48
XORIJIY KREDIT LINIYALARINI JALB QILISH VA UNING SAMARADORLIGINI
OSHIRISH YO`LLARI
Qurbonova Mashhura Jamoliddin qizi
O`zbekiston Respublikasi
Bank-moliya akademiyasi 2-kurs tichlovchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15378495
Bugungi globallashuv va ochiq iqtisodiyot sharoitida rivojlanayotgan mamlakatlar
uchun xorijiy kredit liniyalarini jalb qilish iqtisodiy o‘sishni moliyaviy qo‘llab-quvvatlashning
muhim vositasiga aylanmoqda. Bunday kreditlar, asosan, xalqaro moliya institutlari, xorijiy
banklar va donor mamlakatlar tomonidan uzoq muddatli, past foizli yoki imtiyozli shartlarda
taqdim etiladi. Bu kreditlar investitsion loyihalarni moliyalashtirish, infratuzilma sohalarini
rivojlantirish, kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash, hamda yangi ish o‘rinlarini
yaratishda muhim rol o‘ynaydi. Xususan, so‘nggi yillarda O‘zbekistonda ushbu yo‘nalishda
sezilarli siljishlar kuzatilib, xorijiy moliyalashtirish hisobidan turli tarmoqlarda yirik loyihalar
amalga oshirilmoqda.
Shunga qaramay, xorijiy kredit liniyalarini samarali boshqarish va ulardan oqilona
foydalanish masalasi hanuzgacha dolzarb bo‘lib qolmoqda. Ko‘plab hollarda mablag‘larning
maqsadsiz yoki samarasiz yo‘naltirilishi, kredit shartlarining yetarlicha aniqlashtirilmaganligi,
qaytaruvchanlik darajasining pastligi va monitoring tizimlarining zaifligi kabi muammolar
yuzaga chiqmoqda. Natijada, xorijiy kreditorlar ishonchi kamayadi, davlatning xalqaro
moliyaviy reytingi salbiy baholanadi va iqtisodiyotdagi tashqi qarz yuklamasi ortib boradi. Bu
holatlar kredit liniyalarining iqtisodiy samaradorligini pasaytiradi va ularning real sektorni
rivojlantirishdagi potensialini to‘liq ro‘yobga chiqarishga to‘sqinlik qiladi.
Amaliyot ko‘rsatmoqdaki, xorijiy kreditlarni jalb qilishda tizimli yondashuv yetarli
darajada shakllanmagan. Ko‘pincha kreditlar aniq loyiha va ustuvor sohalar bilan
bog‘lanmagan bo‘ladi. Bu esa mablag‘larning tarqoqlik bilan sarflanishiga, kutilgan
natijalarning erishilmasligiga olib keladi. Kredit oluvchilarning moliyaviy holati va intizomi
chuqur baholanmaydi, ularning faoliyati bo‘yicha hisobotlar kamdan-kam hollarda ochiq va
shaffof yuritiladi. Monitoring va tahlil qilish tizimlari esa ancha sust ishlaydi yoki mavjud
emas. Natijada, kreditlarning o‘zlashtirilganligi, ularning iqtisodiy natijadorligi va real
sektorga ta’siri haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lish imkoniyati cheklanadi.
Mazkur muammolarni bartaraf etish va samaradorlikni oshirish uchun bir qator
kompleks yondashuvlar taklif etiladi. Avvalo, xorijiy kredit siyosatini sektorlar kesimida
ustuvorlashtirish lozim. Kreditlar faqat iqtisodiy samarasi oldindan baholangan, ijtimoiy
ahamiyatga ega va milliy rivojlanish strategiyasiga mos loyihalarga yo‘naltirilishi kerak.
Kredit oluvchilar uchun reyting tizimini joriy etish orqali ularning moliyaviy salohiyati va
intizomi baholanadi. Shuningdek, monitoring va baholash tizimlarini raqamlashtirish, ularni
yagona axborot maydoniga bog‘lash orqali nazorat va hisobdorlik oshiriladi. Risklarni
boshqarish strategiyalarini ishlab chiqish va sug‘urta mexanizmlarini tatbiq etish orqali
valyuta kursi, siyosiy beqarorlik va boshqa xatarlardan himoyalanish imkoniyati yaratiladi.
