YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
26
BIOLOGIYA FANINI O‘QITISH VOSITALARI
Abdusamadova Gullola Qahramonjon qizi
Zokirova Muslima Qobiljon qizi
Andijon davlat Pedagogika insituti biologiya yoʼnalishi talabalari
https://doi.org/10.5281/zenodo.14263927
Annotatsiya:
Biologiya ta’lim jarayonida o‘quvchilarga ilmiy bilimlarni samarali
yetkazish, ularda hayotiy ko‘nikma va qiziqishni shakllantirishda o‘qitish vositalarining
ahamiyati katta. Zamonaviy ta’lim texnologiyalari bilan birga an’anaviy usullarni
uyg‘unlashtirish biologiya fanini o‘qitish sifatini oshiradi. Ushbu maqola 9–10-11-sinflarda
biologiyani o‘qitishda qo‘llaniladigan vositalar haqida batafsil ma’lumot beradi.
Annotation.
In the process of teaching biology, the importance of teaching tools in
effectively delivering scientific knowledge to students and fostering life skills and interest in
the subject is significant. Integrating modern educational technologies with traditional
methods enhances the quality of teaching biology. This article provides detailed information
about the tools used in teaching biology in grades 9–10–11.
Аннотация.
В процессе преподавания биологии важную роль играют учебные
средства, которые помогают эффективно передавать учащимся научные знания,
формировать у них жизненные навыки и интерес к предмету. Сочетание современных
образовательных технологий с традиционными методами повышает качество
преподавания биологии. В данной статье представлены подробные сведения о
средствах, используемых при обучении биологии в 9–10–11 классах.
Kalit soʻzlar:
Taʼlim vositalari, tabiiy , tasviriy , ogʼzaki , Verbal, koʼrgazmali qurollar
plakatlar, labaratoriya jihozlari, didaktik materiallar .
Keywords:
Educational tools, natural, visual, verbal, oral, visual aids, posters, laboratory
equipment, didactic materials.
Ключевые слова:
Учебные средства, природные, наглядные, устные, вербальные,
наглядные пособия, плакаты, лабораторное оборудование, дидактические материалы.
Kirish.
Ta’lim vositalari: tabiiy, tasviriy va ogʻzaki yoki verbal vositalarga boʻlinadi. Ta’lim
vositalarini uch xilga ajratish bilish nazariyasiga va oʻquvchilarning tafakkurini rivojlanish
stadiyalariga mosdir. Biologiya kursiga kiruvchi oʻquv fanlarini oʻqitish . Oʻsmirlik davrida
bolalarni bilish faoliyatida koʻrgazmali harakat ustunlik qiladi. Kechki oʻsmirlik davrida tasviriy
koʻrgazmali asosida fikr yuritish ya’ni tabiiy narsalarga emas, ularning tasvirlariga asoslanib
idrok, tasavvur hosil qilish rivojlanadi. Yuqori sinf oʻquvchilarining aqliy faoliyatida abstrakt-
nazariy tafakkur yetakchi rol oʻynaydi.
An’anaviy vositalar: o‘quv darsliklari, laboratoriya jadvallari, namoyish etish uchun
namunalar va maketlar. Texnologik vositalar: multimediali taqdimotlar, elektron darsliklar,
interaktiv taxtalar va internet resurslari. Tabiiy vositalar o‘simlik va hayvonlarning jonli
namunalaridan foydalanish, tabiat qo‘ynida o‘tkaziladigan darslar.Biologiyani o‘qitishda
an’anaviy vositalar – bu ko‘p yillik tajribaga asoslangan holda biologiya fanini o‘rgatishda
qo‘llaniladigan sinovdan o‘tgan vosita va usullar majmuidir. Ushbu vositalar quyidagilarni o‘z
ichiga oladi:
1. Darsliklar va qo‘llanmalar.Darsliklar va biologiyaga oid metodik qo‘llanmalar o‘quvchilarga
nazariy bilimlarni o‘rgatishda asosiy vosita hisoblanadi. Bu manbalar mavzularni izchil va
tizimli o‘rgatish uchun mo‘ljallangan.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
27
2. Plakatlar va sxemalar.Turli xil biologik jarayonlar, organizmlarning tuzilishi va tizimlarini
tushuntiruvchi vizual materiallar darsni tushunarliroq qilishga yordam beradi. Masalan:
- Odam tanasining anatomik diagrammalari.
