30
SUKUKNI O‘ZBEKISTON KAPITAL BOZORIDA JORIY ETISHNING IQTISODIY
SAMARADORLIGI
Sadirdinov Dilshod Baxodir o‘g‘li
O‘zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi magistranti
xurshidsadirdinov@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15208702
Annotatsiya.
Mazkur tezisda islomiy moliyaning muhim vositalaridan biri — Sukuk
(ya’ni, islomiy obligatsiyalar)ning O‘zbekiston kapital bozoriga joriy etilishining iqtisodiy
samaradorligi har tomonlama yoritilgan. Tezisda Sukuk instrumentining asosiy turlari (Ijara,
Mudaraba, Murabaha va boshqalar), ularning amaliyotdagi qo‘llanilishi hamda investitsiya
faoliyatini rivojlantirishdagi roli tushuntirilgan. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, agar mamlakatda
islomiy moliyaviy xizmatlar uchun zarur huquqiy asoslar yaratilsa, moliya institutlari va
regulyatorlar tomonidan tegishli mexanizmlar ishlab chiqilsa, Sukuklar O‘zbekiston
iqtisodiyotida uzoq muddatli barqaror o‘sish va moliyaviy tizimning muqobil yo‘nalishda
rivojlanishiga katta turtki bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga, tezisda Sukuk bozorini
shakllantirish uchun xalqaro tajribani o‘rganish va mahalliy sharoitga moslashtirish zarurligi
ham alohida ta’kidlangan.
Kalit soʼzlar:
Sukuk, islomiy moliya, kapital bozori, investitsiya, Ijara, Mudaraba,
Murabaha, moliyaviy instrumentlar, O‘zbekiston iqtisodiyoti, qimmatli qog‘ozlar, islomiy
obligatsiyalar, xalqaro moliya bozori, moliyaviy barqarorlik, iqtisodiy samaradorlik, huquqiy
baza.
Kirish.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasida kapital bozorini modernizatsiya
qilish, investitsiya muhiti va moliyaviy infratuzilmani takomillashtirish bo‘yicha keng ko‘lamli
islohotlar amalga oshirilmoqda. Mamlakat iqtisodiyotining ochiqligi ortib borayotgani, xorijiy
sarmoyadorlar uchun qulay sharoitlar yaratilayotgani fonida kapital bozorini yanada
chuqurlashtirish va yangi moliyaviy instrumentlarni joriy etish zaruriyati dolzarb masalaga
aylangan.
Ana shunday zamonaviy moliyaviy vositalardan biri bu — Sukuk, ya’ni islomiy
obligatsiyalardir. Sukuklar an’anaviy obligatsiyalardan farqli o‘laroq, foiz asosida emas, balki
real aktivlarga bog‘langan holda, sheriklik tamoyillariga asoslangan holda daromad olish
imkonini beradi. Ushbu instrument islomiy moliya talablariga javob beruvchi sarmoyadorlar
uchun muqobil imkoniyat bo‘lib xizmat qiladi. Ayni vaqtda, jahonda, ayniqsa islomiy moliya
sektorida yetakchi bo‘lgan davlatlarda (Malayziya, Saudiya Arabistoni, BAA va boshqalar)
Sukuk bozori jadal rivojlanib bormoqda.
O‘zbekistonda esa islomiy moliya institutlari faoliyatini yo‘lga qo‘yish, sukuklarni
qonunchilik asosida tartibga solish va ularni kapital bozorida ommalashtirish imkoniyatlari
hali yangi bosqichda turibdi. Shu boisdan, Sukukni O‘zbekiston kapital bozoriga joriy etish
jarayonining iqtisodiy samaradorligini chuqur o‘rganish, uning afzalliklari, salohiyati va
imkoniyatlarini aniqlash bugungi kun moliyaviy sektorining muhim vazifalaridan biri sanaladi.
Mazkur tezisda Sukukning nazariy asoslari, ularning kapital bozoridagi funksiyalari,
xalqaro tajribalar, shuningdek, O‘zbekiston sharoitida joriy etishning iqtisodiy samaradorligi
tahlil qilinadi hamda amaliy tavsiyalar ilgari suriladi.
Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida kapital bozorini rivojlantirish,
investorlar uchun yangi moliyaviy instrumentlar yaratish va iqtisodiyotga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
31
investitsiyalar oqimini oshirish ustuvor yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan,
xalqaro moliya tizimida keng qo‘llanilayotgan islomiy moliyaviy instrumentlar — xususan
Sukuk (islomiy obligatsiyalar) O‘zbekiston kapital bozorida ham joriy etilishi zaruriyati tobora
dolzarb bo‘lib bormoqda.