Davlat roli ham bu jarayonda muhim hisoblanadi. Xususiy sektor vakillari uchun
kafolatlar, soliq imtiyozlari va moliyaviy rag‘batlantirish mexanizmlari joriy etilishi orqali
ularni xorijiy kreditlardan faol foydalanishga undash mumkin. Shu bilan birga, xalqaro moliya
49
institutlari bilan hamkorlikni mustahkamlash, ularning texnik ko‘magidan foydalanish,
loyihalarni baholashda xalqaro standartlarni qo‘llash zarur. Bu esa nafaqat kredit
mablag‘larining oqilona sarflanishini, balki ularning kutilgan iqtisodiy samaradorligini ham
ta’minlaydi.
Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, xorijiy kreditlar orqali iqtisodiy o‘sishga erishish
uchun ularni faqat moliyaviy resurs sifatida emas, balki institutsional islohotlarni
jadallashtiruvchi omil sifatida ko‘rish kerak. Masalan, kreditlar sharti sifatida korporativ
boshqaruvni takomillashtirish, hisobotlarni xalqaro standartlarga mos yuritish, raqamli
transformatsiyani amalga oshirish talab etilishi mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, umumiy
iqtisodiy tizimda shaffoflik, samaradorlik va innovatsion yondashuvni rivojlantiradi.
Umuman olganda, xorijiy kredit liniyalarini jalb qilish va ulardan foydalanish
samaradorligini oshirish keng qamrovli yondashuvni, ya’ni iqtisodiy, institutsional va
texnologik choralarni uyg‘unlashtirgan tizimni talab qiladi. Bu yo‘nalishda qat’iy siyosiy iroda,
professional moliyaviy boshqaruv, samarali monitoring tizimi va xalqaro hamkorlik muhim
omillar sifatida namoyon bo‘ladi. Aynan shunday kompleks yondashuv orqali xorijiy kreditlar
milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladigan, qaytaruvchan va natijador
moliyaviy instrumentga aylanishi mumkin.
Xorijiy kredit liniyalarini iqtisodiyotga samarali integratsiyalash yo‘lidagi muhim
bosqichlardan biri bu — har bir jalb qilinayotgan kreditning funksional yo‘nalishini aniq
belgilab olishdir. Ya’ni, kreditlar faqatgina umumiy ehtiyojlar uchun emas, balki belgilangan
maqsadli loyihalar uchun yo‘naltirilishi kerak. Har bir loyiha bo‘yicha oldindan iqtisodiy
baholash, investitsion tahlil, xatarlarni hisoblash va ularni bartaraf etish strategiyasi ishlab
chiqilishi zarur. Shu tarzda yondashilganda, jalb qilingan mablag‘lar o‘z vaqtida o‘zlashtiriladi,
undan kutilyotgan foyda aniq ko‘rsatkichlar asosida o‘lchanadi, va eng muhimi — qarzning
qaytarilishi kafolatlanadi.
Yana bir dolzarb masala — xorijiy kreditlar bo‘yicha hisobdorlik va shaffoflikning
ta’minlanishi. Bugungi kunda raqamli texnologiyalar yordamida har qanday moliyaviy
oqimlarni onlayn monitoring qilish, ularning sarflanish yo‘nalishini real vaqt rejimida
kuzatish imkoniyati mavjud. Bu vositalarni davlat moliya institutlari va tijorat banklari
faoliyatiga tatbiq qilish kredit mablag‘larining noto‘g‘ri ishlatilishi yoki suiiste’mol qilinishi
xavfini kamaytiradi. Shu bilan birga, ommaviy axborot vositalari va jamoatchilik nazorati ham
muhim mexanizmlardan biri bo‘lib, u kreditlar hisobidan amalga oshirilayotgan loyihalar
haqida ochiq va tushunarli axborotni taqdim etishga xizmat qiladi.
Shuningdek, xorijiy kredit liniyalaridan foydalanishda sektorlararo muvofiqlashtirish va
davlat organlari o‘rtasida axborot almashinuvining samarali tizimini yaratish zarur. Masalan,
Markaziy bank, Moliya vazirligi, Investitsiyalar vazirligi, va tijorat banklari o‘rtasida yagona
axborot tizimi tashkil etilishi, jalb qilingan kreditlarning holati, ularning yo‘naltirilishi va
o‘zlashtirilishi bo‘yicha tezkor va tahliliy ma’lumotlarni almashish imkonini beradi. Bu tizim
davlat siyosatini moslashtirish, strategik qarorlar qabul qilish va kelgusidagi kredit siyosatini
takomillashtirishga xizmat qiladi.
