144
IQLIM O‘ZGARISHINING TA‘SIRINI OLDINI OLISH HAMDA UNGA
MOSLASHISH BO‘YICHA OʻZBEKISTONDA AMALGA OSHIRILAYOTGAN
HARAKATLAR
Aliyev Azizbek
Toshkent davlat yuridik universiteti magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15672203
Annotasiya:
So‘ngi yillarda Markaziy Osiyo mintaqasining ko‘p qismlarida anomal qish
va jazirama yoz tendentsiyasi kuzatilmoqda, bu esa Pamir va Tyan-Shan tog‘larida muzliklar
va abadiy muzlarning erishini keltirib chiqaradi. Kuchli yomg‘ir, qurg‘oqchilik, suv toshqini va
sel oqimlari xavfi oshadi. Bu o‘z navbatida, iqlim o‘zgarishi suv resurslari, qishloq xo‘jaligi va
inson salomatligiga ta‘sir ko‘rsatishi, ma’lum bir xududlarni cho‘llanishi, ekotizimlar va tabiiy
resurslarning buzilishi kabi mavjud muammolarni kuchaytirishi mumkin. Ushbu maqolada
iqlim o‘zgarishining ta‘sirini oldini olish va uning oqibatlarini yumshatish hamda iqlim
o‘zgarishiga moslashish bo‘yicha O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan dasturlar va harakatlar
to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
O‘zbekiston, iqlim o‘zgarishi, Markaziy Osiyo, global, harakat, inson
salomatligi, mintaqa, suv resurslari, issiq havo, anomal sovuq, qurg‘oqchilik, tabiiy ofat,
“Yashil” iqtisodiyot.
ДЕЙСТВИЯ ПО ПРЕДОТВРАЩЕНИЮ И АДАПТАЦИИ К ВОЗДЕЙСТВИЮ
ИЗМЕНЕНИЯ КЛИМАТА В УЗБЕКИСТАНЕ
Алиев Азизбек
Магистрант Ташкентского государственного юридического университета
Аннотация:
В последние годы во многих частях региона Центральной Азии
наблюдается тенденция необычно холодной зимы и жаркого лета, что приводит к
таянию ледников и вечной мерзлоты в горах Памира и Тянь-Шаня. Риск сильных
дождей, засух, наводнений и селей увеличивается. Это, в свою очередь, может
усугубить существующие проблемы, такие как воздействие изменения климата на
водные ресурсы, сельское хозяйство и здоровье человека, опустынивание
определенных территорий и деградация экосистем и природных ресурсов. В этой
статье представлена информация о программах и действиях, реализуемых в
Узбекистане для предотвращения воздействия изменения климата, смягчения его
последствий и адаптации к изменению климата.
Ключевые слова:
Узбекистан, изменение климата, Центральная Азия,
глобальный, действие, здоровье человека, регион, водные ресурсы, жаркая погода,
аномальный холод, засуха, стихийное бедствие, «зеленая» экономика.
ACTIONS TAKEN IN UZBEKISTAN TO PREVENT AND ADAPT TO THE
IMPACTS OF CLIMATE CHANGE
Aliyev Azizbek
Master's student of Tashkent State Law University
Abstract:
In recent years, many parts of the Central Asian region have been
experiencing a trend of unusually cold winters and hot summers, leading to the melting of
145
glaciers and permafrost in the Pamir and Tien Shan mountains. The risk of heavy rains,
droughts, floods and mudflows is increasing. This, in turn, can exacerbate existing problems
such as climate change impacts on water resources, agriculture and human health,
desertification of certain territories, and degradation of ecosystems and natural resources.
This article provides information on programs and actions being implemented in Uzbekistan
to prevent the impact of climate change, mitigate its consequences and adapt to climate
change.
Keywords:
Uzbekistan, climate change, Central Asia, global, action, human health, region,
water resources, hot weather, abnormal cold, drought, natural disaster, "Green" economy.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, so‘nggi besh yil ichida dunyo
bo‘yicha o‘rtacha harorat har qachongidan ham yuqori bo‘lgan. Prognozlarga ko‘ra, harorat
ko‘tarilishi shu tarzda davom etsa, 2050-yilga kelib, dunyoning oltita mintaqasida 216 million
kishi, shu jumladan Markaziy Osiyoda 5 million kishi iqlim qochqinlariga aylanadi. Bugungi
kunda ro‘yxatga olingan tabiiy ofatlar soni 1970-yilga nisbatan 5 barobar ko‘pni tashkil
etmoqda. So‘nggi 20 yil ichida tabiiy ofatlar 1,2 milliondan ziyod odamni bevaqt xayotdan ko‘z
yumishiga sababchi bo‘ldi, iqtisodiy zarar esa 3 trillion dollardan ortiq miqdorni tashkil etdi.
