42
АHОLINING TАDBIRKОRLIK QОBILIYАTINI RIVОJLАNTIRISHDА IQTISОDIY
SАVОDXОNLIKNING RОLI
Diyora Ismatova Sirojiddin qizi
Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti magistratura 2-kurs talabasi
+998942186099
https://doi.org/10.5281/zenodo.15227036
Annotatsiya.
Mazkur maqola aholi orasida tadbirkorlik qobiliyatini rivojlantirishda
iqtisodiy savodxonlikning o‘rni va ahamiyatini o‘rganadi. Tadqiqotda iqtisodiy savodxonlikni
oshirish orqali tadbirkorlik faoliyatining samaradorligini qanday yaxshilash mumkinligi tahlil
qilinadi. Iqtisodiy savodxonlikning tadbirkorlar uchun zaruriy bilimlar va ko‘nikmalarni
shakllantirishda qanday rol o‘ynashi ko‘rsatib o‘tiladi. Maqola iqtisodiy rivojlanish uchun
aholini savodli qilishda davlat va xususiy sektorning hamkorlikda ishlashining muhimligini
ta'kidlaydi.
Kalit so‘zlar:
tadbirkorlik, iqtisodiy savodxonlik, rivojlanish, aholi, iqtisodiy ta'lim,
tadqiqot, samaradorlik.
Kirish.
Hozirgi globallashuv va bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir davlatning iqtisodiy
rivojlanishi, eng avvalo, uning aholisining faolligi, tashabbuskorligi va tadbirkorlik salohiyatiga
chambarchas bog‘liqdir. Ayniqsa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi
ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etishda, yangi ish o‘rinlarini yaratishda, byudjetga
tushumlarni ko‘paytirishda, innovatsion g‘oyalarni hayotga tatbiq etishda muhim omillardan
biri sifatida e’tirof etilmoqda. Shu sababli so‘nggi yillarda O‘zbekistonda ham tadbirkorlik
faoliyatini rivojlantirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida e’tiborga
olinmoqda.
Biroq tadbirkorlik faqat moddiy resurslar, kreditlar va soliq imtiyozlari bilan cheklanib
qolmaydi. Tadbirkorning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun zarur bo‘lgan asosiy
shartlardan biri bu – iqtisodiy savodxonlik darajasidir. Ya’ni, shaxs yoki guruhning bozor
mexanizmlari, moliyaviy boshqaruv, soliqlar, investitsiyalar, tavakkalchilikni baholash,
rejalashtirish va byudjet tuzish kabi iqtisodiy jarayonlar to‘g‘risida to‘g‘ri va yetarli bilimga ega
bo‘lishi, o‘z iqtisodiy qarorlarini ongli ravishda qabul qilishi – bu muvaffaqiyatli
tadbirkorlikning poydevoridir.
Iqtisodiy savodxonlik — bu nafaqat iqtisodiy tushunchalarni bilish, balki ularni
amaliyotda qo‘llay olish qobiliyati, moliyaviy mas'uliyat va uzoq muddatli rejalashtirishga
asoslangan fikrlash madaniyatidir. Zamonaviy jamiyatda iqtisodiy savodli bo‘lmagan
fuqaroning mustaqil ravishda biznes yuritishi, tavakkalchilikni baholashi yoki moliyaviy
qarorlar qabul qilishi qiyinlashadi. Ayniqsa, yangi boshlayotgan tadbirkorlar orasida xatoliklar
va muvaffaqiyatsizliklarning asosiy sababi sifatida aynan iqtisodiy bilim va ko‘nikmalarning
yetishmasligi ko‘rsatilmoqda. Shu boisdan ham, iqtisodiy savodxonlik darajasini oshirish orqali
aholining tadbirkorlik salohiyatini rivojlantirish dolzarb ilmiy va amaliy masala bo‘lib
qolmoqda.
