41
DAVLAT BYUDJETI SOLIQLI DAROMADLARI SAMARALI IJROSINI
TAMINLASH YOʻLLARI
Abduraimova Fazilat Hikmatulla qizi
O`zbekiston Respublikasi
Bank-moliya akademiyasi 2-kurs tinglovchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15378475
Davlat byudjeti har qanday davlatning ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligini ta’minlaydigan
asosiy moliyaviy hujjat hisoblanadi. Undagi daromadlarning asosiy qismini soliqlar tashkil
qiladi. Soliqli daromadlarning to‘liq va o‘z vaqtida ijro etilishi esa davlatning ijtimoiy
dasturlarni moliyalashtirish, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish va umumiy fiskal barqarorlikni
saqlab qolishdagi imkoniyatlarini belgilaydi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining
2023-yil yakuni bo‘yicha ma’lumotlariga ko‘ra, davlat byudjetining 80% dan ortig‘i soliqli
tushumlar hisobidan shakllangan. Shu bois, ushbu daromadlar ijrosining samaradorligini
oshirish, mavjud muammolarni tahlil qilish va yechimlar ishlab chiqish bugungi kunning
dolzarb masalalaridan biridir.
Soliqli daromadlar tarkibi va ahamiyati Davlat byudjeti soliqli daromadlari tarkibiga
asosan qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS), foyda solig‘i, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad
solig‘i, yer va mulk soliqlari, aksiz solig‘i va boshqa mahalliy soliqlar kiradi. Ularning har biri
byudjetning muayyan qismini tashkil etadi. Misol uchun, 2023-yilda jami soliqli
tushumlarning 38% ini QQS tashkil qilgan. Ushbu daromadlar davlatning ijtimoiy sohalarga
(ta’lim, sog‘liqni saqlash, pensiya ta’minoti) ajratmalarini moliyalashtirishda asosiy manba
hisoblanadi.
Mavjud muammolar Amaliyotda soliqli daromadlar ijrosiga ta’sir ko‘rsatuvchi bir
qancha muammolar mavjud. Bular orasida eng dolzarblaridan biri — yashirin iqtisodiyot
ulushining yuqoriligi. Norasmiy faoliyat yuritayotgan subyektlar soliq tizimi doirasidan
tashqarida qolmoqda. Bundan tashqari, soliq ma’murchiligidagi zaifliklar, raqamli nazorat
tizimlarining yetarli darajada joriy etilmaganligi, soliq to‘lovchilar bazasining torligi, soliq
intizomi va madaniyatining pastligi ham daromadlar prognozga muvofiq tushishini
murakkablashtiradi.
Tahliliy yondashuv Hududlar kesimidagi soliq tushumlari tahlili shuni ko‘rsatadiki,
ayrim viloyatlar reja ko‘rsatkichlaridan ortda qolmoqda. Buning sababi — soliq salohiyatining
to‘liq aniqlanmaganligi, mahalliy darajadagi iqtisodiy faollik va soliq nazoratining zaifligidir.
Boshqa bir muammo — soliq imtiyozlarining haddan ziyod ko‘pligi bo‘lib, ularning
samaradorligi yetarli darajada baholanmayapti. Shuningdek, budjet daromadlarini
prognozlash mexanizmlarining aniqligi past bo‘lib, bu rejalashtirishda xatoliklarga sabab
bo‘lmoqda.
Taklif va yechimlar Soliqli daromadlar ijrosini yaxshilash uchun bir nechta
yo‘nalishlarda tizimli choralar ko‘rilishi lozim. Birinchidan, soliq bazasini kengaytirish orqali
soliq to‘lovchilar doirasini oshirish, ayniqsa norasmiy faoliyat yurituvchilarni qonuniy
aylanishga jalb qilish zarur. Ikkinchidan, raqamli texnologiyalarni to‘liq joriy etish — elektron
hisob-faktura, onlayn kassa, real vaqt monitoring tizimlarini faol ishlatish orqali nazoratni
kuchaytirish lozim. Uchinchidan, soliq xodimlarining malakasini oshirish, tahliliy fikrlash va
42
kommunikatsiya ko‘nikmalarini rivojlantirish muhim. To‘rtinchidan, soliq imtiyozlarini
maqbullashtirish va ularning har yillik samaradorligini baholab borish zarur.