Kelgusi 30 yil ichida iqlim o‘zgarishi va uning oqibatlari jahon iqtisodiyotiga 8 trillion dollar
zarar keltirishi taxmin qilinmoqda. 2050-yilga kelib esa iqlim o‘zgarishi oqibatida dunyoda
yalpi ichki mahsulotning o‘sishi 3 %ga kamayishi kutilmoqda.
Xozirgi kunda zamonaviy ilmiy hamjamiyat “global isish” atamasidan asta sekin yuz
o‘girmoqda, chunki sayyoramizda sodir bo‘layotgan iqlim o‘zgarishlari jadalligi yildan-yilga
ortmoqda. Shuning uchun “global isish” atamasidan ko‘ra “global iqlim o‘zgarishi” degan
atama ko‘proq mos keladi. Yerning turli mintaqalaridagi meteorologik kuzatuvlar shuni
ko‘rsatadiki, iqlim o‘zgaruvchanligi va issiqxona effekti sayyoramiz atmosferasi
shakllanganidan so‘ng paydo bo‘lgan.
Markaziy Osiyo mamlakatlari iqlim o‘zgarishiga eng ko‘p uchraydigan va zaif
hisoblanadi.
Bu
yerdagi
havo
harorati
sayyoramizdagi
o‘rtacha
haroratdan
1,7 baravar tezroq o‘smoqda, bu esa muzliklar maydoni qisqarishiga olib kelmoqda, ularning
hajmi so‘nggi 50 yil ichida deyarli 32% ga kamaydi. Bu esa daryolar oqimini kamaytiradi,
mintaqaning oziq-ovqat va energiya xavfsizligi uchun xavf tug‘diradi.
Global iqlim o‘zgarishi natijasida so‘nggi 50-60 yil ichida mintaqaning muzliklar
maydoni taxminan 30% ga kamaydi. 2050-yilgacha Sirdaryo havzasida suv resurslari 5%
gacha, Amudaryo havzasida esa 15% gacha kamayishi kutilmoqda. 2050-yilga kelib Markaziy
Osiyoda toza suv yetishmovchiligi yalpi ichki mahsulotning 11% ga pasayishiga olib kelishi
mumkin
1
.
O‘zbekistonda ham iqlim o‘zgarishi sodir bo‘layotganini ko‘rish uchun maxsus asbob-
uskunalar talab qilinmaydi. Misol uchun, 2007-2008-yillar qish oylarida butun mamlakat
bo‘ylab termometr ustunlari - 200C gradusgacha tushib ketdi. 2009- yilda esa buning aksi
bo‘ldi: yanvar oyining o‘rtalarida havo harorati juda yuqori bo‘ldi, taxminan +100C issiq.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, iqlim o‘zgarishi O‘zbekistonda suv tanqisligini kuchaytirishi,
1
2030-yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston Respublikasining Atrof muhitni muhofaza qilish Konsepsiyasi//Qonun
hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 31.10 .2019-y., 06/19/5863/3979-son.
146
qurg‘oqchilikning davomiyligini uzaytirishi, shuningdek, iqtisodiyotning suv resurslariga
bo‘lgan ehtiyojini qondirishda jiddiy muammolarga olib kelishi mumkin. Agar 2015-yilgacha
boʻlgan davrda Oʻzbekistonda umumiy suv tanqisligi 3 milliard kub metrdan ziyod boʻlgan
boʻlsa, 2030-yilga kelib u 7 milliard kub metr, 2050-yilga kelib 15 milliard kub metrni tashkil
qilishi mumkin. So‘nggi 15 yil ichida aholi jon boshiga suv bilan ta‘minlanganlik 3048 kub
metrdan 1589 kub metrga kamaydi.
Bundan tashqari, hududda suvdan oqilona foydalanish bilan bog‘liq muammolar mavjud.
