8
MA’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH TIZIMLARI TAHLILI
Jo‘rayeva Feruza Baxtiyor qizi
(Shahrisabz davlat pedagogika instituti) jorayevaferuzaasila@mail.ru
Sarvinoz Xurramova
(Shahrisabz davlat pedagogika instituti 4-kurs talabasi)
https://doi.org/10.5281/zenodo.14325635
Annotatsiya:
Ushbu maqola zamonaviy dasturiy ta’minot loyihalarida ma’lumotlar
bazasini boshqarish tizimlarini to‘g‘ri tanlashning ahamiyatiga bag‘ishlangan. Unda MySQL,
MariaDB, Oracle, PostgreSQL, MSSQL, SQLite, MongoDB, Redis, Cassandra, va DynamoDB kabi
mashhur ma’lumotlar bazalari tahlil qilinadi. Maqolada DBMSning relyatsion va nosql
turlarining asosiy afzalliklari va kamchiliklari ko‘rib chiqilib, turli texnologiyalar va
yondashuvlarning biznes va dasturiy ta’minot uchun mosligini baholashga yordam beradigan
jihatlar ta’kidlangan. Shuningdek, katta ma’lumotlar (Big Data), bulutli texnologiyalar va
ma’lumotlar omborlari bilan ishlash masalalari ham yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
Ma’lumotlar bazasi, boshqaruv tizimi (DBMS), Relyatsion ma’lumotlar
bazalari, Nosql ma’lumotlar bazalari, MySQL, PostgreSQL, MongoDB, Bulutli texnologiyalar,
Katta ma’lumotlar (Big Data), Ma’lumotlar omborlari, Texnologik yechimlar.
Abstract:
This article focuses on the importance of choosing the right database
management systems (DBMS) in modern software projects. It analyzes popular databases such
as MySQL, MariaDB, Oracle, PostgreSQL, MSSQL, SQLite, MongoDB, Redis, Cassandra,
Elasticsearch, Firebase and DynamoDB. The article examines the main advantages and
disadvantages of relational and Nosql types of DBMS, and highlights aspects that help evaluate
the suitability of different technologies and approaches for business and software. Also, the
issues of working with big data (Big Data), cloud technologies and data warehouses are
covered.
Keywords:
Database, management system (DBMS), Relational databases, Nosql
databases, MySQL, PostgreSQL, MongoDB, Cloud technologies, Big Data, Data warehouses ,
Technological solutions.
Аннотация:
В данной статье основное внимание уделяется важности выбора
правильной системы управления базами данных (СУБД) в современных программных
проектах. Он анализирует популярные базы данных, такие как MySQL, MariaDB, Oracle,
PostgreSQL, MSSQL, SQLite, MongoDB, Redis, Cassandra, Elasticsearch, Firebase и DynamoDB.
В статье рассмотрены основные преимущества и недостатки реляционных и Nosql типов
СУБД, а также выделены аспекты, помогающие оценить пригодность различных
технологий и подходов для бизнеса и программного обеспечения. Также освещены
вопросы работы с большими данными (Big Data), облачными технологиями и
хранилищами данных.
Ключевые слова:
База данных, система управления (СУБД), Реляционные базы
данных, Базы данных Nosql, MySQL, PostgreSQL, MongoDB, Облачные технологии,
Большие данные, Хранилища данных, Технологические решения.
Kirish
Dasturiy ta’minotni ishlab chiqish dunyosida to‘g‘ri ma’lumotlar bazasini tanlash muhim
qaror bo‘lib, bu sizning ilovangizning ishlashi, kengaytirilishi va foydalanish qulayligiga
sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ko‘pgina variantlar mavjud bo‘lsa, sizning ehtiyojlaringizga
9
to‘liq mos keladigan eng yaxshi ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimini (DBMS) aniqlash
qiyin bo‘lishi mumkin.
