39
O`ZBEKISTONDA SOLIQ QARZINI UNDIRISH MEXANIZMINI
TAKOMILLASHTIRISH YO‘LLARI
Aripova Iroda Ikramovna
Angren universiteti “Iqtisodiyot va moliya” kafedrasi assistenti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15140406
Annotatsiya:
Mazkur maqolada O‘zbekistonda soliq qarzini undirish tizimini
takomillashtirish masalalari tahlil qilinadi. Soliq qarzlarini samarali boshqarish va undirish
bo‘yicha xorijiy tajribalar o‘rganilib, ularni milliy qonunchilik va amaliyotga moslashtirish
imkoniyatlari ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, soliq qarzini kamaytirish va undirish
samaradorligini oshirish uchun raqamli texnologiyalar, soliq monitoringi tizimlari va muqobil
yechimlar tavsiya etiladi. Maqolada soliq majburiyatlarini bajarish bo‘yicha soliq
to‘lovchilarning huquqiy madaniyatini oshirish hamda davlat va tadbirkorlar o‘rtasidagi
hamkorlikni mustahkamlash masalalariga alohida e’tibor qaratiladi.
Kalit so‘zlar:
soliq qarzi, undirish mexanizmi, soliq tizimi, soliq majburiyatlari, raqamli
texnologiyalar, soliq monitoringi, tadbirkorlik, huquqiy madaniyat, iqtisodiy samaradorlik,
davlat moliyasi.
Kirish
Mamlakat iqtisodiyotining barqarorligi va rivojlanishi davlat moliyaviy siyosatining
samaradorligiga bevosita bog‘liq. Davlat budjeti daromadlarining asosiy qismini soliqlar
tashkil etadi va ularning o‘z vaqtida va to‘liq yig‘ilishi iqtisodiy taraqqiyot uchun muhim
omildir. Shu nuqtai nazardan, soliq qarzlarining paydo bo‘lishi va ularni undirish tizimining
samarali ishlashi davlatning fiskal barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
O‘zbekiston Respublikasi ham so‘nggi yillarda soliq tizimini modernizatsiya qilish, undirish
mexanizmlarini takomillashtirish va soliq to‘lovchilar bilan o‘zaro munosabatlarni yangi
bosqichga olib chiqishga qaratilgan islohotlarni amalga oshirmoqda.
Soliq qarzining vujudga kelishi turli omillar bilan bog‘liq bo‘lib, ularning asosiy
sabablaridan biri tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy qiyinchiliklari, soliq qonunchiligidagi
murakkabliklar, soliqlarni hisoblash va to‘lash jarayonidagi noaniqliklar, shuningdek, ba’zi
hollarda soliq to‘lovchilarning qasddan qarzdorlikka yo‘l qo‘yishidir. Shu bilan birga, soliq
organlari tomonidan soliq qarzini undirish borasidagi chora-tadbirlar ham har doim ham
yetarlicha samarali natija bermasligi mumkin. Bu esa davlat budjetiga tushumlarning
kamayishiga olib kelib, makroiqtisodiy barqarorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatishi ehtimolini
oshiradi. [1]
Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, soliq qarzlarini kamaytirish va ularni samarali
undirish mexanizmlarini joriy etish uchun kompleks yondashuv talab etiladi. Ayrim
rivojlangan mamlakatlarda soliq qarzdorligi yuzaga kelishining oldini olish maqsadida
avtomatlashtirilgan monitoring tizimlari, majburiy ijro mexanizmlari, soliq imtiyozlari va
rag‘batlantiruvchi choralar joriy qilingan. O‘zbekistonda ham mazkur yo‘nalishda sezilarli
ishlar amalga oshirilayotgan bo‘lsa-da, soliq qarzini undirish tizimini yanada takomillashtirish
talab etiladi. Ayniqsa, raqamli texnologiyalarni keng joriy etish, soliq monitoringining
samaradorligini oshirish va soliq to‘lovchilarning huquqiy madaniyatini oshirish muhim
yo‘nalishlardan biri hisoblanadi.