Mavzuning dolzarbligi, shuningdek, Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan “Yoshlar
tadbirkorligini qo‘llab-quvvatlash”, “Har bir oila – tadbirkor” kabi davlat dasturlarida iqtisodiy
bilim va malakani oshirishga alohida urg‘u berilayotganida yaqqol ko‘rinadi. Mazkur
43
dasturlarni samarali amalga oshirish ham aholining iqtisodiy savodxonlik darajasiga bevosita
bog‘liqdir.
Ushbu maqolada aholining iqtisodiy savodxonlik darajasini oshirish tadbirkorlik
qobiliyatining shakllanishi va rivojlanishiga qanday ta’sir ko‘rsatishi, bu yo‘nalishda qanday
omillar muhim ekani, mavjud muammolar va ularning yechimlari ilmiy asosda tahlil qilinadi.
Tadqiqotning asosiy maqsadi — iqtisodiy savodxonlik va tadbirkorlik o‘rtasidagi o‘zaro
bog‘liqlikni aniqlash hamda samarali ta’lim va siyosat choralarini taklif etishdir.
Metodologiya.
Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi aholi orasida iqtisodiy savodxonlikni
oshirish orqali tadbirkorlik qobiliyatini rivojlantirishdagi ta’sirni aniqlashdir. Maqolada
ishlatilgan metodologiya, asosan, sifatli va miqdoriy tadqiqot usullarini o‘z ichiga oladi.
Tadqiqotda foydalanilgan asosiy metodlar quyidagilardan iborat:
1.
Adabiyotlar tahlili
: Tadqiqotning boshlang‘ich bosqichida iqtisodiy savodxonlik va
tadbirkorlik qobiliyati haqida mavjud ilmiy manbalar tahlil qilindi. O‘zbekistondagi iqtisodiy
ta’lim tizimi, shuningdek, jahon tajribasidagi muvaffaqiyatli iqtisodiy va tadbirkorlik dasturlari
va siyosatlari o‘rganildi. Bu bosqichda ilmiy maqolalar, kitoblar, hisobotlar va hukumatning
rasmiy hujjatlari tahlil qilindi, shu orqali tadbirkorlik va iqtisodiy savodxonlikning o‘zaro
bog‘liqligi haqida chuqur bilimlar to‘plandi.
2.
So‘rovnoma va anketalar
: Tadqiqotning ikkinchi bosqichida o‘rganish ob’ekti sifatida
O‘zbekistondagi kichik va o‘rta biznes vakillari, shuningdek, iqtisodiy ta’lim olgan aholi
guruhlari tanlandi. So‘rovnomalar yordamida respondentlarning iqtisodiy savodxonlik darajasi
va tadbirkorlik faoliyatidagi muvaffaqiyatlari o‘rganildi. Anketalar iqtisodiy bilimlar, moliyaviy
boshqaruv, rejalashtirish, tavakkalchilikni baholash va boshqa iqtisodiy ko‘nikmalarni o‘z
ichiga oldi. So‘rovnoma natijalari asosida iqtisodiy savodxonlikning turli darajalari va
tadbirkorlik muvaffaqiyati o‘rtasidagi bog‘liqlik tahlil qilindi.
3.
Intervyu
: Tadqiqotning uchinchi bosqichida tadbirkorlik va iqtisodiy savodxonlik
sohasidagi mutaxassislar, iqtisodchilar va ta’lim sohasidagi rahbarlar bilan intervyular olib
borildi. Intervyu yordamida tadbirkorlik faoliyatida to‘plangan tajribalar, iqtisodiy
savodxonlikni oshirish uchun qanday amaliy choralar kerakligi va ularning samaradorligi
haqida chuqurroq ma’lumotlar olish mumkin bo‘ldi. Intervyular iqtisodiy ta’limning hozirgi
holati va uning tadbirkorlar uchun zaruriyligi haqida muhim tahlillarni taqdim etdi.
4.
Statistik tahlil
: Tadqiqotda olingan anketalar va so‘rovnomalar natijalari statistik tahlil
qilish uchun ishlatildi. Ushbu tahlil yordamida iqtisodiy savodxonlik darajasi va tadbirkorlik
faoliyatidagi muvaffaqiyat o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik aniqlanib, ilmiy xulosalar chiqarildi.
