4
MATEMATIKA FANINING BUGUNGI KUNDA KUNDALIK HAYOTDAGI
QO‘LLANILISHI
Dinora Sobirova
Ajiniyoz nomidagi NDPI Fizika va Matematika fakulteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15349318
Annotatsiya.
Mazkur maqola matematikaning kundalik hayotdagi o‘rni va ahamiyatini
yoritadi. Unda matematikaning turli sohalarda, jumladan, moliya, savdo, transport, sog‘liqni
saqlash va texnologiyada qanday qo‘llanilishi ko‘rsatilgan. Maqola matematik bilimlarning
hayotda bevosita ishlatilishi va ularning odamlar uchun qanday foydali ekanligi haqida
umumiy tasavvur beradi.
Kalit so‘zlar:
matematika, kundalik hayot, moliya, savdo, transport, texnologiya,
sog‘liqni saqlash, matematik modellar, algoritmlar.
Matematika insoniyat tarixining eng qadimiy va mukammal ilmiy sohalaridan biri
hisoblanadi. Bu fan miloddan avvalgi ming yilliklarda, Misr va Mesopotamiya
tsivilizatsiyalarida oddiy hisob-kitoblar va o‘lchovlarni amalga oshirishdan boshlangan va
bugungi kunda turli sohalarda fundamental rol o‘ynashga qadar rivojlanib kelgan. Aslida,
matematikani insoniyatning ilg‘or tafakkurining aynan poydevori sifatida ko‘rish mumkin. U
nafaqat abstrakt fikrlashni rivojlantirish, balki kundalik hayotda yuz beradigan turli
jarayonlarni aniqlash va tushunishga yordam beradi. Matematikaning qadimgi davrlardagi
roli dastlab oddiy arifmetik hisob-kitoblarga asoslangan bo‘lsa, keyinchalik, masalan,
Yunonistonning buyuk matematiklari, Pifagor, Euklid va Arximed kabi olimlar bilan yanada
chuqurroq va umumlashtirilgan ilmiy qonuniyatlarga aylangan. Shu tarzda matematika, butun
dunyo bo‘ylab yirik ilmiy maktablar, madaniyatlar va sivilizatsiyalarda rivojlanib, har doim
ijtimoiy va amaliy ehtiyojlarga xizmat qilib kelgan. Ayniqsa, O‘rta asrlarda Sharqdagi olimlar
(al-Xorazmiy, Umar Xayyom, Nasiriddin Tusi kabi) tomonidan matematik bilimlarning yanada
chuqurlashuvi va yangi metodlarning joriy etilishi bu faning jahon ilm-fanidagi o‘rnini
mustahkamladi. Bugungi kunda esa matematikaning ahamiyati yanada ortdi. Bu fan nafaqat
akademik muhitda, balki kundalik hayotimizning ajralmas qismiga aylandi. Har kuni duch
keladigan masalalar, masalan, xarid qilishda narxlarni solishtirish, vaqtni rejalashtirish,
moliyaviy qarorlar qabul qilish yoki transport vositalarini samarali ishlatish — bularning
barchasi matematik yondashuvni talab qiladi. Shuningdek, matematik modellar va algoritmlar
yordamida ko‘plab murakkab muammolar, jumladan, iqtisodiy tahlillar, ijtimoiy
tarmoqlardagi ma'lumotlar oqimi yoki sog‘liqni saqlash tizimidagi jarayonlar boshqariladi.
Shu nuqtai nazardan, matematika bugungi kunda nafaqat ilmiy va texnologik taraqqiyotning
asosini tashkil etadi, balki har bir insonning kundalik faoliyatini yanada samarali va aniqroq
qilishda muhim rol o‘ynaydi. Maqolada matematikaning bugungi kundagi kundalik hayotda
qanday ishlatilayotgani va uning ahamiyati chuqur tahlil qilinadi. Matematikaning keng
qamrovli qo‘llanilishi insonlarning kundalik muammolarini hal qilishda naqadar zarur
ekanligini ko‘rsatib beradi.
1. Moliyaviy savodxonlikda matematika
Matematika, ayniqsa moliyaviy sohada, odamlarning kundalik hayotini samarali
boshqarishda muhim ahamiyatga ega.
Budjet tuzish
, masalan, o‘z daromad va xarajatlarini
nazorat qilishda matematik formulalar va hisob-kitoblardan foydalanish zarur.
Kreditlar
va
bank foizlarini hisoblash
ham matematik yondashuvni talab qiladi. Kredit olishda, foiz
5
stavkalarini hisoblash, qarz miqdorini va qaytarish muddatlarini aniq rejalashtirishda
formulalar yordamida eng maqbul qarorni tanlash mumkin. Matematika yordamida bank
foizlarining yillik yoki oylik hajmini aniqlash, turli kredit turini solishtirish va ularni moliyaviy
imkoniyatlarga moslashtirish mumkin. Bu, o‘z navbatida, moliyaviy qarorlarni yanada
samarali qilishga yordam beradi.