40
Mazkur maqolada O‘zbekistonda soliq qarzini undirish mexanizmini takomillashtirish
yo‘llari tahlil qilinadi. Soliq tizimidagi mavjud muammolar, ularning yuzaga kelish sabablari
va ularni hal qilish bo‘yicha ilg‘or tajribalar o‘rganiladi. Xususan, soliq qarzini kamaytirish
bo‘yicha xorijiy davlatlarning ilg‘or tajribalarini o‘rganish, innovatsion yondashuvlarni joriy
etish va milliy qonunchilikni takomillashtirish imkoniyatlari tahlil qilinadi. Shu bilan birga,
soliq qarzlarini undirish samaradorligini oshirish uchun muqobil yechimlar, jumladan,
avtomatlashtirilgan nazorat tizimlari, soliq xabardorligi dasturlari va jarima sanksiyalarining
ta’sirchanligini oshirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqiladi.
Soliq siyosatining samaradorligi mamlakatdagi iqtisodiy faollik va tadbirkorlik
muhitining barqarorligiga ham bog‘liq. Shu sababli maqolada soliq qarzlarini undirishda
davlat va tadbirkorlar o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirish, soliqlarni o‘z vaqtida to‘lash
madaniyatini shakllantirish va soliq qonunchiligining yanada takomillashtirilishiga alohida
e’tibor qaratiladi.
Adabiyotlar sharhi
O‘zbekistonda soliq tizimini takomillashtirish va soliq qarzini undirish mexanizmlarini
modernizatsiya qilish mavzusi bo‘yicha bir qator mahalliy va xorijiy tadqiqotchilar tomonidan
izlanishlar olib borilgan. Ushbu tadqiqotlarda soliq siyosatining iqtisodiy barqarorlikka ta’siri,
soliq qarzdorligining sabab va oqibatlari hamda samarali undirish usullari o‘rganilgan.
Bekmurodov A. (2021) o‘z tadqiqotida soliq tizimidagi mavjud muammolar va ularni hal
qilish yo‘llarini tahlil qilgan. Uning fikricha, soliq qarzlarini kamaytirish uchun soliq
to‘lovchilarning huquqiy madaniyatini oshirish, soliq tushumlarini raqamlashtirish va
monitoring tizimlarini joriy etish muhim ahamiyat kasb etadi. U soliq to‘lovchilarning
mas’uliyatini oshirish orqali qarzdorlikning oldini olish mumkinligini ta’kidlaydi. [2]
Islomova S. (2020) O‘zbekiston soliq tizimini xorijiy tajriba bilan qiyoslab, soliq qarzini
undirishda avtomatlashtirilgan nazorat mexanizmlarining samaradorligini o‘rgangan. Uning
tadqiqotida Germaniya va Janubiy Koreya tajribalariga alohida urg‘u berilgan bo‘lib, ushbu
davlatlarda soliq to‘lovlarining aniqligi va shaffofligini ta’minlash maqsadida sun’iy intellekt
va Big Data texnologiyalaridan foydalanish muhim ekani ko‘rsatilgan. [3]
Yuldashev R. (2022) soliq qarzlarini undirish borasida jazo choralari va
rag‘batlantiruvchi mexanizmlarning ta’sirini tadqiq qilgan. U ayrim hollarda soliq
to‘lovchilarga nisbatan haddan tashqari qattiq chora-tadbirlar qo‘llanilishi tadbirkorlik
subyektlari faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkinligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, soliq
qarzini kamaytirishning eng samarali usullaridan biri bu tadbirkorlik subyektlariga moliyaviy
yengilliklar yaratish va soliqlarni o‘z vaqtida to‘lashga rag‘batlantirishdir. [4]
Xalqaro tajribani o‘rgangan Klimov V. (2019) AQSh va Yevropa davlatlarida soliq
qarzlarini undirish bo‘yicha ishlab chiqilgan zamonaviy tizimlarni tahlil qilgan. Unga ko‘ra,
rivojlangan davlatlarda soliq qarzini kamaytirish uchun soliq imtiyozlari va muqobil to‘lov
tizimlari keng joriy etilgan. Masalan, AQShda soliq to‘lovchilar bilan kelishuv asosida
qarzdorlikni bo‘lib-bo‘lib to‘lash tizimi mavjud bo‘lib, bu soliq tushumlarini samarali
oshirishga yordam beradi.
Sharipov Z. (2021) soliq qarzlarini undirishda sud va ma’muriy organlarning o‘rni
haqida tadqiqot olib borgan. Uning fikricha, O‘zbekistonda soliq qarzdorligining oldini olish
uchun ma’muriy sud tizimini yanada kuchaytirish va soliq organlari hamda tadbirkorlar
o‘rtasidagi nizolarni hal etish mexanizmlarini takomillashtirish talab etiladi.
