YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
17
TA'LIM MUASSASALARIDA KASB TANLASHGA YO'LLASH JARAYONIDA
O'QUVCHILARNI TARBIYALASH TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH
Qurbonov Pardatursun
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
Ijtimoiy fanlar fakulteti Texnologik ta’lim yo‘nalishi
3-kurs talabasi
Axatov Ikromxon Iskandar o‘g‘li
https://doi.org/10.5281/zenodo.15227351
ANNOTATSIYA
. Ushbu maqolada ta'lim muassasalarida o'quvchilarni kasb tanlashga
yo'llash jarayonida qo'llaniladigan zamonaviy pedagogik texnologiyalar muhokama qilinadi.
Kasb tanlashga yo'llash ishlari o'quvchilarning shaxsiy qiziqishlari, qobiliyatlari va jamiyat
ehtiyojlarini hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerakligi ta'kidlanadi. Maqolada zamonaviy
texnologiyalar yordamida o'quvchilarni kasbiy tarbiyalash usullari, kasb tanlashga tayyorlash
bosqichlari va samarali metodlar tahlil qilingan. Tadqiqot natijalari asosida ta'lim
muassasalarida kasb tanlashga yo'llash tizimini takomillashtirish bo'yicha tavsiyalar berilgan.
KALIT SO'ZLAR:
Kasb tanlashga yo'llash, kasbiy tarbiya, pedagogik texnologiyalar, ta'lim
muassasalari, kasbiy kompetentsiyalar, shaxsga yo'naltirilgan ta'lim.
KIRISH.
Zamonaviy jamiyat sharoitida yoshlarni kasb tanlashga yo'llash masalasi tobora
muhim ahamiyat kasb etmoqda. O'zbekiston Respublikasining "Ta'lim to'g'risida"gi Qonuni va
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan 2022-2026
yillarga mo'ljallangan Yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasida ham yoshlarni kasbga
yo'naltirish va ularning bandligini ta'minlash ustuvor vazifalardan biri sifatida belgilangan.
Kasb tanlash – bu nafaqat shaxsiy qaror, balki butun jamiyat uchun muhim ijtimoiy-
iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgan jarayondir. To'g'ri kasb tanlangan taqdirda, shaxs o'z
qobiliyatlarini to'liq namoyon etish, jamiyatga foyda keltirish va o'z hayotidan qoniqish hosil
qilish imkoniyatiga ega bo'ladi. Aksincha, noto'g'ri kasb tanlash shaxsiy qoniqmaslik,
passivsizlik va jamiyat resurslarining samarasiz sarflanishiga olib keladi.
Bugungi kunda ta'lim muassasalarida kasb tanlashga yo'llash ishlarini tashkil etishda
zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Ushbu
maqolada ta'lim muassasalarida kasb tanlashga yo'llash jarayonida o'quvchilarni tarbiyalash
texnologiyalaridan foydalanish masalalari ko'rib chiqiladi.