- O‘simlik va hayvonlarning tuzilishi.
- Evolyutsion jarayonlar sxemalari.
3. Tabiiy materiallar va namunalar
Gerbariylar (o‘simliklarning quritilgan namunalar to‘plami), suv osti o‘simliklari va
hayvonlarining namunalarini o‘z ichiga olgan kolbalar, hayvonlarning suyaklari yoki qobiqlari.
4. Ko‘rgazmali qurollar
Globuslar (masalan, biologik iqlim zonalarini tushuntirish uchun), odam va hayvonlar
organlarining uch o‘lchamli modellari, mikroskoplar va boshqa laboratoriya asbob-uskunalari.
5. Laboratoriya uskunalari
Biologiya tajribalarini o‘tkazish uchun ishlatiladigan mikroskoplar, Petri idishlari,
reagentlar va boshqa jihozlar. Tajribalar orqali o‘quvchilarga amaliy ko‘nikmalar beriladi.
6. Didaktik materiallar
Kartochkalar, testlar, topshiriqlar to‘plami va biologik so‘rovnomalar. Dars jarayonida
bilimlarni mustahkamlash uchun ishlatiladi.
7. Dasturiy o‘quv rejalar
Sinflarga mos biologiya fanini o‘rgatish bo‘yicha ishlab chiqilgan o‘quv dasturlari.
An’anaviy vositalar orqali o‘quvchilarga fundamental bilimlar berilishi ta’minlanadi.
Ushbu vositalarni zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirish esa biologiya fanini yanada
qiziqarli va samarali o‘rganishga yordam beradi.
2. Laboratoriya mashg‘ulotlarining roli
Laboratoriya jihozlari va tajribalar biologiya fanining amaliy jihatlarini tushuntirish
uchun muhim vositadir. Masalan: mikroskopdan foydalanish, o‘simlik va hayvon
hujayralarining tuzilishini o‘rganish . Laboratoriyaning o‘rni
1. Amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish:
- O‘quvchilar nazariy bilimlarni laboratoriya ishlarida amaliyotda qo‘llaydi.
- Biologik jarayonlar, organizmlar tuzilishi va funksiyalarini chuqur o‘rganish imkonini beradi.
2. Tajriba asosida bilim berish:
- Turli tajribalar va kuzatuvlar o‘quvchilarning ilmiy-tahliliy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi.
- O‘quvchilar ilmiy usul bilan ishlashni o‘rganadilar (masalan, kuzatish, eksperiment o‘tkazish,
xulosa chiqarish).
3. Mikroskop va jihozlardan foydalanish:
- Mikroskop orqali hujayra tuzilishini o‘rganish.
- Petri idishlarida mikroorganizmlarni o‘stirish va kuzatish.
4. Tabiatni anglashni kuchaytirish:
- Laboratoriya tajribalari o‘quvchilarning tabiatga bo‘lgan qiziqishini oshiradi.
- Biologik jarayonlarning real sharoitda o‘tishini ko‘rish imkonini beradi.
Laboratoriya vositalari
- **Asosiy jihozlar:** Mikroskoplar, shisha idishlar, termometr, pH-metrlar.
- **Materiallar:** O‘simlik va hayvon namunalari, gerbariylar, reagentlar.
- **Didaktik resurslar:** Laboratoriya jurnallari, yo‘riqnomalar, ma'lumot kitoblari.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
28
Laboratoriya darslarini tashkil qilish darsni yanada samarali qilish bilan birga
o‘quvchilarda fanga nisbatan chuqurroq tushuncha va qiziqish uyg‘otadi. Bu esa biologiyani
samarali o‘qitishda muhim ahamiyatga ega..