Ushbu maqolada biz eng ko‘p ishlatiladigan ma’lumotlar bazasini tizimlari va ularning
afzalliklari haqida ma’lumot beriladisolishti. MySQL, MariaDB, Oracle, PostgreSQL, MSSQL,
SQLite, MongoDB, Redis, Cassandra, DynamoDB haqida ma’lumot beriladi. Biz ularning biznes
bilan bog‘liq afzalliklari va muammolariga e’tibor qaratamiz, shu bilan birga har biri uchun ideal
foydalanish holatlarini ta’kidlaymiz. Ushbu ma’lumotlar bazasini taqqoslash bilan siz
loyihangiz uchun ongli qaror qabul qilishingiz mumkin bo‘ladi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (DBMS) - bu ma’lumotlarni saqlash, olish va
manipulyatsiya qilish uchun mo‘ljallangan maxsus dasturiy ta’minot. U ma’lumotlarni samarali
boshqarish va tartibga solish uchun ma’lumotlar bazasi, ilovalar va foydalanuvchi interfeyslari
o‘rtasida vositachi vazifasini bajaradi. Tizim ma’lumotlar bazasini boshqarish, ma’lumotlar
xavfsizligi, izchilligi va yaxlitligini ta’minlash uchun keng qamrovli vositalar to‘plamini taqdim
etadi.
Ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarga kirish va boshqarishning samarali usullarini qo‘llash
orqali oddiy saqlash va qidirish vazifalaridan tortib murakkab ma’lumotlarga asoslangan
tizimlargacha bo‘lgan turli xil ilovalarni qo‘llab-quvvatlaydi. Bundan tashqari, tizim bir
vaqtning o‘zida foydalanuvchilarni boshqarishi, tranzaksiyalarning izchilligini saqlab turishi va
ishonchli zaxira va tiklash imkoniyatlarini taqdim etishi mumkin, bu esa uni har qanday
ma’lumotlarga asoslangan muhitda muhim komponentga aylantiradi.
Ma’lumotlar bazasini tizimlari sql va nosql turlarini qanday farq qilishini batafsil ko‘rib
chiqaylik.
Relatsion ma’lumotlar bazalari 1970-yillardan buyon keng qo‘llanilib, ular ma’lumotlarni
jadval shaklida saqlash va boshqarishga mo‘ljallangan. Relatsion ma’lumotlar bazalari tuzilmali
va tuzilmasi aniq bo‘lgan ma’lumotlar bilan ishlashga moslashgan bo‘lib, ular SQL (Structured
Query Language) yordamida boshqariladi. Shuning uchun ham bu tizimlar SQLga asoslangan
tizimlar deb yuritiladi. MySQL, PostgreSQL, Oracle va Microsoft SQL Server kabi mashhur
relatsion ma’lumotlar bazalari aynan shu yondashuv asosida ishlaydi.
Relatsion bazalarning asosiy afzalliklari quyidagilardan iborat:
ma’lumotlar aniq va qat’iy tuzilishga ega, bu esa qidiruv va boshqaruv jarayonini
osonlashtiradi;
relatsion bazalar ko‘plab dasturiy va axborot tizimlari bilan integratsiyalashgan holda
ishlaydi;
ma’lumotlar yaxlitligi va tranzaksiyalar ustidan qat’iy nazorat mavjud.
Nosql yondashuv asosidagi tizimlar SQL tilidan foydalanilmaydi. Bu turdagi ma’lumotlar
bazalari strukturalanmagan yoki turli xil tuzilmaga ega ma’lumotlar bilan ishlash imkoniyatini
beradi. Nosql ma’lumotlar bazalarining asosiy turlari quyidagilar:
MongoDB va CouchDB kabi bazalar ma’lumotlarni JSON yoki BSON shaklida saqlaydi;
Redis va DynamoDB kabi bazalar kalit-qiymat juftliklari shaklida ishlaydi va bu ularga
yuqori tezlikda qidiruv imkonini beradi;
Neo4j va Amazon Neptune kabi bazalar graf asosida tashkil etilgan va ularning asosiy
afzalligi kompleks bog‘lanishlarni boshqarishdir.
Nosql bazalarining afzalliklari:
10
ma’lumotlar turli tuzilmada bo‘lsa ham, bir joyda saqlash imkoniyati mavjud;
ma’lumotlarning katta hajmda bo‘lishi va yuqori yuklanishda ishlashda samaradorlikni
saqlaydi;
nosql bazalari katta hajmdagi va tez o‘zgaruvchan ma’lumotlar bilan ishlashda
samaralidir.
Xususiyatlari
Relyatsion (SQL)
Relyatsion bo‘lmagan (NoSQL)
Malumotlar
strukturasi
Ma’lumotlarni
qat’iy sxema asosida
qatorlar va ustunlardan iborat.
Ma’lumotlar
yozuvlar
va atributlar
sifatida saqlanadi
.