ASOSIY QISM:
Kasb tanlashga yo'llash jarayonining nazariy asoslari. Kasb tanlashga
yo'llash – bu o'quvchilarni o'z qiziqishlari, qobiliyatlari va shaxsiy sifatlariga mos kasb
tanlashga tayyorlash hamda jamiyat ehtiyojlarini hisobga olgan holda ongli ravishda kasb
tanlashga ko'maklashish jarayonidir. Bu jarayon quyidagi tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi:
1. Kasbiy axborot – o'quvchilarni mavjud kasblar, mehnat bozori, kasbiy ta'lim
yo'nalishlari to'g'risida ma'lumot bilan ta'minlash;
2. Kasbiy diagnostika – o'quvchilarning qiziqishlari, qobiliyatlari, moyilliklari va shaxsiy
sifatlarini aniqlash;
3. Kasbiy maslahat – o'quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda kasb
tanlashda ko'maklashish;
4. Kasbiy tanlash – ma'lum kasbga mos nomzodlarni saralash;
5. Kasbiy moslashuv – tanlangan kasbga moslashish jarayoni.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
18
Zamonaviy sharoitlarda kasb tanlashga yo'llash jarayonini tashkil etishda quyidagi
tamoyillarga asoslanish maqsadga muvofiq:
- Shaxsga yo'naltirilganlik tamoyili – har bir o'quvchining individual xususiyatlarini
hisobga olish;
- Tizimlilik tamoyili – kasb tanlashga yo'llash ishlarini tizimli ravishda amalga oshirish;
- Uzluksizlik tamoyili – kasb tanlashga yo'llash ishlarini uzluksiz ravishda olib borish;
- Amaliyot bilan bog'liqlik tamoyili – nazariy bilimlarni amaliyot bilan bog'lash;
- Hamkorlik tamoyili – ta'lim muassasalari, oila, ish beruvchilar va jamiyatning boshqa
institutlari o'rtasida hamkorlikni yo'lga qo'yish.
Ta'lim muassasalarida qo'llaniladigan kasbiy yo'naltirish texnologiyalari.
Ta'lim muassasalarida kasb tanlashga yo'llash jarayonida quyidagi zamonaviy
pedagogik texnologiyalar samarali qo'llanilmoqda:
1. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
(AKT) kasb tanlashga yo'llash jarayonida muhim o'rin tutadi. Bu texnologiyalar quyidagi
imkoniyatlarni yaratadi:
- Kasblar haqida ma'lumot bazalarini yaratish va ulardan foydalanish;
- Virtual ekskursiyalar orqali turli kasblar bilan tanishish;
- Onlayn kasbiy diagnostika testlarini o'tkazish;
- Kasbiy portfoliolar yaratish;
- Kasbiy yo'naltirish bo'yicha masofaviy ta'lim kurslarini tashkil etish;
- Ijtimoiy tarmoqlar va messenjerlar orqali kasbiy maslahatlar berish.
Misol uchun, "Kasb-hunar tanlash" mobil ilovasi orqali o'quvchilar o'z qiziqishlari va
qobiliyatlariga mos kasblarni aniqlashlari, ushbu kasblar haqida batafsil ma'lumot olishlari va
shu yo'nalishda ta'lim beradigan muassasalar bilan tanishishlari mumkin.
2. Interfaol ta'lim texnologiyalari. Interfaol ta'lim texnologiyalari o'quvchilarning faol
ishtirokini ta'minlaydi va ularning kasbiy yo'nalganligini shakllantirishga yordam beradi. Bu
texnologiyalar quyidagi metodlarni o'z ichiga oladi:
- Keys-stadi metodi – real hayotiy vaziyatlarni tahlil qilish orqali kasbiy ko'nikmalarni
shakllantirish;
- Loyiha metodi – o'quvchilarning mustaqil loyihalar yaratishi orqali kasbiy
kompetentsiyalarni rivojlantirish;
- Rolli o'yinlar – turli kasbiy vaziyatlarni modellash orqali kasbiy ko'nikmalarni
shakllantirish;
- Treninglar – o'quvchilarning kasbiy ko'nikmalarini rivojlantirish uchun maxsus
mashg'ulotlarni tashkil etish;
- Debatlar – turli kasblar afzalliklari va kamchiliklarini muhokama qilish orqali kasb
tanlashga ongli yondashuvni shakllantirish.
Misol uchun, "Mening kelajak kasbim" loyihasi doirasida o'quvchilar o'zlari qiziqadigan
kasb haqida ma'lumot to'plashlari, shu soha vakillari bilan suhbatlashlari va o'z tadqiqot
natijalarini sinfdoshlari bilan baham ko'rishlari mumkin.
