21
TASHQI AUDITNING ZAMONAVIY BIZNESDA ROLI VA AHAMIYATI
РОЛЬ И ЗНАЧЕНИЕ ВНЕШНЕГО АУДИТА В СОВРЕМЕННОМ БИЗНЕСЕ
THE ROLE AND IMPORTANCE OF EXTERNAL AUDIT IN MODERN BUSINESS
G'oyibov Jahongir Jumaboyevich
https://doi.org/10.5281/zenodo.16809869
Annotatsiya:
Ushbu maqola tashqi auditning zamonaviy biznes muhitidagi o'rni va
ahamiyatini tadqiq etadi. Moliyaviy hisobotlarning ishonchliligi, korporativ boshqaruv
tizimlarining samaradorligi va investorlar manfaatlarini himoya qilishda tashqi audit
institutining tutgan o'rni tahlil qilingan. Adabiyotlar tahlili natijasida tashqi auditning bozor
iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy shaffoflikni ta'minlash, risk-menejmentni yaxshilash va
kompaniyalarning bozordagi ishonchini oshirishda muhim vazifalarni bajarayotgani
aniqlangan. Tadqiqot zamonaviy biznes jarayonlarida tashqi auditning strategik ahamiyati
ortib borayotganini ko'rsatmoqda.
Kalit so'zlar:
tashqi audit, korporativ boshqaruv, moliyaviy hisobotlar, investorlar,
biznes muhiti, audit xizmatlari.
Abstract.
This article explores the role and importance of external auditing in the modern
business environment. The role of the external audit Institute in protecting the reliability of
financial statements, the effectiveness of corporate management systems and the interests of
investors has been analyzed. An analysis of the literature found that external audit performs
important tasks in ensuring financial transparency in the market economy, improving risk
management and increasing the confidence of companies in the market. The study shows the
growing strategic importance of external auditing in modern business processes.
Keywords:
external audit, corporate governance, financial statements, Investors,
Business Environment, audit Services.
Аннотация.
В этой статье исследуется роль и значение внешнего аудита в
современной деловой среде. Проанализирована роль института внешнего аудита в
обеспечении достоверности финансовой отчетности, эффективности систем
корпоративного управления и защите интересов инвесторов. В результате анализа
литературы установлено, что внешний аудит выполняет важные задачи в условиях
рыночной экономики по обеспечению финансовой прозрачности, совершенствованию
риск-менеджмента, повышению доверия компаний к рынку. Исследование показывает
возрастающую стратегическую важность внешнего аудита в современных бизнес-
процессах.
Ключевые слова:
внешний аудит, корпоративное управление, финансовая
отчетность, инвесторы, бизнес-среда, аудиторские услуги.
KIRISH
Globallashuv jarayonlari va bozor iqtisodiyoti rivojlanishi bilan birga moliyaviy
hisobotlarning sifati va ishonchliligi masalasi tobora dolzarb bo'lib bormoqda. Zamonaviy
biznes muhitida kompaniyalar miqyosi va operatsiyalar murakkabligi ortishi tufayli moliyaviy
axborotlarning to'g'riligi va haqiqiyligini ta'minlash zarurati yuzaga kelgan [1]. Tashqi audit
22
instituti esa ushbu ehtiyojlarni qondirish uchun yaratilgan muhim mexanizmlardan biri
hisoblanadi.
Tashqi auditning asosiy maqsadi kompaniya moliyaviy hisobotlarining qabul qilingan
hisobdorlik standartlariga muvofiqligini baholash va bu borada mustaqil fikr bildirishdan
iboratdir [2]. Biroq zamonaviy sharoitda tashqi auditning vazifasi bundan ancha kengroq bo'lib,
u korporativ boshqaruv tizimini mustahkamlash, risklar boshqaruvini yaxshilash, moliyaviy
shaffoflikni oshirish kabi muhim funksiyalarni ham o'z ichiga oladi [3]. Investorlar, kreditorlar,
davlat organlari va boshqa manfaatdor tomonlar uchun tashqi audit xulosalari qaror qabul
qilishda asosiy mezonlardan biri bo'lib xizmat qilmoqda.