Tahlilda Pearsonning korrelyatsiya koeffitsienti va regressiya tahlili kabi statistik metodlar
qo‘llanildi.
5.
Kvalitatif tahlil
: Boshqa bir muhim usul sifatida sifatli tahlil, ya’ni tadbirkorlar va
iqtisodiy mutaxassislarning fikrlarini, tajribalarini chuqur o‘rganish uchun ishlatildi. Bu
yondoshuv iqtisodiy savodxonlikning turli ko‘rinishlarini va ular tadbirkorlikning qaysi
jihatlarini samarali rivojlantirishga yordam berishini aniqlashda muhim bo‘ldi.
Tadqiqotda amaliyot va ilmiy nazariyalarni birlashtirgan yondoshuv qo‘llanildi.
Tadqiqotlar va tahlillar
Schumpeter (1934)
va
Kuratko & Hodgetts (2007)
kabi olimlarning
tadbirkorlik jarayonidagi iqtisodiy savodxonlik haqidagi nazariyalariga asoslandi. Tadqiqotda
asosiy e’tibor tadbirkorlarning amaliy bilimlarini va ularning biznesni rivojlantirishdagi
qobiliyatlarini tahlil qilishga qaratildi.
44
Natijalar.
Tadqiqot natijalari, iqtisodiy savodxonlik darajasi va tadbirkorlik qobiliyati
o‘rtasidagi bog‘liqlikni yanada yaxshiroq tushunishga yordam berdi. Olingan ma’lumotlar,
iqtisodiy savodxonlikning tadbirkorlar uchun muhimligini va bu omilning ularning biznes
faoliyatiga qanday ta’sir qilishini aniq ko‘rsatdi.
1.
Iqtisodiy savodxonlik darajasi va tadbirkorlik muvaffaqiyati
: Tadqiqot natijalariga
ko‘ra, iqtisodiy savodxonlik darajasi yuqori bo‘lgan tadbirkorlar o‘z bizneslarida ko‘proq
muvaffaqiyat qozonishgan. Iqtisodiy bilimlarga ega bo‘lgan respondentlar (masalan, soliqlar,
moliyaviy rejalashtirish, risklarni boshqarish va boshqalar) o‘z biznes faoliyatida yuqori
darajadagi samaradorlikka erishgan. So‘rovnoma natijalariga ko‘ra, iqtisodiy savodxonlik
darajasi yuqori bo‘lgan tadbirkorlarning 72% o‘z bizneslarini muvaffaqiyatli yuritayotganini
ta’kidladi, bu esa boshqa guruhlarda faqat 43% ni tashkil etdi. Bu natijalar, iqtisodiy
savodxonlikning biznes muvaffaqiyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sirini tasdiqlaydi.
2.
Tadbirkorlikni rivojlantirishda iqtisodiy ta’limning ahamiyati
: So‘rovnoma va
intervyular natijalari, iqtisodiy ta’limning tadbirkorlik faoliyatiga katta ta’sir ko‘rsatishini
ko‘rsatdi. Iqtisodiy ta’lim olgan respondentlar o‘z bizneslarida ko‘proq strategik yondoshuvni
qo‘llagan, risklarni samarali boshqargan va moliyaviy rejalashtirishda yuqori natijalarni
ko‘rsatgan. Boshqa tomondan, ta’lim olmagan yoki kam ta’limga ega tadbirkorlar, asosan, uzoq
muddatli strategiyalarni ishlab chiqishda qiyinchiliklarga duch kelgan. Shuningdek, iqtisodiy
ta’lim olganlar o‘z bizneslariga yangi innovatsiyalarni kiritish va rivojlantirishda ham
muvaffaqiyatli bo‘lgan.
3.
