YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
44
FILM ADAPTATSIYASINING LINGVOPOETIK XUSUSIYATLARI: TOLKIEN
ASARLARI MISOLIDA
Hojiakbar Toxirov
https://doi.org/10.5281/zenodo.16924065
Annotatsiya:
Ushbu maqola J.R.R. Tolkien asarlarining film adaptatsiyalaridagi
lingvopoetik xususiyatlarini, xususan, Piter Jekson tomonidan suratga olingan “Uzuklar
hukmdori” va “Hobbit” trilogiyalarini tahlil qiladi. Tolkien ijodida filologik asos, boy poetik
tuzilmalar va yaratilgan tillar muhim o‘rin tutadi. Tadqiqot ushbu xususiyatlarning kino
adaptatsiyasida qanday o‘zgarganini, yo‘qolganini yoki yangi shaklda namoyon bo‘lganini
ko‘rib chiqadi. Adaptatsiya nazariyasi, stilistik tahlil va tanlangan dialoglari bilan yaqindan
tanishish asosida film til yo‘qotishlarini qanday qoplagani va poetik ohangni qanday saqlab
qolganini yoritadi.
Kalit so‘zlar:
Tolkien, adaptatsiya, lingvistika, poeziya, kino.
1. Kirish
Adaptatsiya tadqiqotlarida odatda matnga sodiqlik va yangi media talablari o‘rtasidagi
muvozanat muhokama qilinadi (Hutcheon, 2006). Tolkien ijodi esa o‘zining lingvistik ixtirolari
va poetik uslubiyati bilan bevosita bog‘liq bo‘lgani sababli bu masala yanada murakkablashadi.
U yaratgan elf tillari, she’r va qo‘shiqlarni matnga singdirishi hamda so‘zlashuv uslubini puxta
nazorat qilishi uning matnlarini oddiy hikoyadan tashqariga olib chiqib, mif va tilni
uyg‘unlashtiradi (Shippey, 2005).
“Uzuklar hukmdori” (2001–2003) va “Hobbit” (2012–2014) filmlari bunday adabiy
materialning kinoga moslashishini o‘rganish uchun boy tadqiqot manbai hisoblanadi. Ushbu
maqola adaptatsiyaning lingvopoetik jihatlarini tahlil qiladi va quyidagi savollarga javob
izlaydi: Tolkienning poetik va lingvistik xususiyatlari filmga qanday o‘tkazilgan? Matndagi
she’riy ohangning yo‘qolishini qanday kompensatsiya qilish mumkin?
2. Metodologiya
Ushbu tadqiqot sifatli qiyosiy tahlil uslubidan foydalanadi: Tolkien romanlari va ularning
kinodagi ekvivalentlari qiyoslanadi. Namuna sifatida quyidagilar tanlandi: (1) elf tillaridagi
dialoglar, (2) poetik qo‘shiqlar va she’rlar, (3) qahramonlarning baland uslubdagi nutqlari.
Ushbu holatlar adaptatsiya nazariyasi (Hutcheon, 2006; Stam, 2000) va stilistika nuqtayi
nazaridan o‘rganildi. Tolkien tiliga oid ikkilamchi ilmiy manbalar (Fimi, 2010; Drout, 2007)
muhokamaga asos bo‘ldi. E’tibor nafaqat to‘g‘ridan-to‘g‘ri qiyoslash, balki funksional
ekvivalentlikka qaratildi, ya’ni film poetik elementlarni qanday almashtirishi yoki o‘zgartirishi
tahlil qilindi.
3. Asosiy qism
Tolkienning filolog sifatidagi tajribasi Quenya va Sindarin kabi tillarni yaratishga olib
keldi. Ularning fonologiyasi, morfologiyasi va etimologiyasi elflar va boshqa xalqlar madaniy
o‘zligini shakllantirdi (Fimi, 2010). Romanlarda tarjima qilinmagan iboralar va qo‘shiqlar tez-
tez uchraydi, bu esa “ikkinchi darajali dunyo haqiqati” ni yaratadi (Tolkien,
1947/2008).Filmlarda esa bunday til elementlari qisqartirilgan bo‘lsa-da, ehtiyotkorlik bilan
saqlab qolingan. Elf salomlashuvlari, jangovar hayqiriqlar va marosimdagi qo‘shiqlar madaniy
autentiklik belgisi sifatida ishlaydi. Yagona Uzukdagi qora tildagi yozuvning fonetik ijrosi —
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
45
bo‘g‘iz tovushlari bilan ifodalangan — Tolkienning tovushni axloqiy kuch sifatida ko‘rsatish
niyatini aks ettiradi.