3. Biologiyani o‘qitishda texnologiyalardan foydalanish
- **Virtual laboratoriyalar**: Tajribalarni xavfsiz va qulay muhitda bajarish imkoniyatini
beradi.
-
**Interaktiv
darsliklar**:
O‘quvchilarning
mustaqil
ishlashini
ta’minlaydi.
- **Mobil ilovalar**: Biologik mavzularni qiziqarli tarzda tushuntirishga yordam
beradi.Biologiyani O‘qitishda Texnologiyalardan Foydalanish
Biologiyani o‘qitishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish ta’lim jarayonini yanada
qiziqarli va samarali qiladi. Texnologiyalar orqali o‘quvchilar mavzularni vizual tarzda o‘rganib,
real hayot bilan bog‘lash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Quyida biologiyani o‘qitishda
qo‘llaniladigan texnologiyalar va ularning afzalliklari keltirilgan.
1.
Interaktiv taqdimotlar va multimedia
a.
Slaydlar, videolar va animatsiyalar orqali biologik jarayonlarni tushuntirish.
b.
O‘quvchilarga murakkab mavzularni vizual va dinamik usullar yordamida tushuntirish.
2.
Virtual laboratoriyalar
a.
Biologik tajribalarni onlayn muhitda o‘tkazish imkoniyati.
b.
Mikroskopik ko‘rinishlarni 3D formatda o‘rganish va tajriba modellashtirish.
3.
O‘quv dasturlari va ilovalar
a.
Biologiya faniga ixtisoslashgan o‘quv dasturlari va mobil ilovalar yordamida darslarni
tashkil qilish.
b.
Masalan: Biologik testlar, diagrammalar, organlar tizimini o‘rganish uchun maxsus
ilovalar.
4.
Interaktiv o‘quv platformalari
a.
Moodle, Google Classroom kabi platformalarda masofaviy ta’limni tashkil etish.
b.
O‘quvchilar bilan onlayn aloqa o‘rnatish va nazorat ishlarini baholash.
5.
3D va AR texnologiyalar
a.
Organizm tuzilishi va biologik jarayonlarni 3D modellar va AR (Kengaytirilgan Haqiqat)
orqali tushuntirish.
b.
O‘quvchilarning mavzuni chuqurroq anglashiga yordam berish.
6.
Internet resurslari va onlayn darsliklar
a.
Biologik ma’lumotlar bazalari, ilmiy maqolalar va o‘quv videolaridan foydalanish.
b.
YouTube, Khan Academy kabi platformalar yordamida qo‘shimcha materiallarni
o‘rganish.
7.
Gamifikatsiya (o‘yin texnologiyalari)
a.
Biologik bilimlarni mustahkamlash uchun o‘quv o‘yinlaridan foydalanish.
b.
O‘quvchilarni qiziqtirish va ularning faol ishtirokini ta’minlash.O‘quvchilarni darsga
qiziqtirish va faol ishtirok etishini ta’minlash uchun quyidagi metod va usullarni qo‘llash
mumkin:
1.
Darsni interfaol qilish. Guruh ishlari: O‘quvchilarni kichik guruhlarga bo‘lib, birgalikda
muammo yechish yoki mavzu bo‘yicha munozara o‘tkazish. Rol o‘ynash: Darsda o‘quvchilarni
turli rollarga ajratib, biror voqeani yoki jarayonni tasvirlashga undash. Bu ularning faol
ishtirokini ta’minlaydi.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
29
2.
Innovatsion texnologiyalarni qo‘llash. Multimedia resurslari: Darsda videolar,
animatsiyalar, interaktiv taqdimotlar va onlayn testlardan foydalanish. Bu o‘quvchilarning
vizual va auditoriyaviy qiziqishini oshiradi. Mobil ilovalar va onlayn platformalar: Google
Classroom yoki Kahoot kabi ilovalardan foydalanib, o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini
oshiring.
3.