Sukuk — bu foiz asosida emas, balki haqiqiy aktivlarga tayanib daromad taqdim qiluvchi
moliyaviy vosita bo‘lib, u shariat qonun-qoidalariga mos keladi. Jahonda aynan musulmon
aholisi ko‘p bo‘lgan davlatlarda ushbu instrument moliyaviy barqarorlik, investitsiya jalbi va
davlat loyihalarini moliyalashtirishda samarali vosita sifatida xizmat qilmoqda. Ushbu esseda
O‘zbekistonda Sukukni kapital bozoriga joriy etish imkoniyatlari, iqtisodiy samaradorligi va uni
amalga oshirishda duch kelinishi mumkin bo‘lgan muammolar tahlil qilinadi.
1. Sukukning mohiyati va turlari
Sukuk — bu shariat talablariga mos, real aktivlar bilan ta'minlangan obligatsiya tipidagi
qimmatli qog‘ozlar bo‘lib, u investorlar uchun an’anaviy foizli obligatsiyalarga muqobil
hisoblanadi. Ular orqali daromad, odatda, aktivdan olinadigan ijaraviy daromad yoki savdo
foydasiga asoslanadi.
1-rasm: Sukukning asosiy turlari
Manba: Muallif ishlanmasi.
- Ijara sukuki – investor ijaraga berilgan aktivdan olinadigan daromadni oladi.
- Mudaraba sukuki – foyda va zararni taqsimlash asosida sheriklik modeli.
- Murabaha sukuki – belgilangan narxda tovar sotish orqali daromad olish.
- Musharaka sukuki – ikki yoki undan ortiq tomonning qo‘shma investitsiyasi orqali foyda
olish.
Ushbu turlar global miqyosda keng qo‘llaniladi va turli mamlakatlarda yirik
infratuzilmaviy loyihalarni moliyalashtirishda muvaffaqiyatli natijalar bergan.
O‘zbekiston kapital bozoriga sukukni joriy etish bir qator iqtisodiy afzalliklarni taqdim
etadi. Eng avvalo, bu moliyaviy instrument investitsiyaviy oqimni faollashtirishda muhim o‘rin
tutadi. Sukuklar foiz asosida emas, balki shariat tamoyillariga muvofiq daromad taqdim etuvchi
vosita bo‘lganligi sababli, diniy e’tiqodlariga sodiq bo‘lgan fuqarolar uchun maqbul investitsiya
Su
ku
knin
g
asosi
y
tu
rlari
Ijara sukuki
Mudaraba sukuki
Murabaha sukuki
Musharaka sukuki
32
imkoniyatlarini yaratadi. Shu bilan birga, sukuklar xalqaro moliya institutlari va ayniqsa,
islomiy banklar e’tiborini tortib, O‘zbekistonga xorijiy investitsiyalar oqimini oshirish uchun
yangi yo‘llarni ochadi. Bu esa nafaqat mahalliy, balki xalqaro sarmoyadorlar uchun ham
jozibador moliyaviy muhit shakllanishiga xizmat qiladi.
Bundan tashqari, sukuk kapital bozorining diversifikatsiyalashuviga sezilarli hissa
qo‘shadi. Ayni paytda O‘zbekiston moliya bozorida asosan an’anaviy obligatsiyalar va aksiyalar
mavjud bo‘lib, ular investorlar uchun cheklangan tanlovni taqdim etadi. Sukuk esa bu
imkoniyatlarni kengaytiradi va islomiy moliyaviy vositalar orqali moliyaviy mahsulotlar
portfelini boyitadi. Bu esa moliyaviy risklarni kamaytirish, bozor barqarorligini ta’minlash va
kapital bozorining ishtirokchilarini faolroq bo‘lishga undaydi.
Shuningdek, sukuklar davlat va xususiy sektor loyihalarini moliyalashtirishda muhim
vosita bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Ular yordamida energetika, transport, qurilish, sog‘liqni
saqlash kabi sohalarda yirik infratuzilmaviy loyihalarni amalga oshirish uchun uzoq muddatli,
ishonchli mablag‘lar jalb etilishi mumkin. Bu tajriba allaqachon Saudiya Arabistoni, Malayziya,
Indoneziya kabi davlatlarda muvaffaqiyatli sinovdan o‘tgan. Aynan sukuk orqali milliardlab
dollarlik loyihalar moliyalashtirilgan bo‘lib, bu mamlakatlar iqtisodiy barqarorligining muhim
poydevorlaridan biriga aylangan.
Sukukni joriy etish O‘zbekiston moliya sektorida islomiy prinsiplarning rivojlanishiga
ham zamin yaratadi. Bu, o‘z navbatida, moliyaviy inklyuziya darajasining oshishiga olib keladi.