Bundan tashqari, kreditlar orqali moliyalashtirilgan loyihalarning ijtimoiy-iqtisodiy
ta’sirini ham baholash muhimdir. Faqat moliyaviy foyda emas, balki ishlab chiqarish
quvvatlarining oshishi, yangi ish o‘rinlarining yaratilishi, xizmatlar sifati va aholining hayot
darajasi kabi ko‘rsatkichlar ham tahlil qilinishi lozim. Ushbu ko‘rsatkichlar asosida har bir
50
loyiha yakunida “iqtisodiy samaradorlik indeksi” ishlab chiqilishi va jamoatchilikka e’lon
qilinishi mumkin. Bu yondashuv davlat moliyaviy siyosatining ochiqligi va samaradorligini
oshiradi.
Xalqaro tajribaga murojaat qilganda, rivojlangan davlatlar va muvaffaqiyatli iqtisodiy
o‘tish davrini boshdan kechirgan mamlakatlarda xorijiy kreditlardan foydalanishda
natijadorlikni oshiruvchi muhim omillar quyidagilardan iborat: moliyaviy hisobot
yuritishning xalqaro standartlarga mosligi, kredit baholash tizimining mavjudligi, kredit
sohibining javobgarligini mustahkamlovchi normativ huquqiy baza va samarali sud-huquq
tizimi. O‘zbekistonda ushbu sohalarda qator ijobiy islohotlar amalga oshirilayotgan bo‘lsa-da,
ayrim mexanizmlarni yanada kuchaytirish, ayniqsa, xorijiy kreditorlar bilan ishlashda xalqaro
standartlarga yaqinlashish talab etiladi.
Yakunda aytish mumkinki, xorijiy kredit liniyalarini jalb qilish va ulardan samarali
foydalanish bir vaqtning o‘zida iqtisodiy o‘sish, moliyaviy barqarorlik va institutsional
islohotlarni uyg‘unlashtiruvchi vosita sifatida xizmat qilishi mumkin. Ammo bu faqat tizimli
yondashuv, qat’iy nazorat, shaffoflik va uzoq muddatli strategik rejalashtirish mavjud bo‘lgan
sharoitda amalga oshadi. Bu borada davlatning moliyaviy siyosati, tijorat banklarining
mas’uliyati, kredit oluvchilarning halolligi va xalqaro hamkorlik darajasi hal qiluvchi rol
o‘ynaydi. Shunday ekan, xorijiy kredit liniyalarini faqat qarz emas, balki imkoniyat sifatida
ko‘rib, ularning har bir dollaridan samarali foydalana olish – bu hozirgi va kelajak avlodlar
oldidagi iqtisodiy mas’uliyatdir.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Abduraxmonov Q.X. (2020).
Xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning iqtisodiy asoslari.
Toshkent: Iqtisodiyot nashriyoti.
2.
Karimov U.K. (2019).
Moliyaviy menejment: nazariya va amaliyot.
Toshkent: Iqtisodiyot
va moliya nashriyoti.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki (2022).
Xorijiy kredit liniyalarining holati va
tahlili.
4.
Yo‘ldoshev A.S. (2021).
Moliyaviy bozorlarda tashqi qarzlarni boshqarish strategiyasi.
Iqtisodiyot va ta’lim jurnali, №4.
5.
Investitsiyalar, sanoat va savdo vazirligi (2023).
Tashqi moliyalashtirish bo‘yicha axborot
byulleteni.
6.
Liu Lan-biao (2008).
Effect of Foreign Bank Entry on Credit Accession in Developing
Countries.
Modern Economic Science.
7.
Rajan R., Gopalan S. (2015).
How Do Foreign Banks Affect Firms’ Access to Credit?
8.
Serrano A. (2016).
Foreign Banks and Credit in Mexico.
Global Finance Journal, 30, 77–93.
9.
Haouat M., Navarro R.S. (2012).
Foreign Banks and Credit Volatility: Latin American Case.
Monetary Economics eJournal.
10.
Massand A., Gopalakrishna B. (2018).
Credit Allocation in Indian Economy.
The
International Journal of Management.
11.
Giannetti M., Ongena S. (2007).
Lending by Example: Foreign Bank Presence in Emerging
Markets.
51
12.
Beck T., Brown M. (2012).
Foreign Bank Ownership and Household Credit.
Banking &
Insurance eJournal.
13.
Ehlers T., McGuire P. (2017).
Foreign Banks and Credit Conditions in EMEs.
14.
Kozak S. va boshq. (2009).
Foreign Bank Entry and Credit Allocation in Emerging Markets.
IMF Working Papers.
15.
Dawood T. (2019).
Foreign Interest Rate, Monetary Policy and Bank Credit.
Jurnal
Ekonomi Pembangunan.