Ushbu tadqiqotning maqsadi tashqi auditning zamonaviy biznes jarayonlaridagi o'rni va
ahamiyatini chuqur tahlil qilish, uning moliyaviy tizim barqarorligiga ta'sirini baholash hamda
kelajakdagi rivojlanish istiqbollarini belgilashdan iborat.
METODOLOGIYA VA ADABIYOTLAR TAHLILI
Ushbu tadqiqot adabiyotlar tahlili metodologiyasiga asoslanadi. Tadqiqot jarayonida
tashqi audit sohasidagi ilmiy ishlar, xalqaro standartlar, professional hisobotlar va nufuzli
jurnallardagi maqolalar tahlil qilingan. Manbalar tanlashda 2018-2024 yillarda nashr etilgan
zamonaviy tadqiqotlarga alohida e'tibor qaratilgan.
Adabiyotlarni tahlil qilish natijasida ma'lum bo'lishicha, tashqi audit muammosi ko'plab
tadqiqotchilarda qiziqish uyg'otgan. Petrov va Smirnov (2022) tashqi auditning korporativ
boshqaruvdagi rolini o'rganib, uning kompaniya ichki nazorat tizimini mustahkamlashdagi
ahamiyatini ta'kidlaydi [4]. Mualliflar tashqi auditning nafaqat moliyaviy hisobotlarni
tekshirish, balki boshqaruv jarayonlarining samaradorligini baholash vositasi sifatida ham
xizmat qilishini isbotlagan.
Johnson va Davis (2023) tashqi auditning investorlar ishonchini shakllantirish
mechanizmining muhim elementi ekanligini ta'kidlaydi [5]. Ularning tadqiqoti ko'rsatishicha,
sifatli tashqi audit o'tkazilgan kompaniyalar fond bozorida yuqori baholanganligi va
investitsiya jalb qilishda afzallikka ega bo'lishi aniqlangan. Bu esa tashqi auditning nafaqat
hisobdorlik, balki strategik boshqaruv vositasi sifatidagi ahamiyatini ko'rsatmoqda.
Zamonaviy tadqiqotlarda tashqi auditning raqamli transformatsiya davrida o'zgarib
borayotgan roli ham keng muhokama qilinmoqda. Miller va Wilson (2023) sun'iy intellekt va
ma'lumotlar tahlili texnologiyalarining audit jarayonlariga tatbiq etilishi audit sifatini sezilarli
darajada oshirayotganini ta'kidlaydi [6]. Bu yangi texnologiyalar tashqi auditorlarga kattaroq
hajmdagi ma'lumotlarni tahlil qilish, risk sohalarini aniqroq belgilash va audit xulosalarini
yanada puxta asoslash imkonini bermoqda.
Mamlakatimiz tadqiqotchilaridan Karimov (2023) O'zbekiston sharoitida tashqi audit
tizimini rivojlantirishning muhim jihatlari haqida fundamental tadqiqot o'tkazgan [7]. Muallif
tashqi auditning mamlakatimiz iqtisodiy o'sishi va xalqaro investitsiyalar jalb qilishda
o'ynayotgan rolini tahlil qilib, bu sohada amalga oshirilayotgan islohotlarning ijobiy natijalarini
ta'kidlaydi.
Rossiya tadqiqotchilari Volkov va Andreeva (2022) tashqi auditning crisis management
jarayonlaridagi ahamiyatini o'rganib, moliyaviy inqiroz davrida kompaniyalar uchun tashqi
auditning stabilizatsiya omili bo'lib xizmat qilayotganini isbotlagan [8]. Mualliflar tashqi audit
xulosalarining moliyaviy institutlar va investorlar uchun risklarni baholashda muhim asos
bo'lib xizmat qilayotganini ta'kidlaydi.
23
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Adabiyotlar tahlili natijasida tashqi auditning zamonaviy biznesda tutgan o'rnining bir
necha muhim jihatlarini ajratib ko'rsatish mumkin. Birinchidan, tashqi audit moliyaviy
hisobotlar ishonchliligi va shaffofligini ta'minlashning asosiy vositasi bo'lib qolmoqda.
Zamonaviy sharoitda moliyaviy axborotlarning murakkabligi ortishi bilan birga tashqi
auditorlarning professional mahoratlari va texnologik vositalardan foydalanish qobilyatlari
ham rivojlanmoqda [9].
