28
MILLIY IQTISODIYOTNI DIVERSIFIKATSIYALASH SHAROITIDA DAVLAT
BYUDJETI SOLIQLI DAROMADLARI SAMARALI IJROSINI TA'MINLASH
YO'NALISHLARI
НАПРАВЛЕНИЯ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ЭФФЕКТИВНОГО ИСПОЛНЕНИЯ
НАЛОГОВЫХ ДОХОДОВ ГОСУДАРСТВЕННОГО БЮДЖЕТА В УСЛОВИЯХ
ДИВЕРСИФИКАЦИИ НАЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ
DIRECTIONS OF ENSURING THE EFFECTIVE IMPLEMENTATION OF TAX
REVENUES OF THE STATE BUDGET IN THE CONDITIONS OF
DIVERSIFICATION OF THE NATIONAL ECONOMY
Kenjayeva Nigina Baxtiyor qizi
Tashkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti Magistratura va kechki ta'lim fakulteti
Soliqlar va soliqqa tortish yo'nalishi SST-1/23 guruh magistranti
N.R.Kuziyeva
Ilmiy rahbar: Soliqlar va soliqqa tortish kafedrasi mudiri prof.
Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15377664
Annotatsiya
: Ushbu maqolada milliy iqtisodiyotni diversifikatsiyalash sharoitida davlat
byudjeti soliqli daromadlarining samarali ijrosini ta'minlash yo'nalishlari tahlil qilingan.
Tadqiqot davomida soliq tizimidagi muammolar, soliq ma'murchiligining zamonaviy
tendensiyalari hamda iqtisodiyotni diversifikatsiyalash sharoitida soliq tizimini
takomillashtirish mexanizmlari o'rganilgan. Maqolada soliq tushumlarini oshirish va soliq
bazasini kengaytirish bo'yicha ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Kalit so'zlar
: soliq daromadlari, byudjet ijrosi, diversifikatsiya, soliq ma'murchiligining
samaradorligi, soliq bazasi, soliq imtiyozlari, raqamli iqtisodiyot, soliq islohoti.
Kirish.
Milliy iqtisodiyotni diversifikatsiyalash va uning barqaror rivojlanishini
ta'minlash davlat oldidagi muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Bu jarayonda davlat byudjeti
soliqli daromadlarining samarali ijrosi alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki davlat byudjeti
daromadlarining asosiy qismini soliqlar tashkil etib, ular iqtisodiy islohotlarni amalga
oshirish va davlat funksiyalarini bajarish uchun zarur moliyaviy resurslarni shakllantiradi [1].
Shuningdek, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-2026-yillarga mo'ljallangan Yangi
O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasida soliq tizimini takomillashtirish, soliq yukini
optimallashtirish va soliq ma'murchiligini soddalashtirish masalalari ustuvor vazifalar sifatida
belgilangan [2].
Dunyo amaliyotida iqtisodiyotni diversifikatsiyalashning muhim omillaridan biri sifatida
soliq tizimini takomillashtirish va soliq ma'murchiligini samarali tashkil etish qaraladi.
Xususan, IQTISODIY HAMKORLIK VA TARAQQIYOT TASHKILOTI (OECD) ma'lumotlariga
ko'ra, soliq ma'murchiligini raqamlashtirish soliq tushumlarini 15-20 foizga oshirish
imkoniyatini beradi [3]. Shuningdek, iqtisodiyotni diversifikatsiyalash sharoitida soliq
siyosatini takomillashtirish va soliq imtiyozlaridan samarali foydalanish orqali milliy
iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish mumkin.
29
Ushbu maqolaning maqsadi milliy iqtisodiyotni diversifikatsiyalash sharoitida davlat
byudjeti soliqli daromadlarining samarali ijrosini ta'minlash yo'nalishlarini aniqlash va ularni
takomillashtirishga qaratilgan ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Asosiy qism.
Milliy iqtisodiyotni diversifikatsiyalash sharoitida davlat byudjeti soliqli
daromadlarining samarali ijrosini ta'minlash masalasi kompleks yondashuvni talab etadi.