2. Savdo va xarid qilishda matematika
Matematika savdo va xarid qilishda ham keng qo‘llaniladi. Masalan,
chegirmalar
va
narx solishtirish
jarayonlari har kuni bizning qarorlarimizni shakllantiradi. Chegirmalar va
aksiyalarni hisoblashda, narxlarni solishtirishda va har bir mahsulotning qiymatini tahlil
qilishda oddiy arifmetik va foiz hisoblashlari kerak bo‘ladi. Shuningdek,
soliq hisoblash
har
bir to‘lov va xarajatda muhim o‘rin tutadi. Mahsulotning asl narxidan soliq stavkasini
hisoblab, yakuniy to‘lovni aniqlashda matematika katta yordam beradi.
3. Arxitektura va dizaynda matematika
Arxitektura
va
dizayn
sohalarida ham matematika zarur. O‘lchovlar,
geometriya
va
simmetriya tushunchalari har bir qurilish jarayonida ishlatiladi. Bino yoki inshootlarning
shakli, o‘lchamlari va tuzilishini belgilashda geometriya asosiy vosita hisoblanadi. Masalan,
arxitektorlar va dizaynerlar qurilishning barqarorligini ta’minlash uchun matematik
modellarni ishlatadilar. Bu, o‘z navbatida, binolarning mustahkamligini, uning atrof-muhitga
mosligini va insonlar uchun xavfsizligini ta’minlaydi.
4. Texnologiyada matematika
Texnologiya
sohasida matematik modellardan foydalanish nafaqat ilmiy, balki amaliy
maqsadlarda ham katta ahamiyatga ega.
Kompyuterlar
,
sun’iy intellekt
va
algoritmlar
—
bularning barchasi matematika asosida yaratilgan texnologiyalardir. Kompyuterlar va
internetdagi ma'lumotlarni qayta ishlash, tarmoqlar orasidagi aloqalar va ma'lumot uzatishni
tashkil etish uchun matematik algoritmlar ishlatiladi. Sun’iy intellekt tizimlari, xususan, o‘z-
o‘zini o‘rgatish va qaror qabul qilish jarayonlarida murakkab matematik modellarni qo‘llaydi.
5. Transport va logistikada matematika
Transport va logistikada
ham matematika katta o‘ringa ega. Masofa,
tezlik
va
vaqtni
hisoblash
orqali eng samarali yo‘llarni tanlash, transport vositalarini rejalashtirish va
logistika jarayonlarini optimallashtirish mumkin. Masalan, yuk tashish yoki sayohatni
rejalashtirishda eng tez va eng arzon yo‘llarni hisoblashda matematik modellar ishlatiladi.
Bunda matematik formulalar yordamida masofa, vaqt va xarajatlarni aniq hisoblash amalga
oshiriladi, bu esa samarali va raqobatbardosh biznesni ta'minlashga yordam beradi.
6. Sog‘liqni saqlashda matematika
Sog‘liqni saqlash
tizimida matematika hisoblashlar,
dori dozalari
va tahlil natijalarini
aniqlashda qo‘llaniladi. Masalan, bemorning vazni, yoshiga qarab dori dozalarini hisoblashda
va organizmning har bir tizimi qanday ishlashini tahlil qilishda matematik hisob-kitoblar
kerak bo‘ladi. Tibbiy statistikalar yordamida kasalliklarning tarqalishini prognozlash, emlash
va profilaktik choralarni aniqlashda ham matematika muhim vosita hisoblanadi.
7. Ovqat pishirish va oshxonada matematika
Ovqat pishirish
va oshxonada
nisbatlar
,
hajmlar
va
kaloriyalar
ni hisoblashda ham
matematika ishlatiladi. Ovqatning miqdori, uning tarkibidagi moddalar nisbatlarini hisoblash,
kaloriyalarni hisoblash orqali sog‘lom ovqatlanish rejalarini tuzish mumkin. Masalan,
retseptlarni moslashtirish, ingredientlar miqdorini o‘zgartirishda matematik hisoblashlar
6
zarur bo‘ladi. Bu, o‘z navbatida, nafaqat pishirish jarayonini, balki odamlarning sog‘lig‘ini ham
yaxshilashga yordam beradi.
8. Vaqtni boshqarish
Matematika vaqtni samarali boshqarish uchun ham muhim vosita hisoblanadi.