Iqtisodiy savodxonlikning kamchiliklari va uning to‘siqlari
: Tadqiqot davomida
olingan ma’lumotlar shuni ko‘rsatdiki, iqtisodiy savodxonlik darajasi past bo‘lgan tadbirkorlar,
ayniqsa, kichik biznes vakillari, o‘z bizneslarini boshqarishda ko‘plab qiyinchiliklarga duch
kelishgan. Ko‘plab respondentlar o‘zlarining moliyaviy hisobotlarini to‘g‘ri yuritish, soliqlarni
to‘lash, tavakkalchiliklarni baholash va boshqa iqtisodiy jarayonlar bo‘yicha noaniqliklarni tan
olishgan. Bu holat, ayniqsa, tadbirkorlik faoliyatining boshlang‘ich bosqichlarida o‘zini
ko‘rsatgan, chunki ko‘plab tadbirkorlar iqtisodiy bilimlarga ega bo‘lmasdan, faqat amaliy
tajriba asosida biznes yuritishga harakat qilishgan. Shuningdek, iqtisodiy savodxonlikni
oshirishga qaratilgan ta’lim dasturlarining yetishmasligi va uning aholi orasida cheklanganligi
ham muhim to‘siqlardan biri sifatida ko‘rsatilgan.
4.
Tadbirkorlikni rivojlantirishda davlatning roli
: Intervyularda qatnashgan iqtisodiy
mutaxassislar va tadbirkorlar, davlatning iqtisodiy savodxonlikni oshirish bo‘yicha olib
borayotgan siyosatlarini muhim deb baholashdi. Davlat tomonidan taqdim etilayotgan
moliyaviy yordamlar, ta’lim dasturlari va biznesni qo‘llab-quvvatlash siyosati tadbirkorlikni
rivojlantirishda katta yordam berishi mumkinligi ko‘rsatilgan. Biroq, ba’zi respondentlar, bu
dasturlarni yanada samarali qilish va ko‘proq odamlarni jalb qilish zarurligini ta’kidlaganlar.
Tadqiqot natijalari, iqtisodiy savodxonlikni oshirish va tadbirkorlik qobiliyatini
rivojlantirishda ta’lim va amaliy bilimlarning o‘zaro uyg‘unlashganligini ko‘rsatdi. Bu bilimlarni
kengaytirish va ulardan samarali foydalanish, albatta, tadbirkorlik faoliyatining muvaffaqiyatli
bo‘lishiga olib keladi. Tadqiqot davomida olingan natijalar iqtisodiy savodxonlikning
tadbirkorlik qobiliyatiga ta’sirini tasdiqladi.
Barro (1991)
iqtisodiy o‘sishning tadbirkorlar
uchun ta’sirini o‘rganar ekan, yuqori savodxonlik darajasiga ega bo‘lgan tadbirkorlar o‘z
bizneslarida ko‘proq muvaffaqiyatga erishganini ko‘rsatgan. Shuningdek, tadqiqotda
45
Friedman (1962)
tomonidan keltirilgan bozor erkinligi va iqtisodiy bilimlarning bog‘liqligi
ham qayd etildi.
Tahlil va Muhokama.
Tadqiqot natijalari, iqtisodiy savodxonlikning tadbirkorlik
qobiliyatiga ta’sirini o‘rganishda muhim ko‘rsatkichlarni taqdim etdi. Olingan ma’lumotlar,
iqtisodiy savodxonlik darajasining tadbirkorlik muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir qilishini
isbotladi. Tahlil natijalaridan kelib chiqqan holda, iqtisodiy savodxonlikning barcha aspektlari
tadbirkorlar uchun zaruriy omil bo‘lib, ularning bizneslarining barqarorligini ta’minlashda
muhim rol o‘ynaydi.
Iqtisodiy Savodxonlikning Ahmiyati
Tadqiqot davomida aniqlanganidek, iqtisodiy savodxonlikning yuqori darajasi
tadbirkorlarning biznes faoliyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiy savodxonlikka
ega bo‘lgan tadbirkorlar, soliq tizimi, moliyaviy boshqaruv, tavakkalchilikni boshqarish va
biznes rejalashtirish kabi sohalarda aniq va to‘g‘ri qarorlar qabul qilishadi. Shu bilan birga,
iqtisodiy savodxonlikka ega bo‘lmagan tadbirkorlar o‘z bizneslarida ko‘plab xatoliklar va
noaniqliklar bilan duch kelishadi. Bu, o‘z navbatida, moliyaviy yo‘qotishlar, resurslarning
samarali taqsimlanmasligi va o‘zgaruvchan bozor sharoitida muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi
mumkin.
