YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
121
TURLI TARKIBLI PAXTA VA IKKILAMCHI TOLALAR ARALASHMASIDAN
OLINGAN IPLARNING SIFAT KО‘RSATKICHLARINING О‘ZGARISHI
S.U.Patxullayev
https://doi.org/10.5281/zenodo.13846644
Аннотация.
Маqоlада turli tarkibli tolalardan pnevmomexanik yigirish mashinasida
olingan iplarning fizik-mexanik xossalari tadqiq etilgan bo‘lib, bunda ipdagi tolalar tarkibi:
qaytimlardan 25% ikkilamchi tola+ 75% paxta tolasidan, 20% ikkilamchi tola+80% paxta
tolasidan, 30% ikkilamchi tola+70% paxta tolasidan, 15% ikkilamchi tola+85% paxta
tolasidan bo’lgan iplarning xossasiga berilgan 400 br/m, 500 br/m, 600 br/m buramlarning
ta’siri аниқланган.
Аннотация.
В статье изучены физико-механические свойства пряжи, полученной
на пневмомеханической прядильной машине из волокон различного состава, в этом
выявлено влияние крутки 400 кр/м, 500 кр/м, 600 кр/м на свойства пряжи при составе
пряжи: 25 % вторичное волокно + 75 % хлопковое волокно, 20% вторичное волокна +
80% хлопковое волокно, 30% вторичное волокно + 70% хлопковое волокно, 15%
вторичное волокно + 85% хлопковое волокно.
Paxta tolasidan yuqori sifatli gazlamalar ishlab chiqarish uchun yuqori sifatli ip ishlab
chiqarish lozim. Yuqori sifatli ip ishlab chiqarish uchun esa yigirish korxonalarida har
tomonlama yaxshi tashkil etilgan va doimo faoliyat ko‘rsatuvchi texnikaviy nazorat bo‘lishi
kerak.
Notekislik yigirish korxonasida ishlab chiqarish mahsulotlarining salbiy xossalari bo‘lib,
ko‘pincha korxonadagi texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarga, hamda ipning fizik-mexanik
xossalariga salbiy ta’sir qiladi. Yigirish ishlab chiqarishidagi mahsulotlarning notekisligini
sinash va nazorat qilish muhim ahamiyatga ega bo‘lib, notekislikni keltirib chiqarish
sabablarini va vaqtini belgilab beradi. Yigirish mashinalarida iplarni o‘rash va shakllanish
vaqtidagi uzilishi qanchalik ko‘p bo‘lsa, unda ipning notekisligi shunchalik yuqori bo‘ladi.
Iplarning uzilishining oshishi natijasida ishchilarning ish bilan taminlanganligi oshadi,
hamda mashinalarning ish unumdorligining pasayishiga olib keladi.
Yigirish korxonasida mahsulotning chiziqli zichligi bo‘yicha notekisligi sifatning asosiy
salbiy ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich iplarning turli xossalari darajasiga va
notekisligiga ta’sir etadi. Undan tashqari, iplarning notekislik ko‘rsatkichlariga tola
tarkibining ta’siri ham kattadir. Iplar ko‘proq kimyoviy sintetik tolalardan olinsa, ularning
notekislik darajasi kamayadi.
Yigirish korxonasida sifatli ip ishlab chiqarishda tolaning uzunligi, uzish kuchi va chiziqli
zichligi muhim ahamiyatga egadir. Tola qanchalik sifatli bo‘lsa, undan talabga javob beradigan
raqobatbardosh bo‘lgan sifatli ip ishlab chiqarish mumkin. Uning uchun, xom ashyoni to‘g‘ri
tanlash, qolaversa paxta tozalash korxonalarida chigitli paxtani g‘aramda saqlash, quritish,
tozalash, jinlash, tolasini tozalash jarayonlarining optimal sharoitini yaratib berish lozim
bo‘ladi.
Tayyor mahsulotlarining sifatli bo‘lishi ko‘p jihatdan yigirilgan iplarning qanchalik ravon
ishlanishiga bog‘liq. Agar ipning notekisligi yuqori bo‘lsa, uning solishtirma uzish kuchi
kamayadi, demak, undan to‘qilgan matoning pishiqligi ham kam bo‘ladi. Notekislikni kelib
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
122
chiqishiga asosiy sabablardan biri, bu tolalar aralashmasida konmponentlar miqdorining
doimiy bo‘lmasligi, ularning yaxshi aralashmaganligidir.
Iplarning asosiy ko‘rsatkichlariga uzish kuchi, solishtirma uzish kuchi, hamda
notekislik ko‘rsatkichlari kiradi.
Shu sababli, tikuvchilik korxonalarida sifatli va tannarxi arzon bo‘lgan buyumlar ishlab
chiqarishda avvalambor qiyqimlarni tashlab yubormasdan, ulardan unumli foydalanish
choralari ko‘rildi. Qiyqimlar qayta ishlangandan keyin tolani titib, shtapel hosil qilindi.