41
Nazarova T. (2022) soliq qarzlarini kamaytirish bo‘yicha raqamli texnologiyalarning
o‘rni haqida fikr bildirgan. U soliq tushumlarini oshirishda blokcheyn texnologiyalarini
qo‘llash, soliq monitoring tizimlarini rivojlantirish va sun’iy intellekt asosida soliq
ma’lumotlarini tahlil qilish samaradorlikni oshirishini ta’kidlaydi.
Umuman olganda, mavjud tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekistonda soliq qarzini
undirish tizimini yanada takomillashtirish uchun xalqaro tajribadan samarali foydalanish,
raqamli texnologiyalarni keng joriy etish va soliq to‘lovchilar bilan o‘zaro hamkorlikni
mustahkamlash zarur.
Metodologiya
Ushbu tadqiqotda soliq qarzlarini undirish mexanizmini tahlil qilish uchun qiyosiy tahlil,
statistik tahlil va normativ-huquqiy hujjatlar tahlili usullari qo‘llanildi. Xalqaro tajriba va
O‘zbekiston soliq tizimining amaldagi mexanizmlari solishtirilib, ularning samaradorligi
baholandi. Shuningdek, mavjud muammolarni aniqlash va takomillashtirish bo‘yicha amaliy
takliflar ishlab chiqildi.
Tahlil va natijalar
Har qanday davlatning iqtisodiy barqarorligi va moliyaviy mustahkamligi soliq
tizimining samaradorligiga bog‘liq. Soliqlar davlat byudjetining asosiy manbai bo‘lib,
iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston ham
mustaqillik yillaridan boshlab soliq siyosatini modernizatsiya qilish va uni xalqaro
standartlarga moslashtirishga harakat qilmoqda. Shunga qaramay, bugungi kunda soliq
qarzlarini undirish jarayoni hali ham muammolar bilan to‘qnash kelmoqda. Bu esa davlat
byudjetiga tushumlarning kechikishiga, moliyaviy intizomning zaiflashishiga va tadbirkorlar
hamda jismoniy shaxslarning moliyaviy yukining ortishiga olib keladi. Shuning uchun soliq
qarzini undirish mexanizmini takomillashtirish davlat siyosatining dolzarb yo‘nalishlaridan
biri hisoblanadi.
Soliq qarzlarining ortishiga turli omillar sabab bo‘ladi. Birinchidan, soliq to‘lovchilarning
moliyaviy imkoniyatlarining yetishmovchiligi bu borada asosiy muammo hisoblanadi. Ba’zan
tadbirkorlik subyektlari iqtisodiy inqiroz, bozordagi talabning pasayishi yoki boshqa
moliyaviy qiyinchiliklar tufayli soliqlarni o‘z vaqtida to‘lay olmaydi. Bu holat ayniqsa, kichik
va o‘rta biznes vakillari orasida keng tarqalgan.
Ikkinchidan, soliq tizimidagi murakkab byurokratik jarayonlar ham qarzdorlikning
ortishiga sabab bo‘lishi mumkin. Ba’zi holatlarda soliq organlari va tadbirkorlik subyektlari
o‘rtasidagi ma’lumot almashinuvi sust kechadi, bu esa noto‘g‘ri hisob-kitoblar yoki kechikkan
to‘lovlarga olib keladi.
1-jadval: Soliq qarzlarini undirish bo‘yicha statistika (2023-yil holati bo‘yicha)
Yil
Soliq qarzi (mlrd
so‘m)
Undirilgan mablag‘
(mlrd so‘m)
Undirish
samaradorligi (%)
2021
5 200
3 800
73.1%
2022
6 100
4 450
72.9%
2023
7 300
5 100
69.9%
Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 2021–2023-yillar davomida O‘zbekistonda soliq
qarzlari ortib bormoqda. 2021-yilda umumiy qarz 5 200 mlrd so‘mni tashkil etgan bo‘lsa,
42
2023-yilga kelib bu raqam 7 300 mlrd so‘mgacha oshgan. Biroq, undirilgan mablag‘lar ham
ortgan bo‘lishiga qaramay, undirish samaradorligi pasayib bormoqda. [5]
Uchinchidan, soliq to‘lovchilar huquqiy ongi va soliqlar bo‘yicha xabardorlik
darajasining pastligi ham muhim omil hisoblanadi. Ba’zan tadbirkorlar mavjud soliq
imtiyozlari yoki to‘lov muddatlarini kechiktirish imkoniyatlari haqida yetarli ma’lumotga ega
bo‘lmaydi. Natijada, ular soliq to‘lovlarini vaqtida amalga oshirmay, jarimalar va penyalarning
yig‘ilib ketishiga sabab bo‘ladilar.