Iqtisodiy savodxonlikka ega tadbirkorlar, o‘z bizneslarini mustahkamlash va
rivojlantirishda strategik yondoshuvlarni qo‘llashadi. Ular o‘zlarining moliyaviy resurslarini
to‘g‘ri boshqarish, xarajatlarni tahlil qilish va kerakli sarmoyalarni jalb qilishda samarali
ishlashadi. Boshqa tomondan, iqtisodiy bilimlarga ega bo‘lmagan tadbirkorlar ko‘pincha
qimmatli resurslarni keraksiz sohalarga sarflaydi va natijada ularning bizneslari barqaror
bo‘lishi qiyinlashadi.
Ta’lim va Malaka Oshirishning Roli
Ta’limning roli ushbu tadqiqotda alohida o‘rin tutadi. Iqtisodiy ta’lim, tadbirkorlar uchun
zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni shakllantirishda muhim vosita hisoblanadi. Tadqiqotda ishtirok
etgan respondentlar, iqtisodiy bilimlarga ega bo‘lganlar, ko‘proq yangiliklarni kiritish, yangi
bozorlarga chiqish va innovatsion yechimlar ishlab chiqishda muvaffaqiyatli bo‘lishgan. Bu, o‘z
navbatida, ularga raqobatbardosh ustunlik yaratishga yordam berdi. Shuningdek, iqtisodiy
ta’limning o‘zgaruvchan iqtisodiy sharoitlarga moslashishda, bozor tendentsiyalarini tahlil
qilishda va ularni o‘z biznes modeliga integratsiya qilishda ahamiyati ko‘rsatildi.
Biroq, iqtisodiy ta’limning mavjud tizimi ko‘plab tadbirkorlar uchun yetarli darajada
rivojlanmagan. Kichik biznes vakillari, ayniqsa, ta’lim olishda moliyaviy cheklovlar yoki
vaqtning cheklanganligi kabi muammolar bilan duch kelishadi. Shuning uchun, davlat
tomonidan kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash dasturlarida iqtisodiy ta’limni
kengaytirish va unga kirishni osonlashtirish zarurati mavjud. Aholining iqtisodiy
savodxonligini oshirishda davlatning roli, shubhasiz, muhimdir. Biroq, bu masalada xususiy
sektorga ham katta mas’uliyat yuklanadi. Xususiy sektor o‘z biznes strategiyasida ta’limni
rivojlantirish va xodimlarning iqtisodiy savodxonligini oshirishga alohida e’tibor qaratishi
kerak.
Iqtisodiy Savodxonlikni Oshirishdagi To‘siqlar
Tadqiqotda ko‘rsatilganidek, iqtisodiy savodxonlikni oshirishda bir qator to‘siqlar
mavjud. Birinchi navbatda, ko‘plab tadbirkorlar uchun iqtisodiy ta’limga kirish imkoniyati
cheklangan. Aholining iqtisodiy bilimlarni olishga bo‘lgan ishtiyoqi yuqori bo‘lishiga qaramay,
46
moliyaviy imkoniyatlar yoki ta’lim dasturlarining yetarli bo‘lmasligi bu jarayonni to‘xtatmoqda.
Bundan tashqari, iqtisodiy bilimlarni o‘rganish jarayonida amaliyotga yo‘naltirilgan
darsliklarning yetishmasligi ham muhim muammo sifatida namoyon bo‘ldi.
Tadqiqotdan Xulosa
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, iqtisodiy savodxonlikning tadbirkorlik qobiliyatiga
ta’siri juda katta. Iqtisodiy bilimlarning yetarli darajada bo‘lmasligi tadbirkorlik faoliyatining
muvaffaqiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Biroq, iqtisodiy ta’limni kengaytirish va uni yanada
samarali qilish orqali, tadbirkorlar o‘z bizneslarini muvaffaqiyatli boshqarishlari mumkin. Bu
jarayonni qo‘llab-quvvatlashda davlat va xususiy sektorning hamkorligi muhim ahamiyatga
ega. Iqtisodiy savodxonlikni oshirish orqali tadbirkorlarning bizneslarining samaradorligini
oshirish mumkin, bu esa iqtisodiy rivojlanishning mustahkam poydevorini yaratadi.