Amaliy natijalar Yuqoridagi choralar amalga oshirilsa, davlat byudjetining soliqli
daromadlar qismi yanada barqaror, prognozga yaqin va shaffof bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida
davlatning ijtimoiy majburiyatlarini to‘liq bajarishiga, investitsion muhitning yaxshilanishiga
va makroiqtisodiy barqarorlikning mustahkamlanishiga olib keladi. Shuningdek, soliq
to‘lovchilarning ishonchini oshirish, soliqqa ijobiy munosabatni shakllantirish va budjetga
nisbatan fuqarolik mas’uliyatini kuchaytirishga xizmat qiladi.
Xulosa Soliqli daromadlar davlat byudjetining asosiy moliyaviy tayanchi sifatida
respublika iqtisodiy taraqqiyotini bevosita belgilab beradi. Ularning samarali ijrosini
ta’minlash uchun soliq siyosatida izchil, kompleks va innovatsion yondashuvlar zarur. Bunda
xalqaro tajribadan foydalanish, ichki imkoniyatlarni safarbar qilish, qonunchilikni
barqarorlashtirish va texnologik rivojlanish imkoniyatlarini to‘liq ishga solish orqali barqaror
fiskal tizimga erishish mumkin. Davlat byudjeti daromadlarini tizimli boshqarish esa iqtisodiy
islohotlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi va ijtimoiy adolatning ta’minlanishiga xizmat
qiladi.
Bundan tashqari, davlat byudjetining soliqli daromadlarini samarali boshqarishda
xalqaro amaliyotlar bilan solishtirma tahlil olib borish ham dolzarb ahamiyatga ega. Jahon
banki, Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF) va OECD davlatlarining tajribasi shuni
ko‘rsatmoqdaki, barqaror fiskal siyosat yuritishning asosi sifatida soliq tushumlarining
prognozlash aniqligini ta’minlash, soliq qonunchiligining barqarorligi, soliq imtiyozlarining
hisobli tarzda qo‘llanishi va elektron boshqaruv tizimlarining kompleks joriy etilishi muhim
ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston bu yo‘nalishda muhim islohotlarni amalga oshirayotgan
bo‘lsa-da, soliq daromadlarining ijrosi va boshqaruvi masalalarida hanuzgacha inson omiliga
yuqori darajada tayanilayotgani, ko‘plab jarayonlarning to‘liq raqamlashtirilmaganligi aniqlik,
shaffoflik va tezkorlikni cheklab qo‘ymoqda.
Shu boisdan, soliq tizimini zamonaviylashtirishda texnologik transformatsiyaga alohida
e’tibor qaratish lozim. Soliq to‘lovchilarning elektron identifikatsiyasi, ularning faoliyatini
masofadan tahlil qilish, soliq risklarini baholash bo‘yicha sun’iy intellekt yondashuvlarini joriy
etish orqali soliq nazoratini sifat jihatdan yangi bosqichga olib chiqish mumkin. Bunday
yondashuvlar nafaqat fiskal ma’muriy xarajatlarni kamaytiradi, balki soliq to‘lovchilarda
ochiqlik va ishonch muhitini shakllantiradi. Ayniqsa, kichik va o‘rta biznes vakillarini ko‘proq
qonuniy soliqqa tortish doirasiga jalb qilishda byurokratik to‘siqlarning qisqartirilishi,
raqamli xizmatlar ko‘rsatish sifati va qulayligining oshirilishi hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Yana bir muhim masala — bu soliq imtiyozlarining tahliliy baholashini kuchaytirishdir.
Bugungi kunda ayrim hollarda iqtisodiy samara bermayotgan imtiyozlar hali ham saqlanib
qolmoqda. Ularning har yili auditdan o‘tkazilishi, samaradorlik indikatorlari asosida
baholanib borilishi, faqat real investitsion, eksport va innovatsion ta’sir ko‘rsatadigan
imtiyozlarnigina saqlab qolish mexanizmi ishlab chiqilishi lozim. Bu orqali, bir tomondan,
byudjetga tushumlarni yo‘qotmaslik, ikkinchi tomondan esa soliq siyosatida iqtisodiy
rag‘batlantirish funktsiyasini oqilona bajarish mumkin bo‘ladi.
