YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
92
XALQARO SANKSIYALAR SHAROITIDA EKSPORT OPERATSIYALARINI
HUQUQIY HIMOYA QILISH
Keldiyorov Shohruh Ilyos o‘g‘li
“Ziraat Bank Uzbekistan” AJ Ichki Nazorat boshqarmasi
Sanksiyaviy komplaens nazorat sektori bosh mutaxassi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15956704
Annotatsiya
: Ushbu tezisda xalqaro iqtisodiy sanksiyalar sharoitida O‘zbekiston
eksport faoliyatining barqarorligini ta’minlash, sanksiyalar bilan bog‘liq xavf-xatarlarni
huquqiy mexanizmlar orqali boshqarish zarurati tahlil qilinadi. Asosiy e’tibor eksport
bitimlarida yuridik himoya vositalaridan foydalanish, kontragent tekshiruvlari, bank
kafolatlari, arbitraj muhofazasi va davlat tomonidan ko‘rsatiladigan huquqiy yordam
masalalariga qaratilgan. Muallif amaldagi xalqaro huquq me’yorlari, O‘zbekiston qonunchiligi
va zamonaviy compliance yondashuvlar asosida aniq taklif va strategiyalarni ilgari suradi.
Kalit so‘zlar
: xalqaro sanksiyalar, eksport bitimi, huquqiy himoya, tashqi savdo xavfi,
compliance, kontragent tekshiruvi, bank kafolati, arbitraj.
So‘nggi yillarda jahon miqyosida geosiyosiy qarama-qarshiliklarning keskinlashuvi,
qurolli ziddiyatlar va global kuch markazlari o‘rtasidagi to‘qnashuvlar natijasida ko‘plab
davlatlarga nisbatan turli shakldagi iqtisodiy sanksiyalar joriy etilmoqda. Bunday choralar
nafaqat bevosita sanksiya nishoniga aylangan davlatlarga, balki ular bilan iqtisodiy aloqada
bo‘lgan uchinchi tomon mamlakatlar eksport-import munosabatlariga ham jiddiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. O‘zbekiston ham bu jarayondan chetda emas.
Mamlakatimiz jadal tarzda tashqi savdoni rivojlantirmoqda. Eksport hajmi yildan-yilga
ortib bormoqda. Biroq xalqaro sanksiyalar muhitida eksport operatsiyalarining huquqiy
xavfsizligini ta’minlash dolzarb vazifaga aylandi. Xususan, eksport qilinayotgan mahsulot
sanksiyalangan davlat orqali tranzit qilinishi, sanksiyaga uchragan tashkilotlar bilan
vositachilik munosabatlari, xorijiy banklar tomonidan to‘lovlarning bloklanishi kabi holatlar
eksportchilarga salbiy oqibatlar keltirib chiqarmoqda. Shu bois sanksiyalar risklarini
yengillashtirish va eksport faoliyatini qonuniy himoya qilish uchun kompleks huquqiy
mexanizmlar zarur.
Kontragentlar bilan ishlashda huquqiy ehtiyotkorlik (due diligence)
alohida
ahamiyatga ega. Har bir eksport bitimidan avval xorijiy xaridor yoki vositachi tashkilotning
sanksiyaviy maqomi aniqlanishi shart. OFAC (AQSh), Yevropa Ittifoqi, Buyuk Britaniya, BMT
va boshqa yirik tuzilmalar tomonidan tuzilgan “SDN” (Specially Designated Nationals) yoki
“Consolidated Sanctions List” ro‘yxatlari muntazam tekshirilib borilishi lozim. Aks holda,
bevosita emas, bilvosita aloqadorlik ham eksportchining xalqaro reputatsiyasiga jiddiy putur
yetkazadi.