Turli ma’lumot modellaridan
foydalaniladi.
Tuzilmasiz ma’lumotlarni saqlash
So‘rovlar tili
SQL
Turli ma’lumot modellariga
qarab,
har xil so‘rov tillari
(query languages)
ishlatiladi.
Kengaytirish
Serverning ishlash qobiliyatini
oshirish orqali tizimni kengaytirish.
Tizimni kengaytirish uchun
qo‘shimcha serverlarni qo‘shish
orqali resurslarni oshirish usuli.
MySQL
— bu dunyodagi eng mashhur relyatsion ma’lumotlar bazasi boshqaruv
tizimlaridan (RDBMS) biri bo‘lib, yuqori tezlik, ishonchlilik va moslashuvchanlikni ta’minlaydi.
MySQL LAMP stack ning (Linux, Apache, MySQL, PHP/Perl/Python) muhim qismi hisoblanadi.
LAMP
ko‘plab veb-ilovalarni ishlab chiqishda asosiy texnologiya sifatida ishlatiladi. Relyatsion
model asosida ishlaydi va ma’lumotlarning yaxlitligini (integrity) saqlashga imkon beradi.
Ko‘plab veb-saytlar va ilovalar uchun ma’lumotlar bazasi sifatida ishlatiladi. Masalan,
WordPress, Joomla va Drupal kabi CMS lar MySQL dan foydalanadi.
MariaDB
— bu MySQL
ning
fork (nusxa) si bo‘lib, uning asosiy kodidan kelib chiqqan va
ochiq manbali
ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimi (RDBMS) sifatida ishlab chiqilgan.
MariaDB MySQL’ning bir qismi sifatida ishlagan, ammo keyinchalik o‘zining mustaqil loyihasiga
aylandi. Bu tizim, MySQL’ning ko‘plab funksiyalarini saqlagan holda, yangi imkoniyatlar va
yaxshilanishlar kiritilgan. MySQL bilan yozilgan ko‘plab ilovalar va skriptlar MariaDB’da ham
ishlaydi. MariaDB MySQL’dan ko‘ra ba’zi holatlarda yuqori tezlikda ishlashga qodir, chunki u
ba’zi optimizatsiyalar va yangi mexanizmlar bilan ishlab chiqilgan. MariaDB ham ochiq manbali
bo‘lib, dasturchilar va foydalanuvchilar tizimni erkin ravishda sozlash va o‘zgartirish
imkoniyatiga ega.
Oracle
— bu Oracle Corporation tomonidan yaratilgan va boshqariladigan relyatsion
ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimi (RDBMS)
.
SQL asosidagi ma’lumotlar bazalari ichida
Oracle
o‘
zining keng imkoniyatlari va yuqori darajadagi ishlashi bilan ajralib turadi. Oracle
ma’lumotlar bazasining 12c versiyasidan boshlab, dasturiy ta’minot gibrid bulut (hybrid cloud)
davriga kirib, bulutli hisoblash sohasidagi yangi texnologiyalar muntazam ravishda taqdim etila
boshlandi. Oracle har bir yangi versiyada innovatsion texnologiyalarni qo‘llashni davom ettirib,
ayni paytda ma’lumotlar xavfsizligi
ga
alohida e’tibor qaratadi.
PostgreSQL
ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimi (DBMS) MySQL bilan mashhurlikni
bo‘lishadi. Bu obyekt-relyatsion DBMS bo‘lib, foydalanuvchi tomonidan aniqlangan obyektlar
va jadval yondashuvlarini birlashtirib, yanada murakkab ma’lumotlar tuzilmalarini yaratishga
imkon beradi. MySQL bilan o‘xshash jihatlari ko‘p bo‘lsa-da, PostgreSQL standartlarga moslik
11
va
kengaytiriluvchanlikni kuchaytirishga qaratilgan. To‘liq bepul va ochiq manbali.
Foydalanuvchilarga turli xil operatsion tizimlarda foydalanish imkoniyatini beradi. PostgreSQL
obyekt-relyatsion modelga ega bo‘lib, ma’lumotlar tuzilmasini yanada moslashuvchan qiladi.