So‘ngi ma‘lumotlarga ko‘ra, mintaqaning ba’zi mamlakatlarida suvdan foydalanish tanqidiy
darajaga (100% dan ortiq) yetdi. Xususan, O‘zbekistonda bu ko‘rsatkich 169%,
Turkmanistonda esa 144% ni tashkil etadi. Tojikistonda suv tashvishlari o‘rtacha 62% deb
baholanadi. Qirg‘iziston va Qozog‘istonda ham shirin suvdan foydalanish ko‘rsatkichlari jahon
darajasidan yuqori bo‘lib, mos ravishda 50% va 33% ni tashkil etadi.
O‘zbekistonda iqlim o‘zgarishiga moslashish va uning oqibatlarini yumshatish bo‘yicha
izchil choralar ko‘rilmoqda. Atrof-muhitni muhofaza qilish davlat siyosatining ustuvor
yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilangan. Bu borada institutsional baza mustahkamlandi.
Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, Gidrometeorologiya xizmati
markazi to‘liq isloh qilindi, O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi tashkil etildi
2
.
Ekologik xavfsizlikni ta‘minlashga, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga,
iqtisodiyotning turli tarmoqlariga yangi, ekologik toza texnologiyalarni joriy etishga
qaratilgan
uzoq
muddatli
strategiyalar
qabul
qilingan.
Ular
orasida
2030-yilgacha atrof-muhitni muhofaza qilish konsepsiyasi, 2020-2030-yillarda suv xo‘jaligini
rivojlantirish, 2019-2030-yillarda respublikani “Yashil” iqtisodiyotga o‘tkazish strategiyasi,
2019-2028-yillarda qattiq maishiy chiqindilar bilan bog‘liq ishlarni amalga oshirish va
boshqalar. Tabiatni muhofaza qilish tadbirlarining samaradorligini oshirishda aholining
ekologik madaniyatini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi
3
.
2008-yilda fuqarolik jamiyati sa‘y-harakatlarini birlashtirishga qaratilgan O‘zbekiston
Ekologik Harakati tashkil etilishi bu borada muhim qadam bo‘ldi. 2019-yilda Ekologik harakat
Ekologik partiyaga aylandi, bu esa tabiatni muhofaza qilish kun tartibini siyosiy munozaralar
darajasiga ko‘tarishga imkon berdi. Aholining ekologik madaniyatini shakllantirishning
muhim omili yosh avlodni tarbiyalashdir. O‘zbekistonda uzluksiz ekologik ta‘lim tizimi barpo
etilmoqda.
2019-yilda yosh avlodda ekologik bilimlar, ong va madaniyatni shakllantirishni,
innovatsion texnologiyalarni jalb etgan holda ekologiya sohasidagi fanni takomillashtirishni
va ta‘lim va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida kadrlar salohiyatini oshirishni nazarda
tutuvchi ekologik ta‘limni rivojlantirish konsepsiyasi qabul qilindi.
O‘zbekistonning iqlim kun tartibining eng muhim jihatlaridan biri “Yashil” iqtisodiyotga
bosqichma-bosqich
o‘tishdir.
Iqtisodiyotning
energiya
samaradorligini
oshirish,
uglevodorodlardan foydalanishni kamaytirish, qayta tiklanuvchi energiya manbalari ulushini
oshirish bo‘yicha choralar ko‘rilmoqda. Masalan, 2030-yilga kelib energiya samaradorligini
ikki baravar oshirish va yalpi ichki mahsulotning uglerod sig‘imini kamaytirish kutilmoqda.
Aholining o‘sib borayotgan talabini ta‘minlash uchun qayta tiklanadigan energiya
2
Mamlakatdagi sahrolanish va yerlarning yemirilishi (SEYE). Bundan qanday qutilish mumkin?// www.sgp.uz
3
Iqlim o‘zgarishiga qarshi kurash samaradorligini oshirish. 24.07.2013//www.parliament.gov.uz.
147
manbalarining elektr energiyasi ishlab chiqarishdagi ulushini 25% gacha oshirish
rejalashtirilgan
4
.
Bunda asosiy e‘tibor quyosh energiyasiga qaratilmoqda. Mutaxassislarning hisob-
kitoblariga
ko‘ra,
quyosh
elektr
stansiyalarini
qurish
orqali
O‘zbekiston
600 milliard kVt.soat elektr energiyasi ishlab chiqarish imkoniyatiga ega. Bu esa respublikada
mavjud ehtiyojdan 8 baravar ko‘pdir. 2025-yilga kelib xalqaro kompaniyalar bilan birgalikda
umumiy quvvati 2900 MVt bo‘lgan quyosh va shamol elektr stansiyalarini ishga tushirish
rejalashtirilgan. Avgust oyida Navoiy viloyatida 100 MVt quvvatga ega birinchi quyosh
fotoelektr stansiyasi ishga tushirildi.