Rivojlangan davlatlar soliq qarzlarini undirish borasida turli mexanizmlardan
foydalanadi. Masalan, AQShda soliq organlari sun’iy intellekt va Big Data texnologiyalaridan
foydalangan holda qarzdorlarni monitoring qilish va soliqlarni o‘z vaqtida undirish tizimini
ishlab chiqqan. Ushbu tizim soliq qarzdorlik darajasini prognoz qilish va to‘lovlarni
avtomatlashtirish imkonini beradi.
Yevropa davlatlarida esa soliq to‘lovchilarga o‘z qarzlarini qulay sharoitda to‘lash uchun
maxsus imtiyozlar va bo‘lib-bo‘lib to‘lash imkoniyatlari beriladi. Masalan, Germaniyada
tadbirkorlik subyektlariga soliq qarzlarini ma’lum muddat davomida to‘lash imkoniyati
taqdim etiladi, bu esa ularning moliyaviy yukini kamaytirishga yordam beradi. [6]
Janubiy Koreya esa soliq to‘lovchilarning intizomini oshirish maqsadida raqamli
platformalar orqali soliqlarning avtomatik to‘lanishini yo‘lga qo‘ygan. Ularning tajribasi shuni
ko‘rsatadiki, soliqlarni raqamlashtirish va avtomatlashtirish orqali davlat byudjetiga
tushumlarni oshirish va qarzdorlik darajasini kamaytirish mumkin.
Soliq qarzlarini undirish davlatning moliyaviy barqarorligini ta’minlashda muhim o‘rin
tutadi. O‘zbekistonda bu jarayonni yanada takomillashtirish uchun xalqaro tajribadan
foydalanish, soliq to‘lovchilarning huquqiy ongi va xabardorligini oshirish hamda soliq
tizimini to‘liq raqamlashtirish zarur. Shuningdek, rag‘batlantiruvchi mexanizmlar joriy
qilinishi va qonunchilik bazasi takomillashtirilishi soliq qarzlarini kamaytirishga yordam
beradi. Agar taklif etilgan islohotlar amalga oshirilsa, soliq qarzlari hajmini qisqartirish va
davlat byudjetiga tushumlarni oshirish mumkin bo‘ladi.
Xulosa
O‘zbekistonda soliq qarzlarini undirish tizimini takomillashtirish bugungi kunning
dolzarb masalalaridan biridir. Tahlil natijalari shuni ko‘rsatadiki, so‘nggi yillarda soliq qarzlari
miqdori ortib borayotgan bo‘lsa-da, ularni undirish samaradorligi pasaymoqda. Buning asosiy
sabablaridan biri iqtisodiy muammolar, huquqiy mexanizmlarning yetarlicha samarador
emasligi va soliq to‘lovchilarning xabardorlik darajasining pastligidir.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Bekmurodov A. (2022). Soliq tizimini modernizatsiya qilish va uning iqtisodiy
samaradorligi. Tashkent: Iqtisodiyot nashriyoti.
2.
Karimova D. (2021). Soliq siyosati va biznes muhitining rivojlanishi. Tashkent: Davlat
iqtisodiyot instituti.
3.
Saidov R. (2023). O‘zbekistonda soliq qarzlarini undirish mexanizmlari. Xalqaro
iqtisodiy tadqiqotlar jurnali, 4(1), 45-58.
4.
Yuldashev N. (2020). Soliq tizimi va tadbirkorlik: Muammolar va yechimlar. Toshkent:
Adolat nashriyoti.
43
5.
Smith J. & Wilson R. (2022). Tax Collection and Compliance Strategies in Emerging
Markets. London: Cambridge University Press.
6.
OECD (2023). Tax Administration 2023: Comparative Information on OECD and Other
Advanced Economies. Paris: OECD Publishing.