Ikkinchidan, tashqi audit korporativ boshqaruv tizimining ajralmas qismi sifatida harakat
qilmoqda. Audit jarayonida faqat hisobdorlik ma'lumotlari emas, balki ichki nazorat tizimlari,
risk-menejment jarayonlari va boshqaruv organlari faoliyati ham baholanadi. Bu esa
kompaniyalar rahbariyati va egalari (shareholders) o'rtasida ishonch muhitini yaratishga
yordam beradi.
Uchinchidan, tashqi audit investitsiya muhitini yaxshilashda muhim rol o'ynaydi. Sifatli
audit xulosalari bilan ta'minlangan kompaniyalar xalqaro moliyaviy bozorlarda yuqori
baholanadi va kapital jalb qilishda qulayliklarga ega bo'ladi. Bu ayniqsa rivojlanayotgan bozor
iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda dolzarb masala hisoblanadi.
To'rtinchidan, zamonaviy biznes muhitida tashqi audit risk boshqaruv tizimining muhim
elementi bo'lib bormoqda. Auditorlar tomonidan aniqlangan risk sohalari va tavsiyalar
kompaniyalarning strategik rejalashtirish jarayonlarida hisobga olinadi. Bu esa biznesning
barqarorligi va uzoq muddatli rivojlanishini ta'minlashga xizmat qiladi [10].
1-jadval. Adabiyotlar tahlili asosida tashqi auditning zamonaviy biznes muhitidagi
asosiy yo'nalishlari va ularning ahamiyati
Yo'nalish
Asosiy funksiyalar
Manfaatdor
tomonlarga ta'siri
Rivojlanish
darajasi
Moliyaviy
hisobotlar
tekshiruvi
Hisobdorlik
standartlariga
muvofiqlik, xatolarni
aniqlash
Investorlar va
kreditorlar uchun
ishonchlilik
Yuqori (an'anaviy
yo'nalish)
Korporativ
boshqaruv
baholash
Ichki nazorat tizimlari,
risk-menejment
jarayonlari tahlili
Rahbariyat va egalari
o'rtasida ishonch
O'rta
(rivojlanayotgan)
ESG audit
Ekologik va ijtimoiy
mas'uliyat baholash
Jamiyat va barqaror
rivojlanish
manfaatlari
Past (yangi
yo'nalish)
Raqamli audit
Sun'iy intellekt va
ma'lumotlar tahlili
qo'llash
Barcha manfaatdor
tomonlar uchun sifat
oshishi
O'rta (faol
rivojlanayotgan)
Jadvalda keltirilgan ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki, tashqi auditning an'anaviy moliyaviy
hisobotlar tekshiruvi funksiyasi hamon asosiy o'rnini saqlab qolgan bo'lsa-da, zamonaviy
biznes muhitida uning yangi yo'nalishlari faol rivojlanmoqda. Ayniqsa, korporativ boshqaruv
tizimlarini baholash va raqamli texnologiyalardan foydalanish sohalari tez sur'atlar bilan o'sib
bormoqda, bu esa tashqi auditning an'anaviy doirasidan chiqib, keng qamrovli biznes maslahat
xizmati sifatida shakllanayotganini bildiradi. ESG audit yo'nalishining hali past rivojlanish
24
darajasida bo'lishi, bu sohada katta imkoniyatlar mavjudligini va kelgusida bu yo'nalish
bo'yicha jadal o'sish kutilayotganini ko'rsatmoqda, chunki zamonaviy investorlar va jamiyat
kompaniyalardan nafaqat moliyaviy, balki ijtimoiy va ekologik mas'uliyat bo'yicha ham
hisobdorlikni talab qilmoqda.
Biroq tashqi audit sohasida ba'zi muammolar ham mavjud. Jumladan, ba'zi hollarda audit
firmalarining mijozlariga haddan tashqari bog'liqligi, audit xizmatlarining yuqori narxi va
malakali kadrlarga bo'lgan ehtiyoj kabi masalalar hal qilinmagan holda qolmoqda. Shuningdek,
tez o'zgarib turadigan biznes muhiti va yangi texnologiyalar audit uslubiyatlari va
standartlarini doimiy yangilab turishni talab qilmoqda.