Shuningdek, fiskal siyosatda hududiy yondashuvlar muhim ahamiyat kasb etadi. Soliq
salohiyatini aniqlashda mintaqaviy farqlar, iqtisodiy faoliyat tarmoqlari tarkibi, investitsion
muhit va demografik omillar inobatga olinishi lozim. Har bir hudud uchun alohida fiskal
43
rejalashtirish modelini ishlab chiqish, mahalliy byudjetlar mustaqilligini kuchaytirish va
mahalliy darajada tushumlarni jalb etishga mas’ullikni oshirish orqali davlat moliyasi
tizimining vertikal balansiga erishish mumkin.
Bularning barchasi, yakuniy natijada, davlat byudjetining soliqli daromadlarini
ishonchli, barqaror va shaffof shakllantirishga xizmat qiladi. Bu esa, o‘z navbatida, iqtisodiy
o‘sish, ijtimoiy tenglik va fuqarolarning davlatga bo‘lgan ishonchini mustahkamlashda hal
qiluvchi omil bo‘lib qoladi.
Davlat byudjeti soliqli daromadlarining samarali ijrosi nafaqat mavjud tushumlarni
oshirish, balki kelajakdagi iqtisodiy o‘sish uchun barqaror moliyaviy asos yaratishga ham
xizmat qiladi. Shu bois, bugungi islohotlar kontekstida fiskal boshqaruvda strategik
rejalashtirishga bo‘lgan ehtiyoj ortib bormoqda. Ayniqsa, budjet daromadlarining tarkibi,
ularning tuzilmasidagi soliq turlarining dinamikasi, prognoz ko‘rsatkichlariga nisbatan real
ijrodagi farqlar doimiy monitoring ostida bo‘lishi kerak.
Bunda zamonaviy axborot texnologiyalaridan keng foydalanish muhim rol o‘ynaydi.
Masalan, soliq xizmatlarining ichki axborot tizimlari bilan Moliya vazirligi, Davlat statistika
qo‘mitasi, bojxona va bank tizimlari o‘rtasidagi ma’lumotlar almashinuvini real vaqt rejimida
sinxronlashtirish orqali fiskal holatga doir umumiy tahliliy muhit yaratish mumkin.
Shuningdek, “open budget” tamoyili asosida byudjet ijrosi bo‘yicha ochiq va tushunarli
statistik ma’lumotlar jamiyat va investorlarda ishonchni oshiradi.
Bu jarayonda inson kapitali — soliq tizimida faoliyat yurituvchi xodimlarning bilim va
malaka darajasi alohida ahamiyat kasb etadi. Ularning nafaqat qonunchilikni bilishi, balki
iqtisodiy tahlil, zamonaviy texnologiyalar, axborot xavfsizligi va mijozlar bilan ishlash
madaniyatiga ega bo‘lishi kerak. Shu sababli soliq xodimlarini qayta tayyorlash va malaka
oshirish tizimi xalqaro standartlarga asoslangan holda yangilanishi zarur.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi (2023).
Davlat byudjeti ijrosi bo‘yicha yillik
hisobot
.
2.
Soliq qo‘mitasi (2023).
O‘zbekiston Respublikasida soliq siyosati holati va istiqbollari
.
3.
Karimov I.A. (2015).
Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch
. Toshkent: Ma’naviyat.
4.
Musayev B., Usmonov B. (2021).
Fiskal siyosat va davlat moliyasi
. Toshkent: Iqtisodiyot.
5.
Qodirov N. (2020).
Davlat moliyasi nazariyasi va amaliyoti
. Toshkent: Iqtisodiyot.
6.
OECD (2022).
Revenue Statistics in Asia and the Pacific
. Paris: OECD Publishing.
7.
IMF (2021).
Fiscal Monitor: Strengthening the Credibility of Public Finances
. Washington
D.C.: International Monetary Fund.
8.
World Bank (2022).
Tax Reform and Administration in Emerging Markets: Uzbekistan
Country Profile
.
9.
Kadirov I. (2022).
Soliq tizimini isloh qilishning dolzarb masalalari
. Ilmiy maqola.
10.
United Nations (2021).
Digitalization for Tax Administration
. UN Department of
Economic and Social Affairs.
11.
Damodaran A. (2020).
Applied Corporate Finance
. John Wiley & Sons.
12.
Mahmudov I., Toshpulatov B. (2019).
Soliq nazariyasi va siyosati
. Toshkent: Fan.
44
13.
Deloitte (2022).
Global Tax Policy Trends: Fiscal Challenges and Solutions
.
14.
PricewaterhouseCoopers (PwC) (2021).
Tax Administration and Digital Solutions Report
.
15.
Transparency International (2022).
Fiscal Transparency and Budget Accountability Index
.
