrof-muhit ifloslanishi, global isish, iqlim o‘zgarishlari, atmosferaga zararli
gazlarning chiqarilishi kabi ekologik muammolar chuqurlashib bormoqda. Shu sababli,
energiya ishlab chiqarishda
qayta tiklanuvchi, ekologik toza, mahalliy va barqaror
energiya manbalariga o‘tish
barcha davlatlar uchun strategik zaruratga aylanmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi ham ushbu yo‘nalishda qator islohotlarni amalga oshirmoqda.
Jumladan, “Yashil energiya”, “Barqaror rivojlanish” kabi strategiyalar qabul qilinib, quyosh,
shamol va gidroenergiya manbalaridan foydalanish bo‘yicha milliy dasturlar ishlab chiqilgan.
Shunday sharoitda
kichik gidroelektrostansiyalar (mini-GES)
o‘zining texnologik soddaligi,
iqtisodiy tejamkorligi va ekologik xavfsizligi bilan ajralib turadi. Ayniqsa tog‘li hududlar va suv
oqimlariga yaqin joylashgan qishloqlarda uy xo‘jaliklari darajasida mini-GESlar tashkil qilish
orqali aholi o‘z energiya ehtiyojini mustaqil qondira oladi.
Ayni paytda O‘zbekistonning ba’zi tumanlarida, xususan, Farg‘ona vodiysi, Qashqadaryo,
Surxondaryo, Namangan va Toshkent viloyatlarida mavjud bo‘lgan kichik suv oqimlari va
daryochalar hisobiga
mahalliy miqyosda mini-GESlar barpo etish imkoniyati mavjud.
Bunday stansiyalar bir tomondan energiya ishlab chiqarsa, boshqa tomondan sug‘orish,
chorvachilik, baliqchilik kabi sohalarga ham xizmat qilishi mumkin.
Shuningdek, kichik GESlar:
elektr tarmoqlaridan uzoqda joylashgan hududlarda markazlashtirilmagan energiya
manbai sifatida ishlatiladi;
zamonaviy invertorlar, regulyatorlar va batareya tizimlari orqali to‘liq
avtomatlashtirilgan tizimni yaratadi;
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
21
davlatga ortiqcha yuk tushirmagan holda,
har bir xonadonning energiya mustaqilligini
ta’minlashga xizmat qiladi.
O‘zbekiston sharoitida ham energiyaga bo‘lgan talab yil sayin ortib, ayrim qishloq
joylarida energiya ta’minoti uzilishlari kuzatilmoqda. Ana shu sharoitda uy sharoitida kichik
gidroelektrostansiyalarni o‘rnatish aholining energiya mustaqilligini ta’minlashda muhim
yechimlardan biri sifatida qaralmoqda.
Tadqiqot metodologiyasi
Maqolada statistik tahlil, solishtirma usul, amaliy tajriba va xorijiy davlatlar tajribasi
asosida ilmiy asoslangan fikrlar keltirilgan. Shuningdek, O‘zbekistonning tog‘li va suv oqimi
mavjud hududlarida kichik GESlar o‘rnatish bo‘yicha pilot loyihalarning tahlili olib borildi.
Tahlil va olingan natijalar
Qurilmaning tarkibi: Uy sharoitida mini-GES quyidagilardan tashkil topadi:
Suv turbinası (Pelton, Kaplan, Turgo yoki Cross-flow);
Generator;
Regulyator va invertor;
Suv ombori yoki kanal;
Batareya tizimi (ixtiyoriy).
Uy sharoitida
Olingan natijalar (statistika bilan) 1-jadval
Ko‘rsatkich
Qiymati
Uy sharoitida o‘rnatilgan mini-GES quvvati
1-5 kVt
O‘rtacha yillik energiya ishlab chiqarish
8 000–20 000 kVt/soat
Aholi ehtiyojini qondirish darajasi
80–100%
Elektr energiyasini sotib olishdan tejalgan mablag‘ yiliga 3–5 mln so‘m
CO₂ chiqindilarining kamayishi
yiliga 1–2 tonna
2-jadval
Statistika asosidagi natijalar (Farg‘ona vodiysi tajribasi asosida):
Ko‘rsatkich
Miqdor
Qurilma quvvati
3 kVt
O‘rtacha suv sarfi
50 l/sek
Ishlab chiqarilgan energiya
12 000 kVt/soat/yil
Oila ehtiyojini ta’minlash darajasi
100%
Tejalgan mablag‘
4,2 mln so‘m/yil
CO₂ chiqindilarining kamayishi
~1,8 tonna/yil
Misol: Farg‘ona vodiysidagi bir xonadonda o‘rnatilgan 3 kVt quvvatga ega mini-GES yiliga
12 000 kVt elektr ishlab chiqarib, oila ehtiyojini to‘liq ta’minladi.