Iqtisodiyotni diversifikatsiyalash jarayonida soliq tizimining roli muhimdir, chunki soliq
mexanizmlari orqali davlat iqtisodiyotning turli sektorlarini rivojlantirishga yo'naltirilgan
rag'batlantiruvchi choralarni qo'llashi mumkin. Shu bilan birga, soliq tizimining samaradorligi
davlat byudjeti daromadlarining barqarorligini ta'minlaydi. Jumladan, O'zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi ma'lumotlariga ko'ra, 2023-yilda davlat byudjeti
daromadlarining 75 foizdan ortig'ini soliqli tushumlar tashkil etgan [4]. Bu esa soliq
tizimining iqtisodiyotdagi rolini ko'rsatadi.
Milliy iqtisodiyotni diversifikatsiyalash sharoitida soliq tizimining samaradorligini
oshirish uchun avvalo soliq ma'murchiligini takomillashtirish zarur. Zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini soliq tizimiga joriy etish soliq tushumlarini oshirishning
muhim omillaridan biridir. Xususan, Jahon banki ekspertlarining fikricha, soliq
ma'murchiligini raqamlashtirish soliqlarni yig'ish samaradorligini oshiradi va soliq
to'lovchilar uchun qulay sharoitlarni yaratadi [5]. Real vaqt rejimida ishlash imkoniyatini
beruvchi avtomatlashtirilgan soliq tizimlarini joriy etish orqali soliq hisobotini taqdim etish
va soliqlarni to'lash jarayonlarini soddalashtirish, shuningdek, soliq to'lovchilar va soliq
organlari o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni yaxshilash mumkin.
Soliq bazasini kengaytirish va soliq tushumlarini oshirish uchun xufiyona iqtisodiyotni
qisqartirish ham muhim ahamiyatga ega. Xalqaro Mehnat Tashkiloti ma'lumotlariga ko'ra,
rivojlanayotgan mamlakatlarda xufiyona iqtisodiyot ulushi YaIMning 30-40 foizigacha yetadi
[6]. Xufiyona iqtisodiyotni qisqartirish orqali soliq bazasini kengaytirish va soliq tushumlarini
oshirish mumkin. Buning uchun soliq tizimini soddalashtirish, soliq to'lovchilarning huquqiy
savodxonligini oshirish va soliq ma'murchiligida shaffoflikni ta'minlash zarur.
Milliy iqtisodiyotni diversifikatsiyalash jarayonida soliq imtiyozlaridan samarali
foydalanish ham muhim ahamiyatga ega. Biroq, soliq imtiyozlari soliq bazasining qisqarishiga
va byudjet daromadlarining kamayishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun soliq
imtiyozlarini taqdim etishda ularning samaradorligini baholash va maqsadli foydalanishini
nazorat qilish zarur. Rossiyalik iqtisodchi olim Mayburov I.A.ning tadqiqotlariga ko'ra, soliq
imtiyozlarini taqdim etishda ularning iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligini baholash
metodikasini joriy etish maqsadga muvofiq [7]. Bu orqali soliq imtiyozlarining
samaradorligini oshirish va davlat byudjeti daromadlarining barqarorligini ta'minlash
mumkin.
Raqamli iqtisodiyot sharoitida soliq tizimini takomillashtirish ham muhim masalalardan
biridir. Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi bilan an'anaviy soliq tizimi o'zgarishlarga duch
kelmoqda. Xususan, elektron tijorat, raqamli platformalar va blokcheyn texnologiyalari kabi
yangi biznes modellarini soliqqa tortish masalalari dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Bu
borada Evropa Ittifoqi tomidan qabul qilingan raqamli xizmatlar solig'i (Digital Services Tax)
tajribasi e'tiborga loyiq [8]. Shuningdek, O'zbekistonda ham raqamli iqtisodiyot sub'ektlarini
soliqqa tortish mexanizmlarini takomillashtirish zarur.
30
Soliq tizimining samaradorligini oshirishda soliq risklarini boshqarish ham muhim
ahamiyatga ega. Soliq risklarini boshqarish orqali soliq to'lovchilarning xatti-harakatlarini
bashorat qilish va soliq tushumlarining barqarorligini ta'minlash mumkin. Bu borada AQSh
soliq xizmati (IRS) tajribasi diqqatga sazovor. IRS soliq to'lovchilarni risklarga asoslangan
segmentatsiya asosida nazorat qiladi va soliq tekshiruvlarini o'tkazadi [9]. Bu tajribani
O'zbekiston soliq tizimiga joriy etish orqali soliq ma'murchiligining samaradorligini oshirish
mumkin.