Adaptatsiyadagi eng katta qiyinchiliklardan biri — Tolkienning she’rlari. Uning
romanlarida 60 dan ortiq she’r mavjud bo‘lib, ular hobbitlarning yurish qo‘shiqlaridan tortib
elflarning motam qo‘shiqlarigacha bo‘ladi (Drout, 2007). Ular ritm, kayfiyat va madaniy
ohangni ta’minlaydi, biroq voqealar rivojini sekinlashtiradi. Filmlarda bunday she’rlarning
ko‘pchiligi qisqartirilgan, biroq Aragornning taxtga o‘tirish qo‘shig‘i va Galadriel xalqining
Gendalf uchun aytgan motami kabi ayrimlari qoldirilgan. Asosiy o‘rinni esa Xovard Shorning
musiqiy saundtreki egallaydi. Uning leitmotivlari matndagi she’riy ritmni musiqaga aylantiradi.
Shunday qilib, poetik ovoz matndan kinematografik musiqaga ko‘chadi.
Tolkien qahramonlari turlicha uslubda gapiradi: hobbitlar — sodda, samimiy, elflar —
qadimiy, balandparvoz, Teoden kabi hukmdorlar esa epik ohangda. Bu farqlanish romanlarning
poetik material sifatida shakllanishida muhim rol o‘ynaydi (Shippey, 2005). Piter Jekson
adaptatsiyasi bu qatlamni saqlab qoladi, lekin arxaik sintaksisni soddalashtiradi. Masalan,
Teodenning jangoldi nutqlari hanuz Shekspir uslubidagi og‘irlikka ega, ammo grammatik
jihatdan yengillashtirilgan. Bu jarayon poetik yuksaklikni saqlash va zamonaviy tomoshabinga
tushunarli qilish o‘rtasida muvozanatni ta’minlaydi. Matndan vizual shaklga o‘tishda
yo‘qotishlar muqarrar — xususan, she’r va lingvistik o‘yinlarning kamayishi. Ammo film boshqa
vositalar bilan buning o’rnini qoplaydi: sahna bezagi (mise-en-scène), tovush dizayni va
ayniqsa musiqa. Tolkienning poetik ruhini vizual va eshitiladigan estetika orqali singdirib, film
kino san’atiga mos yangi poetik til yaratadi.
4. Xulosa
Tolkien asarlarining lingvopoetik xususiyatlari filmga bevosita o‘tkazilishi qiyin. Shunga
qaramay, rejissor Piter Jekson adaptatsiyalari kinoning lingvistik san’atni qanday qayta talqin
qilishini ko‘rsatadi: ba’zi elementlar qisqartiriladi, ba’zilari o‘zgartiriladi, boshqalari esa yangi
shaklda tiklanadi. Tolkienning ko‘plab she’rlari yo‘qotilgan bo‘lsa ham, musiqa va aktyorlik
ijrosi poetik vazifani o‘z zimmasiga oladi va O’rta Yerning mifologik hamda lingvistik muhitini
saqlab qoladi.
Bu esa adaptatsiya jarayoni nafaqat yo‘qotish, balki ijodiy transformatsiya ekanini
ko‘rsatadi. Tolkien asarlari filologiya, stilistika va kino tadqiqotlari kesishgan o‘rinda o‘rganish
uchun eng qulay manbalardan biri bo‘lib qolmoqda.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Drout, M. D. C. (2007). J.R.R. Tolkien Encyclopedia: Scholarship and Critical Assessment.
Routledge.
2.
Fimi, D. (2010). Tolkien, Race and Cultural History: From Fairies to Hobbits. Palgrave
Macmillan.
3.
Hutcheon, L. (2006). A Theory of Adaptation. Routledge.
4.
Shippey, T. (2005). The Road to Middle-earth. Houghton Mifflin.
5.
Stam, R. (2000). Literature and Film: A Guide to the Theory and Practice of Film
Adaptation. Blackwell.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
46
6.
Tolkien, J.R.R. (1947/2008). On Fairy-Stories. In C. Tolkien (Ed.), The Monsters and the
Critics, and Other Essays. HarperCollins.