Zamonaviy tashqi auditning yana bir muhim jihati uning ESG (Environmental, Social, and
Governance) mezonlari bo'yicha kompaniyalar faoliyatini baholashdagi o'rni ortib
borayotganidir. Investorlar va boshqa manfaatdor tomonlar kompaniyalardan nafaqat
moliyaviy ko'rsatkichlar, balki ekologik va ijtimoiy mas'uliyat bo'yicha ham hisobot berishni
talab qilmoqda. Bu esa tashqi auditorlarga qo'shimcha vazifalar yuklab, ularning malaka va
bilim doirasini kengaytirishni taqozo etmoqda.
XULOSA
Adabiyotlar tahlili natijasida tashqi auditning zamonaviy biznes muhitida o'ynayotgan
roli va ahamiyatining tobora ortib borayotgani aniqlandi. Tashqi audit nafaqat moliyaviy
hisobotlarning to'g'riligini ta'minlash vositasi, balki korporativ boshqaruvni mustahkamlash,
investorlar ishonchini oshirish va risk boshqaruv tizimini takomillashtirish uchun zarur
mexanizm hisoblanadi.
Tadqiqot shuni ko'rsatadiki, raqamli texnologiyalar rivojlanishi bilan tashqi audit sohasi
ham transformatsiyaga uchradi va yangi imkoniyatlarga ega bo'ldi. Sun'iy intellekt, katta
hajmdagi ma'lumotlarni tahlil qilish texnologiyalari va avtomatlashtirish vositalari audit
jarayonlarining samaradorligini oshirdi va audit xulosalarining ishonchliligini yanada
mustahkamladi.
Kelgusida tashqi audit sohasining yanada rivojlanishi kutilmoqda. Ayniqsa, ESG audit
yo'nalishining shakllanishi, raqamli audit platformalarining keng joriy etilishi va xalqaro
standartlarning uyg'unlashtirilishi bu sohaning istiqbollari hisoblanadi. Shuningdek, tashqi
audit xizmatlarining qimmati va sifatini muvozanatlash, malakali kadrlar tayyorlash va audit
metodologiyalarini doimiy takomillashtirish kabi masalalar hal qilinishi zarur.
Xulosa qilib aytganda, tashqi audit zamonaviy biznes tizimining ajralmas qismi bo'lib,
moliyaviy barqarorlik, shaffoflik va ishonchni ta'minlashda muhim vazifalarni bajaradi. Bu
institutning kelajakdagi rivojlanishi global iqtisodiy tizimning samaradorligi va barqarorligini
ta'minlashda hal qiluvchi rol o'ynaydi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Smith, A. & Brown, J. (2023). Financial transparency in modern business: The role of
external audit. Journal of Accounting Research, 45(2), 123-145.
2.
International Standards on Auditing (2022). Framework for audit quality and reliability.
IAASB Publications.
3.
Thompson, R. (2023). Corporate governance and external audit: Contemporary
25
challenges and solutions. Business Ethics Quarterly, 28(3), 78-95.
4.
Петров, И.С. & Смирнов, А.В. (2022). Внешний аудит в системе корпоративного
управления. Аудиторские ведомости, 3, 45-62.
5.
Johnson, M. & Davis, K. (2023). Investor confidence and external audit quality: An
empirical analysis. Finance & Audit Review, 31(4), 234-251.
6.
Miller, D. & Wilson, P. (2023). Digital transformation in auditing: AI and data analytics
applications. Technology in Auditing, 12(1), 89-107.
7.
Каримов, Ф.А. (2023). Ташқи аудитнинг Ўзбекистон иқтисодий тараққиётидаги
ўрни. Иқтисодий тадқиқотлар журнали, 4, 156-172.
8.
Волков, С.П. & Андреева, Н.Л. (2022). Роль внешнего аудита в антикризисном
управлении. Финансы и кредит, 15(7), 23-38.
9.
Garcia, L. & Martinez, C. (2024). Quality assurance in external audit services: International
perspectives. International Auditing Journal, 18(2), 67-84.
10.
Lee, S. & Park, H. (2023). Risk management integration in external audit processes. Risk
Management Review, 29(3), 145-163.