Bitim tuzishda
"Sanctions Clause"
— sanksiyalar holatida majburiyatlardan voz
kechish imkonini beruvchi bandni kiritish muhimdir. Ushbu shartnoma bandi sanksiyalar
sababli bitimning bajarilmasligi holatida eksportchini arbitraj yoki xalqaro sudlarda himoya
qilishga xizmat qiladi. Xususan, bitimni tuzayotgan tomonlar, yuk yetkazib berish
yo‘nalishlari, to‘lov tizimi va tovar kelib chiqishi kabi barcha parametrlar sanksiyalar
monitoringidan o‘tgan bo‘lishi kerak.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
93
Bank kafolatlari (L/C, SBLC)
va
eksport kredit sug‘urtasi
vositalaridan foydalanish
ham xavflarni kamaytirish uchun samarali huquqiy choradir. Xususan, eksport shartnomasida
bank kafolatlari orqali to‘lovlar kafolatlanadi, shart bajarilmasa, banklar o‘z zimmasidagi
to‘lovni amalga oshiradi. Bu holatda xalqaro banklar bilan ishlashda “Correspondent Banking
Risk”lar, sanksiyalar monitoringi tizimining mavjudligi, “screening” va “flagging”
amaliyotlariga e’tibor qaratish zarur.
Transport-logistika va re-eksport xavflari
ham sanksiyalar kontekstida jiddiy
muammo bo‘lib qolmoqda. Masalan, eksport tovari Yevropa Ittifoqi orqali Rossiyaga re-
eksport qilinadigan bo‘lsa, bu O‘zbekiston eksportchisining bilmasdan sanksiyani buzgan
hisoblanishiga olib kelishi mumkin. Shu bois eksportchi yukni tashish zanjirida ishtirok
etayotgan har bir bo‘g‘inni, shu jumladan ekspeditor, logistika kompaniyalari va tranzit
davlatlarni ham tekshirishi, kerak bo‘lsa, ularning sanksiyalar siyosatini huquqshunoslar
yordami bilan tahlil qilishi kerak.
Xalqaro arbitraj va nizolarni hal qilish mexanizmlari
— eksportchining huquqiy
himoyasi uchun so‘nggi chora hisoblanadi. Shartnomada arbitraj yurisdiksiyasi,
qo‘llaniladigan huquq, nizolarni ko‘rib chiqish tartibi aniq belgilanishi kerak. O‘zbekiston
Respublikasi xalqaro arbitraj organlarini tan olish va ular bilan hamkorlik qilish borasida
ko‘plab konvensiyalarga a’zo. Bu esa eksportchilar uchun huquqiy himoya doirasini
kengaytiradi.
Shuningdek,
davlat
tomonidan
eksportchilarni
qo‘llab-quvvatlovchi
mexanizmlarni
takomillashtirish zarur. Tashqi savdo organlari, eksportni rivojlantirish
agentliklari sanksiyalar bilan bog‘liq huquqiy maslahatlar, xalqaro standartlarga muvofiq
namunaviy shartnomalar, compliance metodikalari bo‘yicha amaliy yordam ko‘rsatishi lozim.
Shuningdek, eksportga ixtisoslashgan yuristlar ishtirokida “Sanksiyalar bo‘yicha tezkor
yuridik yordam platformasi” yaratilsa, eksporterlar o‘z xavf darajasini mustaqil baholay
oladilar.
Xulosa
Xalqaro sanksiyalar bugungi tashqi savdo amaliyotida yirik huquqiy xatar manbai
sifatida shakllanmoqda. Eksportchilar ularni chetlab o‘tish emas, balki puxta huquqiy
rejalashtirish va ehtiyotkorlik asosida o‘z faoliyatini himoya qilishi kerak. Shartnomalardagi
maxsus bandlar, bank kafolatlari, kontragent tahlili, davlat ko‘magiga tayangan holda eksport
faoliyatini sanksiyalardan himoya qilish O‘zbekiston tashqi iqtisodiyotining barqarorligi
uchun strategik ahamiyat kasb etadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”gi Qonuni.
2.
OFAC Sanctions Programs and Information – www.treasury.gov/ofac
3.
4.
UNCITRAL Model Law on International Commercial Arbitration.
5.
ICC Model Contracts and Sanctions Clauses.
6.
ACAMS Global Sanctions Guide (2024).
7.
World-Check Risk Intelligence Platform –
8.