Tayyorlangan namunaning chiziqli zichligi, uzish kuchi, solishtirma uzish kuchi, shtapel massa
uzunligi va kalta tolalar miqdori laboratoriya sharoitida aniqlandi.
Ikkilamchi tolaning chiziqli zichligi 171 mtex ni, uzish kuchi 3,7 sN ni, 21,6 sN/ tex ni,
shtapel massa uzunligi 23,5 mm ni, kalta tolalar miqdori 25,4% ni tashkil etdi.
Tikuvchilik buyumlari ishlab chiqarish jarayonida buyumni tayyorlash paytida
chiqadigan qiyqimlarni qayta ishlab, ikkilamchi tolalarga paxta tolasini aralashtirib, iplar
ishlab chiqarildi va olingan sinov natijalari 3.1-3.3-jadvallarda keltirildi.
Pnevmomexanik yigirish mashinasida qaytimlardan 25% ikkilamchi tola+75% paxta
tolacidan olingan ip, 20% ikkilamchi tola+80% paxta tolasidan olingan ip, 30% ikkilamchi
tola+70% paxta tolasidan olingan ip, 15% ikkilamchi tola+85% paxta tolasidan olingan
buralishlar soni turlicha bo‘lgan iplarning fizik-mexanik xossalarining o‘zgarishi quyidagi 1-3-
jadvallarda keltirilgan.
1-jadval
Paxta va ikkilamchi tolalar aralashmasidan olingan iplarning fizik-mexanik xossalarining
o‘zgarishi (400 br/m)
t/r
Ko‘rsatkichlar
Ip tarkibidagi paxta va ikkilamchi tolalar
aralashmasi,%
25%
ikkilamchi
tola+75%
paxta
tolacidan
olingan ip
20%
ikkilamchi
tola +80%
paxta
tolasidan
olingan ip
30%
ikkilamchi
tola +70%
paxta
tolasidan
olingan ip
15%
ikkilamchi
tola +85%
paxta
tolasidan
olingan ip
1.
Ipning chiziqli zichligi, tex
60,8
61,50
60,0
61,10
2.
Ipning chiziqli zichligi
bo‘yicha variasiya
koeffisiyenti, %
4,12
3,26
4,57
3,10
3.
Ipning buralishlar soni, br/m
400
410
405
407
4.
Ipning buralishlar soni
bo‘yicha variasiya
koeffisiyenti, %
6,7
5,9
6,9
5,7
5.
Ipning uzish kuchi, sN
323,8
367,5
311,9
398,2
6.
Ipning uzish kuchi bo‘yicha
variasiya koeffisiyenti, %
6,75
6,12
8,80
5,66
7.
Ipning solishtirma uzish
kuchi, sN/tex
5,32
5,97
5,19
6,5
8.
Ipning uzilishdagi uzayishi,
10,76
11,22
11,9
10,98
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
123
%
9.
Ipning uzilishdagi uzayishi
bo‘yicha variasiya
koeffisiyenti, %
12,44
11,95
13,76
11,87
2-jadval
Paxta va ikkilamchi tolalar aralashmasidan olingan iplarning fizik-mexanik xossalarining
o‘zgarishi (500 br/m)
t/r
Ko‘rsatkichlar
Ip tarkibidagi paxta va ikkilamchi tolalar
aralashmasi,%
25%
ikkilamchi
tola+75%
paxta
tolacidan
olingan ip
20%
ikkilamchi
tola +80%
paxta
tolasidan
olingan ip
30%
ikkilamchi
tola +70%
paxta
tolasidan
olingan ip
15%
ikkilamchi
tola +85%
paxta
tolasidan
olingan ip
1.
Ipning chiziqli zichligi, tex
60,3
60,50
60,8
60,7
2.
Ipning chiziqli zichligi
bo‘yicha variasiya
koeffisiyenti, %
3,78
3,12
4,12
2,98
3.
Ipning buralishlar soni,
br/m
505
520
515
518
4.
Ipning buralishlar soni
bo‘yicha variasiya
koeffisiyenti, %
6,2
5,67
6,5
5,44
5.
Ipning uzish kuchi, sN
360,12
410,30
376,11
465,23
6.
Ipning uzish kuchi bo‘yicha
variasiya koeffisiyenti, %
6,97
6,78
7,45
4,98
7.
Ipning solishtirma uzish
kuchi, sN/teks
6,82
7,39
6,19
7,66
8.
Ipning uzilishdagi uzayishi,
%
10,56
10,45
10,78
9,56
9.