Microsoft SQL Server
(MSSQL) MySQL, PostgreSQL, va Oracle kabi mashhur relyatsion
ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimlari (RDBMS) qatoridan o‘rin olgan. Ushbu tizim relyatsion
ma’lumotlarni samarali saqlash, o‘zgartirish va boshqarish
bilan yaxshi ishlaydi.SQL Server
bilan ishlash uchun ma’lumotlar bazasi muhandislari odatda Transact-SQL (T-SQL
)
tilidan
foydalanadilar. Bu tilda SQL standardiga qo‘shimchalar mavjud bo‘lib, u ma’lumotlar bazasi
bilan yanada kuchliroq va funksionalroq muloqot qilish imkoniyatini beradi.
MongoDB
– bu mashhur hujjatga yo‘naltirilgan NoSQL ma’lumotlar bazasi bo‘lib, u
tuzilmagan va yarim tuzilgan ma’lumotlar bilan ishlashda yuqori moslashuvchanlikka ega. U
ma’lumotlarni BSON (Binary JSON) formatida saqlaydi, bu esa ishlab chiquvchilarga murakkab
tuzilmalar, massivlar va turli ma’lumotlar turlarini bitta hujjatda saqlash imkonini beradi.
MongoDB, shuningdek, arxitekturasi orqali gorizontal kengayishni qo‘llab-quvvatlaydi, ya’ni
ma’lumotlar hajmi oshgan sari yangi serverlar qo‘shish orqali tizimning samaradorligini
oshirish mumkin.MongoDB kontentni boshqarish tizimlari, real vaqt tahlillari, IoT (Internet of
Things) ma’lumotlar bazasi va foydalanuvchi tomonidan yaratilgan kontent bilan ishlovchi
dasturlar uchun juda mos keladi. Bu ma’lumotlar bazasi rivojlanayotgan ma’lumot sxemalariga
moslashishga qodir bo‘lib, uni tezda o‘zgartirish va yangilash talab qilinadigan ilovalar uchun
juda qulay qiladi.Dastur ishlab chiqishda tizimning moslashuvchanligi va kengayish qobiliyati
uni eBay, Adobe va Bosch kabi yirik kompaniyalar tomonidan keng qo‘llashga imkon beradi.
Redis
— bu NoSQL
turidagi ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimi (DBMS) Redis
ma’lumotlarni kalit-qiymat
juftligi sifatida saqlaydi. Redis NoSQL ma’lumotlar bazasi bo‘lib,
an’anaviy relatsion ma’lumotlar bazalaridan farqli o‘laroq, u SQL
ishlatmaydi. Redis juda tezkor
va yuqori samaradorlikka ega, chunki ma'lumotlar xotirada saqlanadi. Buning natijasida Redis
tezkor o‘qish va yozish operatsiyalarini ta’minlaydi, bu esa uni real vaqt ma’lumotlari bilan
ishlash, kesh, navbatlar va boshqa tezkor tizimlar uchun juda qulay qiladi.
Zamonaviy texnologiyalar va turli yondashuvlar ma’lumotlar bazalarini boshqarish va
yaratish imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytirmoqda. Relatsion va Nosql bazalar, bulutli
texnologiyalar, katta ma’lumotlar (Big Data) va ma’lumotlar omborlari kabi yondashuvlar
o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, tashkilotlarga o‘z ehtiyojlariga mos yechimlarni tanlash
imkonini beradi. Relatsion bazalar an’anaviy ma’lumotlar strukturasini qo‘llab-quvvatlasa,
Nosql bazalar strukturasiz yoki o‘zgaruvchan ma’lumotlar bilan samarali ishlaydi.
Bulutli texnologiyalarning paydo bo‘lishi esa infratuzilma xarajatlarini kamaytirishga,
xavfsizlikni ta’minlashga va resurslarni moslashuvchan boshqarishga yordam beradi. Katta
ma’lumotlar va ma’lumotlar omborlari esa ulkan hajmdagi ma’lumotlarni samarali tahlil qilish
va ularni biznes qarorlarga aylantirishda katta imkoniyatlarni ochib beradi.
Xulosa.
Ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimlari (DBMS) dasturiy ta’minot arxitekturasi
va ishlash samaradorligida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu maqolada relyatsion va Nosql
ma’lumotlar bazalarining asosiy turlari, afzalliklari va qo‘llash holatlari batafsil ko‘rib chiqildi.