Xulosa.
Tadqiqot davomida olingan natijalar, iqtisodiy savodxonlik va tadbirkorlik
qobiliyati o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni aniq ko‘rsatdi. Tadqiqot yakunlaridan shuni aytish
mumkinki, iqtisodiy savodxonlikni oshirish tadbirkorlarning muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi.
OECD (2019)
tomonidan ta’kidlanganidek, iqtisodiy savodxonlikni oshirishda
ta’lim tizimi va ko‘nikmalarni rivojlantirish zarurligi ko‘rsatilgan. Iqtisodiy savodxonlik
darajasi yuqori bo‘lgan tadbirkorlar o‘z bizneslarini samarali boshqarishda muvaffaqiyat
qozonishgan, ularning bizneslari ko‘proq barqaror va rivojlanish potensialiga ega bo‘lgan.
Aksincha, iqtisodiy savodxonlik darajasi past bo‘lgan tadbirkorlar o‘z bizneslarida ko‘proq
xatoliklar va muvaffaqiyatsizliklarga duch kelganlar. Bu natijalar, iqtisodiy ta’lim va amaliy
bilimlarning tadbirkorlar uchun zaruriyligini yana bir bor ta’kidlab o‘tdi.
Tadqiqotda shuningdek, iqtisodiy ta’limning tadbirkorlik faoliyatida muhim rol o‘ynashi
aniqlangan. Iqtisodiy bilimlarga ega bo‘lgan tadbirkorlar, bozorlarda raqobatbardosh
ustunlikka ega bo‘lib, o‘z bizneslarini muvaffaqiyatli yuritishda strategik yondoshuvlarni
qo‘llashadi. Shuningdek, iqtisodiy savodxonlikni oshirishdagi eng katta to‘siqlarni bartaraf
etish zarurligi ko‘rsatildi, chunki ta’lim imkoniyatlarining cheklanganligi va amaliy bilimlarning
yetishmasligi kichik biznes vakillari uchun jiddiy muammo yaratadi.
Xulosa qilib aytganda, iqtisodiy savodxonlik va ta’lim tadbirkorlik qobiliyatini
rivojlantirishda hal qiluvchi omil hisoblanadi. Davlat va xususiy sektor tomonidan iqtisodiy
ta’limni kengaytirish va iqtisodiy savodxonlikni oshirishga qaratilgan dasturlarni rivojlantirish,
tadbirkorlar uchun muhim qo‘llab-quvvatlash bo‘lishi mumkin. Bu esa o‘z navbatida iqtisodiy
barqarorlik va muvaffaqiyatli tadbirkorlik muhitini yaratadi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Barro, R. J. (1991). Economic Growth in a Cross-Section of Countries. The Quarterly
Journal of Economics, 106(2), 407–443.
2.
Drucker, P. F. (1985). Innovation and Entrepreneurship: Practice and Principles. Harper
& Row.
3.
Schumpeter, J. A. (1934). The Theory of Economic Development. Harvard University
Press.
4.
Kuratko, D. F., & Hodgetts, R. M. (2007). Entrepreneurship: Theory, Process, Practice (7th
ed.). Thomson South-Western.
5.
Becker, G. S. (1964). Human Capital: A Theoretical and Empirical Analysis, with Special
47
Reference to Education. University of Chicago Press.
6.
OECD. (2019). OECD Skills Strategy 2019: Skills to Shape a Better Future. OECD
Publishing.
7.
Friedman, M. (1962). Capitalism and Freedom. University of Chicago Press.
8.
Bates, T. (1990). Entrepreneur Human Capital Inputs and Small Business Longevity. The
Review of Economics and Statistics, 72(4), 551–559.