Soliq tizimining samaradorligini oshirishning yana bir muhim yo'nalishi soliq
to'lovchilar va soliq organlari o'rtasidagi o'zaro ishonchni mustahkamlashdir. Buning uchun
soliq organlarining shaffofligini ta'minlash, soliq qonunchiligini soddalashtirib, barqarorligini
ta'minlash va soliq to'lovchilarning huquqiy savodxonligini oshirish zarur. O'zbekistonlik
iqtisodchi olim Tursunov B.O.ning fikriga ko'ra, soliq tizimidagi islohotlar soliq
to'lovchilarning soliq tizimiga bo'lgan ishonchini oshirishi va soliq madaniyatini
yuksaltirishga xizmat qilishi kerak [10].
Xulosa.
Milliy iqtisodiyotni diversifikatsiyalash sharoitida davlat byudjeti soliqli
daromadlarining samarali ijrosini ta'minlash uchun soliq tizimini takomillashtirish va soliq
ma'murchiligining samaradorligini oshirish zarur. Bu borada quyidagi yo'nalishlarni ajratib
ko'rsatish mumkin:
Birinchidan, soliq ma'murchiligini raqamlashtirish va zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish orqali soliq tushumlarini oshirish va soliq
to'lovchilar uchun qulay sharoitlarni yaratish.
Ikkinchidan, xufiyona iqtisodiyotni qisqartirish orqali soliq bazasini kengaytirish va
soliq tushumlarini oshirish. Buning uchun soliq tizimini soddalashtirish, soliq to'lovchilarning
huquqiy savodxonligini oshirish va soliq ma'murchiligida shaffoflikni ta'minlash zarur.
Uchinchidan, soliq imtiyozlaridan samarali foydalanish va ularning iqtisodiy
samaradorligini baholash metodikasini joriy etish. Bu orqali soliq imtiyozlarining
samaradorligini oshirish va davlat byudjeti daromadlarining barqarorligini ta'minlash
mumkin.
To'rtinchidan, raqamli iqtisodiyot sub'ektlarini soliqqa tortish mexanizmlarini
takomillashtirish va xalqaro tajribani o'rganish. Bu orqali raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi
bilan bog'liq soliq masalalarini hal etish mumkin.
Beshinchidan, soliq risklarini boshqarish tizimini takomillashtirish va risklarga
asoslangan yondashuvni joriy etish. Bu orqali soliq tushumlarining barqarorligini ta'minlash
va soliq ma'murchiligining samaradorligini oshirish mumkin.
Oltinchidan, soliq to'lovchilar va soliq organlari o'rtasidagi o'zaro ishonchni
mustahkamlash. Buning uchun soliq organlarining shaffofligini ta'minlash, soliq
qonunchiligini soddalashtirib, barqarorligini ta'minlash va soliq to'lovchilarning huquqiy
savodxonligini oshirish zarur.
Yuqoridagi yo'nalishlarni kompleks ravishda amalga oshirish orqali milliy iqtisodiyotni
diversifikatsiyalash sharoitida davlat byudjeti soliqli daromadlarining samarali ijrosini
ta'minlash mumkin.
References:
Используемая литература:
31
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Vahobov A.V., Malikov T.S. (2021). "Davlat moliyasi". Toshkent: "Iqtisod-Moliya", 456 b.
2.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son "2022-2026-
yillarga mo'ljallangan Yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to'g'risida"gi Farmoni.
3.
OECD (2023). "Tax Administration Digitalization: Challenges and Opportunities". Paris:
OECD Publishing.
4.
O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi (2024). "2023 yil davlat byudjeti ijrosi
to'g'risida hisobot". Toshkent.
5.
World Bank (2023). "Tax Administration Reform: A Handbook for Practitioners".
Washington, DC: World Bank Group.
6.
International Labour Organization (2022). "Informal Economy in Developing Countries".
Geneva: ILO Publications.
7.
Майбуров И.А. (2021). "Налоговые льготы: методология оценки эффективности".
Москва: ЮНИТИ-ДАНА.
8.
European Commission (2021). "Digital Services Tax: Proposal for a Council Directive on
the common system of a digital services tax on revenues resulting from the provision of
certain digital services". Brussels.
9.
Internal Revenue Service (2022). "Risk-Based Approach to Tax Compliance".
Washington, DC: Department of Treasury.
10.
Tursunov B.O. (2023). "O'zbekistonda soliq tizimini isloh qilish: muammolar va
istiqbollar". Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar, № 2, 45-56 b.