3. Portfoliolar texnologiyasi. Portfoliolar texnologiyasi o'quvchilarning kasbiy
rivojlanishini kuzatish va baholash imkonini beradi. Kasbiy portfolio quyidagi elementlarni o'z
ichiga oladi:
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
19
- O'quvchining kasbiy qiziqishlari va moyilliklarini aniqlash testlari natijalari;
- Kasbiy yo'nalishdagi faoliyat natijalari (loyihalar, insholar, ijodiy ishlar);
- O'quvchining kasbiy rivojlanish rejasi;
- Kasbiy amaliyot natijalari;
- Kasbiy yo'nalishdagi yutuqlar (sertifikatlar, diplomlar, tashakkurnomalar).
Portfoliolar texnologiyasi o'quvchilarga o'z yutuqlarini tizimlashtirish, o'z rivojlanishini
kuzatish va kelajakdagi kasbiy faoliyatini rejalashtirish imkonini beradi.
4. Kasbiy yo'naltirish o'yinlari. Kasbiy yo'naltirish o'yinlari o'quvchilarga turli kasblarni
"sinab ko'rish" imkonini beradi. Bu o'yinlar quyidagi ko'rinishlarda bo'lishi mumkin:
- Biznes-o'yinlar – o'quvchilarga tadbirkorlik faoliyatini modellashtirish imkonini
beruvchi o'yinlar;
- Kasbiy simulyatorlar – turli kasbiy vaziyatlarni modellashtiruvchi kompyuter dasturlari;
- Kasbiy kvest-o'yinlar – o'quvchilar turli kasbiy vazifalarni bajarish orqali ma'lum
maqsadga erishishga qaratilgan o'yinlar.
Misol uchun, "Kelajak shahri" o'yinida o'quvchilar turli kasblarni tanlashlari va o'z
shaharchalarini rivojlantirishlari mumkin. Bu orqali ular turli kasblarning jamiyat hayotidagi
o'rni va ahamiyatini tushunib olishadi.
5. Kasbiy yo'naltirilgan ta'lim texnologiyalari. Kasbiy yo'naltirilgan ta'lim texnologiyalari
o'quv jarayonini kasb tanlashga yo'llash bilan bog'lashga qaratilgan. Bu texnologiyalar
quyidagilarni o'z ichiga oladi:
- Kasbiy yo'naltirilgan fanlarni o'qitish – o'quv fanlari mazmunini kasbiy yo'naltirish bilan
bog'lash;
- Fakultativ kurslar – o'quvchilarning kasbiy qiziqishlarini hisobga olgan holda
qo'shimcha ta'lim berish;
- Kasbiy yo'naltirilgan ekskursiyalar – turli korxona va tashkilotlarga tashrif buyurish
orqali kasblar bilan tanishish;
- Mehnatga o'rgatish darslari – o'quvchilarga amaliy mehnat ko'nikmalarini
shakllantirish.
Misol uchun, kimyo fanini o'qitishda o'qituvchi bu fanni qaysi kasblarda qo'llash
mumkinligini tushuntiradi va amaliy mashg'ulotlar davomida o'quvchilarga kimyogar,
farmatsevt, texnolog kabi kasblar bilan bog'liq vazifalarni bajarish imkonini beradi.
Kasb tanlashga yo'llash jarayonida o'quvchilarni tarbiyalash texnologiyalari.
Kasb tanlashga yo'llash jarayonida o'quvchilarni tarbiyalash quyidagi
yo'nalishlarda amalga oshiriladi:
1. Mehnat tarbiyasi. Mehnat tarbiyasi o'quvchilarning mehnatga ijobiy munosabatini
shakllantirishga qaratilgan. Bu yo'nalishda quyidagi ishlar amalga oshiriladi:
- Maktab hududini obodonlashtirish bo'yicha mehnat aksiyalarini tashkil etish;
- O'quv-tajriba maydonlarida ishlash;
- O'quv ustaxonalarida amaliy mashg'ulotlarni o'tkazish;
- Maktab kooperativlari va o'quv firmalarini tashkil etish.