Ipning uzilishdagi uzayishi
bo‘yicha variasiya
koeffisiyenti, %
11,44
10,45
12,5
9,86
3-jadval
Paxta va ikkilamchi tolalar aralashmasidan olingan iplarning fizik-mexanik xossalarining
o‘zgarishi (600 br/m)
t/r
Ko‘rsatkichlar
Ip tarkibidagi paxta va ikkilamchi tolalar
aralashmasi,%
25%
ikkilamch
i
20%
ikkilamchi
tola +80%
30%
ikkilamchi
tola +70%
15%
ikkilamch
i tola
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
124
tola+75%
paxta
tolacidan
olingan ip
paxta
tolasidan
olingan ip
paxta
tolasidan
olingan ip
+85%
paxta
tolasidan
olingan ip
1.
Ipning chiziqli zichligi, tex
60,6
60,0
60,5
61,0
2.
Ipning chiziqli zichligi
bo‘yicha variasiya
koeffisiyenti, %
4,02
3,45
4,47
3,12
3.
Ipning buralishlar soni, br/m
612
608
610
598
4.
Ipning buralishlar soni
bo‘yicha variasiya
koeffisiyenti, %
6,12
5,86
6,88
5,67
5.
Ipning uzish kuchi, sN
330,6
398,8
356,7
420,4
6.
Ipning uzish kuchi bo‘yicha
variasiya koeffisiyenti, %
7,56
7,44
8,12
5,12
7.
Ipning solishtirma uzish
kuchi, sN/tex
5,45
6,64
5,90
6,89
8.
Ipning uzilishdagi uzayishi, %
11,8
10,24
10,56
10,1
9.
Ipning uzilishdagi uzayishi
bo‘yicha variasiya
koeffisiyenti, %
11,78
11,02
12,98
10,8
Tadqiqot natijalari tahlilidan ko‘rinib turibdiki, tarkibida ikkilamchi tolalar tarkibining
kamayishi va buralishlar soni ortishi bilan ipning chiziqli zichligi bo‘yicha variasiya
koeffisiyenti 20,87% dan 22,38% ga, buralishlar soni bo‘yicha variasiya koeffisiyenti 7,3%
dan 11,9% gacha kamaydi, uzish kuchi 11,89% dan 21,3% ga oshdi, uzish kuchi bo‘yicha
variasiya koeffisiyenti 9,3% dan 32,27% gacha kamaydi, solishtirma uzish kuchi 10,88% dan
20,89% gacha, uzilishdagi uzayishi 4,1% dan 14,4% gacha oshdi, uzilishdagi uzayishi bo‘yicha
variasiya koeffisiyenti 3,9% dan 8,32% gacha kamaydi.
References:
1.
Ochilov Tulkin Ashurovich, Atanafasov Mukhiddin Rakhmonovich, Toyirova Tursunoy
Abdugapirovna, Patkhullaev Sarvarjon, Savkatov Aziz Omono’g’li, Software for Determining
the Single-Cycle Elongation Deformation of Yarns Obtained From a Mixture of Cotton Fiber
and Secondary Material Resources, International Journal of Innovative Research in Science,
Engineering and Technology (IJIRSET) p-ISSN: 2347-6710 Volume 11, Issue 2, February 2022.
2.
M.R.Atanafasov, S.U.Patxullaev, A.O.Shavkatov “Paxta va ikkilamchi tolalar aralashmasi
olingan iplarning bir davrli cho‘zilish deformatsiyasining o‘zgarishi”/ Fan, ta’lim, ishlab
chiqarish integratsiyalashuvi sharoitida paxta tozalash, to‘qimachilik, yengil sanoat, matbaa
ishlab chiqarish innovatsion texnologiyalari dolzarb muammolari va ularning yechimi
Respublika ilmiy – amaliy anjuman materiallari to‘plami. TTesI, I-qism 293-296 bet.
3.
Patkhullayev.S., Islombekova.N., Shavkatov.A Experimental studies of deformability of
non-woven materials under Axial tension// Institute for Science, Engineering and Technology
Research Tamil Nadu, 23-24 December 2021. - India, 55-59 n.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
125
4.
Ochilov.T., Atanafasov.M., Patkhullayev.S., Shavkatov.A Software for Determining the
Single-Cecle Elongation Deformation of Yarns Obtained From a Mixture of Cotton Fiber and
Secondary Material Resources//International Journal of Research in Science, Engineering and
Technology. Volume 11, Issue2, February 2022, 1138-1141 n.
5.
M.Atanafasov, S.Patxullayev, A.Shavkatov Paxta va ikkilamchi tolalar aralashmasidan
olingan iplarning bir davrli cho‘zilish deformatsiyasining o‘zgarishi. “Fan ta’lim, ishlab
chiqarish integratsiyalashuvi sharoitida paxta tozalash, to’qimachilik, yengil sanoat, matbaa
ishlab chiqarish innovatsion texnologiyalari dolzarb muammolari va ularning yechimi”
Toshkent-2022, 293-296 bet.