Motivatsiyani oshirish:O‘quvchilarning qiziqishlarini aniqlash: O‘quvchilarga mavzuni
ular uchun qiziqarli tarzda taqdim etish, shuningdek, ularning shaxsiy qiziqishlariga
moslashtirilgan misollar va dalillar keltirish. Mukofotlar va rag‘batlantirish: Faol ishtirok etgan
o‘quvchilarni maqtash, mukofotlar berish, kichik sovg‘alar yoki sertifikatlar bilan
rag‘batlantirish.
4.
Savol-javob va muhokama: Savollar berish: O‘quvchilarga savollar berish va ularni javob
berishga undash. Bu metod ularning fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi va o‘quvchilarning
darsga nisbatan qiziqishini oshiradi. Muhokama: O‘quvchilarni dars mavzusi bo‘yicha
muhokamaga jalb qilish, ularning fikrlarini eshitish va ularga o‘z fikrlarini ifodalash imkonini
yaratish.
5.
Didaktik materiallar va o‘quv vositalaridan foydalanish: Vizual materiallar: Plakatlar,
diagrammalar, rasmlar, jadvallar va kartalar yordamida mavzuni yanada tushunarli qilish.
Laboratoriya ishlar: Agar biologiya yoki kimyo kabi fanlarni o‘qitayotgan bo‘lsangiz,
o‘quvchilarga amaliy ishlar orqali tajriba qilish imkonini yaratish.
6.
Tajribaviy darslar: Masalalar va praktikumlar: O‘quvchilarga real hayotdan olingan
masalalarni yechish imkonini berish. Bu usul o‘quvchilarning mavzuni chuqurroq
o‘zlashtirishiga yordam beradi. Simulyatsiyalar: O‘quvchilarga darsda ko‘rmagan holatlarni
simulyatsiya qilish va bu orqali o‘rganayotgan mavzuni haqiqiy hayotga tadbiq etish.
7.
O‘qituvchining ishtiroki:Jonli va enthusiyastik tarzda dars o‘tish: O‘qituvchining o‘ziga
bo‘lgan ishonchi, energiyasi va qiziqishi o‘quvchilarga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Interaktiv
suhbatlar va ma’ruzalar: O‘quvchilarni muntazam ravishda suhbatga jalb qilish va ular bilan
darsni muhokama qilish. Bu usullar orqali o‘quvchilarni faollashtirish va darsga qiziqtirish
mumkin. Agar bu metodlarni o‘ziga xos tarzda qo‘llasangiz, o‘quvchilarning motivatsiyasi va
darsga bo‘lgan qiziqishi oshadi. Zamonaviy texnologiyalar biologiya fanini o‘qitishda ulkan
imkoniyatlar yaratadi. Bu usullar nafaqat bilim olish jarayonini osonlashtiradi, balki
o‘quvchilarning ilmiy fikrlashini va texnologiyalardan foydalanish ko‘nikmalarini
rivojlantiradi.
Xulosa va tavsiyalar
Biologiya fanini o‘qitishda vositalarni to‘g‘ri tanlash va ularni maqsadga muvofiq ishlatish
o‘quvchilarning bilim darajasini oshirish va ularda fanga qiziqish uyg‘otishda muhim
ahamiyatga ega. Zamonaviy texnologiyalarni an’anaviy usullar bilan uyg‘unlashtirish biologiya
ta’limining samaradorligini oshiradi.
References:
1.
Abdullayev M. Biologiyani o‘qitish metodikasi. – Toshkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti,
2020.
2.
Karimova Z. H. O‘quv jarayonida didaktik vositalardan foydalanish. – Samarqand:
Samarqand Davlat Universiteti, 2018.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
30
3.
Nurmatov A. N. Biologiya fanida interfaol usullarning qo‘llanilishi. – Andijon: Andijon
Davlat Pedagogika Instituti, 2021.
4.
Zokirova M. Q. Laboratoriya ishlarini tashkil etish: qo‘llanma. – Toshkent: Fan va
texnologiyalar, 2019.
5.
Hasanov B. Biologik tajribalarning ahamiyati. – Buxoro: Buxoro Davlat Universiteti, 2022.
6.
Smith J. Teaching Biology with Technology. – Cambridge: Cambridge University Press,
2019.