Bu faoliyat turlari o'quvchilarda mehnatsevarlik, mas'uliyatlilik, intizomlilik kabi
sifatlarni shakllantiradi, ularni mehnat jarayonining mohiyatini tushunishga o'rgatadi.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
20
2. Kasbiy identifikatsiya tarbiyasi. Kasbiy identifikatsiya tarbiyasi o'quvchilarning
ma'lum kasblar bilan o'zlarini aynanlashtirish jarayonini qo'llab-quvvatlashga qaratilgan. Bu
yo'nalishda quyidagi ishlar amalga oshiriladi:
- Turli kasblar vakillari bilan uchrashuvlar tashkil etish;
- Kasb egalari haqida filmlar va videomateriallarni namoyish etish;
- Kasb egalari haqida kitoblar va maqolalarni o'qish va muhokama qilish;
- Kasblar bo'yicha amaliy mashg'ulotlarni tashkil etish.
Bu tadbirlar o'quvchilarning kasblarga bo'lgan qiziqishini rivojlantirishga, ularning
ma'lum kasblar bilan o'zlarini aynanlashtirish jarayonini qo'llab-quvvatlashga xizmat qiladi.
3. Kasbiy qadriyatlar tarbiyasi. Kasbiy qadriyatlar tarbiyasi o'quvchilarda kasbiy faoliyat
bilan bog'liq qadriyatlarni shakllantirish va rivojlantirishga qaratilgan. Bu yo'nalishda quyidagi
ishlar amalga oshiriladi:
- Mehnat va kasbiy faoliyatning ijtimoiy ahamiyati haqida suhbatlar o'tkazish;
- Kasbiy etika masalalarini muhokama qilish;
- Mehnat qahramonlari va kasbiy faoliyatda yuqori yutuqlarga erishgan shaxslar haqida
ma'lumot berish;
- Kasbiy faoliyatda halollik, vijdonlilik, mas'uliyatlilik kabi sifatlarning ahamiyatini
tushuntirish.
Bu tadbirlar o'quvchilarda kasbiy faoliyat bilan bog'liq qadriyatlarni shakllantiradi va
ularni kasb tanlashga mas'uliyat bilan yondashishga o'rgatadi.
4. Kasbiy rejalashtirish tarbiyasi. Kasbiy rejalashtirish tarbiyasi o'quvchilarni o'z kasbiy
faoliyatini rejalashtirish va boshqarishga o'rgatishga qaratilgan. Bu yo'nalishda quyidagi ishlar
amalga oshiriladi:
- O'quvchilarni o'z kasbiy rivojlanish rejalarini tuzishga o'rgatish;
- Kasbiy rejalarni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan resurslarni aniqlash;
- Kasbiy rejalarni amalga oshirish yo'llarini belgilash;
- Kasbiy rejalarni amalga oshirish natijalarini baholash va tahlil qilish.
Bu tadbirlar o'quvchilarni o'z kasbiy faoliyatini rejalashtirish va boshqarishga o'rgatadi,
ularning kasbiy rivojlanish yo'llarini belgilashga yordam beradi.
Kasb tanlashga yo'llash jarayonida o'quvchilarni tarbiyalash texnologiyalaridan
foydalanish samaradorligini oshirish yo'llari.