Ya’ni, ilgari shariatga mos emasligi sababli bank tizimidan foydalanmagan aholining muayyan
qatlami endi moliyaviy xizmatlar bilan qamrab olinadi. Bu esa milliy iqtisodiyotning keng
ko‘lamli barqaror o‘sishiga xizmat qiladi.
Sukukni kapital bozoriga joriy etishda bir qancha tizimli muammolarga duch kelinadi.
Avvalo, bu yo‘nalishda O‘zbekiston huquqiy bazasining yetarlicha rivojlanmaganligi ko‘zga
tashlanadi. Ayni vaqtda mamlakatimizda islomiy moliyaviy instrumentlarni tartibga soluvchi
alohida qonunlar mavjud emas. Bu holat sukuk emissiyasi, ularga egalik huquqi va daromad
taqsimoti bo‘yicha aniqlikning yo‘qligiga olib keladi. Shu sababli, normativ-huquqiy baza ishlab
chiqilishi, sukuk bozorini tartibga soluvchi qonunlar va qonunosti hujjatlari qabul qilinishi
zarur.
Yana bir muammo – bu moliyaviy savodxonlikning pastligi. Sukuklar murakkab moliyaviy
tuzilishga ega bo‘lgan vositalar hisoblanadi. Ularni to‘g‘ri tushunish, baholash va ulardan
samarali foydalanish uchun investorlar, moliyaviy muassasalar xodimlari va regulyatorlar
orasida keng tushuntirish va ta’lim ishlari olib borilishi kerak. Aks holda, yangi instrumentlarga
bo‘lgan ishonchsizlik ularning keng omma orasida ommalashuvini cheklab qo‘yadi.
Shuningdek, bozor infratuzilmasining hozircha yetarli emasligi ham sukuk emissiyasini
murakkablashtiradi. Masalan, sukuk chiqarilishi va aylanishi uchun maxsus reyting
agentliklari, brokerlik kompaniyalari, shariat kengashlari va aktivlarni baholovchi
mutaxassislar zarur. Bu infratuzilmaning shakllantirilishi uchun esa xalqaro tajribani o‘rganish,
xorijiy mutaxassislarni jalb qilish va mahalliy kadrlarni tayyorlash lozim.
Xulosa.
Xulosa qilib aytganda, Sukuk — bu nafaqat islomiy moliyaviy tamoyillarga
muvofiq moliyaviy instrument, balki O‘zbekiston kapital bozorini rivojlantirish, diversifikatsiya
qilish va xorijiy investitsiyalarni jalb etishning samarali vositasi hisoblanadi. Uni joriy etish
orqali moliyaviy inklyuziya darajasi ortadi, davlat va xususiy sektorning yirik loyihalari uchun
muqobil moliyalashtirish manbai yuzaga keladi. Biroq bu yo‘lda huquqiy va institutsional
33
islohotlar zarur, chunki Sukuk bozori muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun shaffoflik,
shariatga muvofiqlik va ishonchli infratuzilma talab etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Миронов А.С., Сафина Н.Р. (2020). Исламские ценные бумаги: принципы, проблемы
и перспективы внедрения Sukuk в России. Журнал "Финансы и кредит", №16, с. 48–55.
2.
Кузнецова Е.Н. (2018). Финансовые рынки: новые инструменты и глобальные
тренды. Москва: Юрайт.
3.
Abdullah, N., & Shaharuddin, A. (2019). The Role of Sukuk in Developing Islamic Capital
Market: Malaysian Experience. Journal of Islamic Finance, Vol. 8(2), pp. 23–37.
4.
Karim, S. A., & Ahmed, R. (2020). Sukuk vs Conventional Bonds: Comparative Economic
Impact Analysis. Asian Journal of Economics and Finance, Vol. 2(1), pp. 45–58.
5.
Thomas, A., & Ahmed, H. (2017). Islamic Bonds: Your Guide to Sukuk Structure and
Investment. London: Euromoney Institutional Investor.
6.
Biancone, P., & Radwan, M. (2018). Sharia-Compliant Financing and the Growth of Islamic
Capital Markets in Europe. European Journal of Islamic Finance, No. 10, pp. 1–10.
7.
Rahman, A.A., & Noor, M.A.M. (2021). Sukuk for Infrastructure Financing in Developing
Economies: A Case Study of Indonesia. Journal of Islamic Accounting and Business Research,
Vol. 12(3), pp. 401–420.
8.
Al-Khater, K. (2022). Sukuk Markets and Legal Frameworks: Challenges in
Harmonization. Harvard Islamic Finance Forum Papers.