Xalqaro tajriba:
Nepal
: 30 000 dan ortiq mini-GESlar, 20% aholiga xizmat qiladi.
Xitoy
: 70 mln kishiga kichik GESlar orqali energiya yetkaziladi.
Hindiston, Tailand
: 10 minglab xonadonlar uchun mini-GESlar mavjud.
Xulosa
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
22
Kichik GESlar:
Elektr energiyasi ishlab chiqarishda barqaror manba hisoblanadi;
Qishloq joylarida elektr ta’minotiga muqobil yechimdir;
Ekologik jihatdan toza va zararli chiqindilarsiz ishlaydi;
Iqtisodiy jihatdan o‘zini tez oqlaydi.
Takliflar
1.
Tog‘li hududlarda aholi uchun mini-GES subsidiyalari ajratilishi.
2.
Kasb-hunar kollejlarida mini-GES qurilishi bo‘yicha kurslar ochish.
3.
Mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlab, ichki bozorda milliy texnologiyalarni
rivojlantirish.
4.
Ilmiy grantlar asosida talabalar uchun kichik GES loyihalarini yaratish.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Karimov A.R.
“O‘zbekistonda qayta tiklanuvchi energiya manbalari”, Toshkent,2020.
⟶ Ushbu kitobda O‘zbekistonda quyosh, shamol va gidroenergiyadan foydalanish
imkoniyatlari tahlil qilingan.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Energetika vazirligi statistik byulleteni
, 2023.
⟶ Energiya ishlab chiqarish, iste’mol va qayta tiklanuvchi manbalar ulushiga oid rasmiy
ma’lumotlar taqdim etilgan.
3.
IRENA
(International Renewable Energy Agency). “Mini Hydro Power Plants:
GlobalOverview”,2022.
⟶ Mini-GESlar bo‘yicha global tajriba, texnologiyalar va moliyaviy imkoniyatlar keltirilgan.
4.
World
Bank.
“Small
Hydro
Power
for
Rural
Development”,
2021.
⟶ Kichik GESlar orqali qishloq hududlarini elektr bilan ta’minlash strategiyasi.
5.
Sharipov I.
“Kichik GESlar – kelajak energiyasi”,
Energetika jurnali
, №2, 2022.
⟶ O‘zbekiston sharoitida kichik GESlardan foydalanishning afzalliklari ko‘rsatilgan.
6.
Matyoqubov F.O.
“Xorazm viloyatida gidroenergetikani rivojlantirishdagi asosiy
muammolar”,
Talabalar
ilmiy
ishlari
to‘plami
,
2024.
⟶ Xorazm viloyatida kichik GESlar qurilishi yo‘lidagi to‘siqlar, mavjud salohiyat va
istiqbollar ko‘rib chiqilgan.
7.
Sh.I.Jumaniyazova.,Matyoqubov F.O.
“ Xorazm viloyatida kich ik gidroelektr stansiyalar
qurishning iqtisodiy va ijtim o iy foydalari”,
Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish xalqaro
ilmiy-amaliy
konferensiya
doi.ors/10.5281/zenodo.15611421
,№1,2025.
⟶ Muallif tomonidan mini-GESlar iqtisodiy jihatdan o‘zini oqlashi va ekologik afzalliklari
ilmiy asosda yoritilgan.
8.
Matyoqubov F.O., Jumaniyozova Sh.I.
“Tabiiy suv havzalarining ekologik barqarorligini
ta’minlashda kichik GESlarning roli”,
Amaliy ekologiya jurnali
,№4,2024.
9.
Ш.И.Жуманиязова., Ф.О.Матёкубов “Болезн и среди населения в результате
изменения климата”
xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
doi.org/10.5281/zenodo.15611359
10.
Ш.И.Жуманиязова., Ф.О.Матёкубов “Водные ресурсы хорезм ской области и возмож
ности
их
преобразования
в
энергию”
xalqaro
ilmiy-amaliy
konferensiya
doi.org/10.5281/zenodo.15611460