Kasb tanlashga yo'llash jarayonida o'quvchilarni tarbiyalash texnologiyalaridan
foydalanish samaradorligini oshirish uchun quyidagi tavsiyalar beriladi:
1. Individual yondashuvni ta'minlash – har bir o'quvchining individual xususiyatlarini
hisobga olgan holda kasb tanlashga yo'llash ishlarini tashkil etish;
2. Axborot ta'minotini kuchaytirish – o'quvchilarni zamonaviy kasblar, mehnat bozori,
kasbiy ta'lim yo'nalishlari to'g'risida dolzarb ma'lumot bilan ta'minlash;
3. Hamkorlikni kuchaytirish – ta'lim muassasalari, oila, ish beruvchilar va jamiyatning
boshqa institutlari o'rtasida hamkorlikni yo'lga qo'yish;
4. Zamonaviy texnologiyalardan foydalanish – kasb tanlashga yo'llash jarayonida
zamonaviy
axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari
va
innovatsion
pedagogik
texnologiyalardan foydalanish;
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
21
5. Amaliy yo'naltirilganlikni kuchaytirish – kasb tanlashga yo'llash jarayonida nazariy
bilimlarni amaliyot bilan bog'lash, o'quvchilarga turli kasblarni "sinab ko'rish" imkonini berish;
6. Kasbiy tarbiyaning uzluksizligini ta'minlash – kasb tanlashga yo'llash ishlarini uzluksiz
ravishda, bosqichma-bosqich amalga oshirish;
7. O'qituvchilar malakasini oshirish – kasb tanlashga yo'llash ishlarini olib boruvchi
o'qituvchilar va psixologlarning malakasini oshirish.
XULOSA.
Ta'lim muassasalarida kasb tanlashga yo'llash jarayonida o'quvchilarni
tarbiyalash texnologiyalaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Zamonaviy pedagogik
texnologiyalar, jumladan, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, interfaol ta'lim
texnologiyalari, portfoliolar texnologiyasi, kasbiy yo'naltirish o'yinlari va kasbiy yo'naltirilgan
ta'lim texnologiyalari o'quvchilarni kasb tanlashga yo'llash jarayonini samarali tashkil etish
imkonini beradi.
Kasb tanlashga yo'llash jarayonida o'quvchilarni tarbiyalash mehnat tarbiyasi, kasbiy
identifikatsiya tarbiyasi, kasbiy qadriyatlar tarbiyasi va kasbiy rejalashtirish tarbiyasi
yo'nalishlarida amalga oshirilishi kerak. Bu yo'nalishlarda tarbiyaviy ishlarni tashkil etish
o'quvchilarning kasbiy yo'nalganligini shakllantirish, ularni kasb tanlashga ongli ravishda
yondashishga o'rgatish imkonini beradi.
Kasb tanlashga yo'llash jarayonida o'quvchilarni tarbiyalash texnologiyalaridan
foydalanish samaradorligini oshirish uchun individual yondashuvni ta'minlash, axborot
ta'minotini kuchaytirish, hamkorlikni yo'lga qo'yish, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish,
amaliy yo'naltirilganlikni kuchaytirish, kasbiy tarbiyaning uzluksizligini ta'minlash va
o'qituvchilar malakasini oshirish zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
O'zbekiston Respublikasining "Ta'lim to'g'risida"gi Qonuni. – Toshkent, 2020.
2.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "2022-2026 yillarga mo'ljallangan Yangi
O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to'g'risida"gi PF-60-son Farmoni. – Toshkent, 2022.
3.
Abdullayeva Q. Kasb tanlashga yo'llash nazariyasi va amaliyoti. – Toshkent: "Fan va
texnologiya", 2018.
4.
Boymurodov N. Amaliy psixologiya. – Toshkent: "Yangi asr avlodi", 2008.
5.
Ismoilova Z. va boshqalar. Kasb-hunarga yo'naltirish: metodik qo'llanma. – Toshkent:
"Istiqlol", 2007.
6.
To'xtayeva Z. Kasb tanlashga yo'llashning ilmiy-pedagogik asoslari. – Toshkent: "Ta'lim",
2019.
7.
Sattorova M. Kasb tanlashga yo'llashda innovatsion texnologiyalar. – Toshkent:
"Innovatsiya", 2020.
8.
Холматова З.А. Профессиональная ориентация молодежи: инновационный подход.
– Ташкент: "Наука", 2018.
9.
Климов Е.А. Психология профессионального самоопределения. – М.: "Академия",
2010.
10.
Пряжников Н.С. Профориентология. – М.: "Юрайт", 2017.