Reja
tuzish
,
samaradorlikni baholash
va ishlarni vaqtida bajarish uchun matematik hisob-
kitoblar va optimallashtirish metodlari qo‘llaniladi. Masalan, kunlik ish rejalarini tuzishda va
kun davomida har bir faoliyatni qanday taqsimlashni aniqlashda vaqtni hisoblash va
prioritetlarni belgilashda matematik yondashuvlar ishlatiladi. Bu esa har bir insonning
samarali va maqsadga yo‘naltirilgan ish faoliyatini ta'minlaydi.
9. Mobil ilovalar va smart qurilmalarda matematik modellar
Bugungi kunda mobil ilovalar va
smart qurilmalarda
matematik modellarni qo‘llash
juda keng tarqalgan. Bunday qurilmalarda, masalan, foydalanuvchi ma'lumotlarini tahlil
qilish, harakatlarni kuzatish, sog‘liqni saqlashni monitoring qilish kabi jarayonlar uchun
matematik modellardan foydalaniladi. Har bir foydalanuvchining ma'lumotlari asosida
algoritmlar va statistik tahlillarni amalga oshirishda matematik usullar ishlatiladi.
Shuningdek, mobil ilovalar yordamida shaxsiy maqsadlar uchun reja tuzish, sog‘liqni
saqlashni kuzatish, vaqtni boshqarish va boshqa ko‘plab jarayonlarni optimallashtirish
mumkin.
Matematika bugungi kunda nafaqat ilm-fan yoki ta'lim sohasida, balki har bir odamning
kundalik hayotida ham ajralmas qismga aylandi. Biz har kuni matematika bilan yuzma-yuz
kelamiz: xarid qilishda narxlarni solishtirib, chegirmalarni hisoblaymiz, vaqtni rejalashtirib,
ishlarimizni samarali amalga oshiramiz. Shuningdek, bank kreditlarini o‘ylab, transport
yo‘llarini rejalashtirib, hatto ovqat pishirishda ham matematika bilan ishlashga to‘g‘ri keladi.
Bu barcha vazifalar matematik yondashuvni talab qiladi va bu, albatta, matematikaning
kundalik hayotimizdagi o‘rnini ko‘rsatadi. Shu bois,
aholi o‘rtasida matematik
savodxonlikni oshirish
nihoyatda muhimdir. Matematika nafaqat yuksak ilmiy bilimlarga
ega bo‘lishni, balki kundalik vazifalarni yanada samarali, tez va to‘g‘ri bajara olishni
ta'minlaydi. Matematik bilimlarga ega bo‘lgan odamlar nafaqat o‘zining moliyaviy holatini
yaxshilaydi, balki vaqtni va resurslarni samarali boshqarib, o‘z hayotini yanada qulay va
farovon qiladi. Shuningdek, zamonaviy texnologiyalar, mobil ilovalar va kompyuter tizimlari
orqali matematik modellarni qo‘llash kundalik ishlarni ancha osonlashtirmoqda.
Matematika
– bu faqat dars emas, balki hayotiy zaruratdir.
Matematik bilimlarimizni amaliyotga tatbiq
etish bizga nafaqat muammolarni hal qilishda yordam beradi, balki yashash sifatimizni
oshiradi. Har bir inson uchun matematika, ayniqsa iqtisodiy va texnologik taraqqiyot davrida,
faqat akademik fan sifatida emas, balki hayotimizning ajralmas va muhim qismiga aylanadi.
Shu bilan birga, matematik tafakkur va mantiqiy fikrlashni rivojlantirish hayotimizni yanada
mazmunli va barqaror qiladi. Shu sababli, matematik savodxonlikni oshirish, uning asoslarini
har bir fuqaroga yetkazish, nafaqat bugungi jamiyatimizning ehtiyoji, balki kelajakda yanada
kuchli va raqobatbardosh millatni shakllantirish uchun ham zarurdir.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Xamidov, A.
Sharq allomalari va matematika tarixi
. – Toshkent: O‘zbekiston, 2005.
7
2.
Nasriddin Tusi.
Risola fil-hindsa val-hisob
. – Tehron: Miros Nashr, 2001.
3.
Beruniy, Abu Rayhon.
Geodeziya va trigonometrik hisoblar
. – Toshkent: Fan, 1975.
4.
Al-Xorazmiy, M. ibn Muso.
Al-jabr va al-muqobala haqida qisqacha kitob
. Tarj. va izohlar
bilan. – Toshkent: Fan, 1992.
5.
Umar Xayyom.
Algebraik masalalar risolasi
. Tarj. A. Qayumov. – Toshkent: G‘afur G‘ulom
nomidagi NMIU, 1983.
6.
Shukurov, M.
Matematika va uning amaliy ahamiyati
. – Toshkent: Fan, 2010.
7.
Sabitov, K.
Matematika tarixi: qadimgi Sharqdan to yangi davrgacha
. – Moskva: Nauka,
2010.