Relyatsion bazalar (MySQL, PostgreSQL, MSSQL) an’anaviy ma’lumotlar strukturasini qo‘llab-
quvvatlab, izchillik va ma’lumotlarning yaxlitligini ta’minlasa, Nosql ma’lumotlar bazalari
(MongoDB, Redis, Cassandra) katta hajmdagi va dinamik o‘zgaruvchan ma’lumotlarni samarali
boshqarishga imkon beradi.
12
Bulutli texnologiyalar va katta ma’lumotlar (Big Data) bilan ishlash yondashuvlari
zamonaviy IT infratuzilmasida katta imkoniyatlar yaratadi. Bulut texnologiyalari resurslarning
moslashuvchan boshqarilishini ta’minlab, kompaniyalarga infrastrukturani optimallashtirish
imkonini beradi. Big Data platformalari esa ulkan hajmdagi ma’lumotlarni tahlil qilish va
ulardan biznes qarorlarida foydalanish imkoniyatlarini kengaytiradi.
Ma’lumotlar bazasini tanlashda loyiha talablari, ma’lumotlar hajmi, ishlash samaradorligi,
xavfsizlik va kengaytirish imkoniyatlari asosiy omillar hisoblanadi. Dasturiy ta’minotni ishlab
chiqishda DBMSning to‘g‘ri tanlanishi dasturiy yechimlarning ishlashi va uzoq muddatli
muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir qiladi. Shunday qilib, har bir DBMSning xususiyatlarini chuqur
tushunish va texnologiyalarni to‘g‘ri qo‘llash har qanday loyiha muvaffaqiyatining kalitidir.
References:
1.
Ismoilov, D. (2020). Ma’lumotlar bazalari va ularni boshqarish tizimlari. Toshkent: Fan va
texnologiya nashriyoti.
2.
Karimov, H. (2021). Bulutli texnologiyalar va ularning dasturiy ta’minotda qo‘llanilishi.
Toshkent: Oliy ta’lim nashriyoti.
3.
Axmedov, S. va Boqijonov, J. (2019). Katta ma’lumotlar: Big Data va analitika. Toshkent:
O‘qituvchi nashriyoti.
4.
Nabiyev, M. (2018). NoSQL ma’lumotlar bazalari: Amaliy qo‘llanma. Toshkent:
Innovatsion ta’lim nashriyoti.
5.
Xolmatov, R. (2022). Relatsion va nosql bazalarni loyihalashning zamonaviy
yondashuvlari. Toshkent: Akademiya nashriyoti.
6.
Sh, Mavlonov Sh, and F. B. Jurayeva. "ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALAR YORDAMIDA
MINTAQALAR IQTISODIYOTINI RIVOJLANTIRISH." Экономика и социум 10 (125) (2024):
234-238.
7.
Aliqulov, Sh. "M. Yaxiyaxonova. Taʻlim samaradorligini oshirishda kreativ va zamonaviy
metodlarning ahamiyati. Raqamli ta’lim muhitida fanlararo integratsiyani Qoʻllashning ta’lim
samaradorligiga ta’siri: xalqaro Tajribalar va rivojlanish istiqbollari." (2024).
8.
ShukurulloFayzullo o‘g‘li, Aliqulov. "TA ‘LIMDA MULTIMEDIYA TEXNOLOGIYALARINI
QO‘LLASH." PEDAGOGS 50.2 (2024): 51-55.
9.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Barchin Ro‘ziqulova, and Laziza Inatillayeva. "BOSHLANG ‘ICH
TA’LIMDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH USULLARI VA AFZALLIKLARI."
Педагогика и психология в современном мире: теоретические и практические
исследования 3.10 (2024): 39-41.
10.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Jasmina Murodulloyeva, and Umida Nurmaxmatova. "YASHIL
IQTISODIYOT VA YO ‘NALISHLARI BO ‘YICHA TA’LIM DASTURLARINI RIVOJLANTIRISH
MEXANIZMLARI." Models and methods in modern science 3.5 (2024): 44-49.
11.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, and Temurbek Zarifov. "GLOBAL TARMOQ QURISHDA TARMOQ
QURILMALARIDAN FOYDALANISH VA TARMOQ TOPOLOGIYALARINING O’RNI." Science and
innovation in the education system 3.5 (2024): 50-60.
12.
Raxmatov Sherqo'zi Akbar Kodirov. “Ta'lim jarayonida bulutli texnalogiyalardan
foydalanishning samaradorligi” Pedagogis Internatsianal researcg ISSN:281-4027_SJIF:4.995.
2023/5/15.