Suv resurslaridan oqilona foydalanish maqsadida qishloq xo‘jaligiga eng yangi
texnologiyalar joriy etilmoqda. 2020-yilda mamlakatimizda 133,6 ming gektar maydonda
suvni tejaydigan texnologiyalar joriy etildi . Shunday qilib, so‘nggi yillarda suvni tejaydigan
sug‘orish texnologiyalarini joriy etish maydoni 291,2 ming gektarga yetdi, bu sug‘oriladigan
yerlarning umumiy maydonining qariyb 7% ini tashkil etadi. Sug‘orishning tejamkor
texnologiyalarini qo‘llash natijasida vegetatsiya davrida 280 mln kub metr suv tejadi, 300
ming gektardan ortiq sug‘oriladigan yerlarning suv ta‘minoti yaxshilandi, shuningdek, 16
ming gektardan ortiq maydonda takroriy ekinlarni qo‘shimcha sug‘orish imkoniyati yaratildi.
Mamlakat shaharlari va aholi punktlarini ko‘kalamzorlashtirishga alohida e‘tibor
qaratilmoqda. Nukus, Urganch va Xiva shaharlarida mahalliy daraxt va buta o‘simliklaridan
“Yashil mintaqani” yaratish rejalashtirilgan. Bundan tashqari, yaqin kelajakda yashil zonalar
yaratiladi, 125 million daraxt o‘tkaziladi. Toshkent shahrining umumiy maydonini
koʻkalamzorlashtirish darajasi hozirgi 26,4% dan 2023-yilga kelib 30% ga yetkaziladi . 2019-
yil 1-noyabrdan boshlab davlat o‘rmon fondiga kirmaydigan daraxt va butalarning
qimmatbaho turlarini kesishga moratoriy joriy etildi. Ekologiya sohasidagi buzilishlarning,
shu jumladan noqonuniy kesish, brakonerlik, chiqindilarni noqonuniy tashlashning oldini
olish uchun mas‘ul bo‘lgan Ekopolitsiya tashkil etish rejalashtirilgan
5
.
Orol dengizining qurib ketishi oqibatlarini kamaytirish va Orolbo‘yi mintaqasini
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish O‘zbekistonning iqlim siyosatidagi ustuvor vazifalardan
biridir. Orol dengizining qurigan tubida himoya daraxtzorlarini barpo etish hisobiga (1,5 mln
ga) O‘zbekiston o‘rmonlar va butalar bilan qoplangan hududlarni ko‘paytirmoqda. Soʻnggi 4
yil ichida respublikada oʻrmonlar oʻsishi 10-15 barobar koʻpaydi. Agar 2018-yilgacha
oʻrmonlarni tashkil etishning yillik hajmi 47-52 ming gektar doirasida boʻlgan boʻlsa, 2019-
yilda bu koʻrsatkich 501 ming gektarga, 2020-yilda 728 ming gektarga oshdi.
Xulosa.
Hech bir mamlakat iqlim o‘zgarishi oqibatlarini o‘z kuchi bilan bartaraf eta
olmaydi. Oʻzbekiston bu sohada xalqaro tashkilotlar, AQSh, Yevropa Ittifoqi va boshqa
mamlakatlar bilan hamkorlikni yoʻlga qoʻygan. BMT iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashish va
quruqlikdagi ekotizimlarni saqlashni o‘z ichiga olgan barqaror taraqqiyot maqsadlariga (BTT)
erishishga ko‘maklashadi. 2020- yilda Germaniya Markaziy Osiyo va Afg‘onistonda iqlim va
xavfsizlik bo‘yicha “Yashil Markaziy Osiyo” mintaqaviy tashabbusini boshladi. Tashabbusning
maqsadi kelgusi to‘rt yil ichida oltita ishtirokchi mamlakatlar o‘rtasida ma‘lumotlarga kengroq
kirishni yaratish va akademik hamkorlikni qo‘llab quvvatlashdan iboratdir.
4
Узбекистан: Обзоры результативности экологической деятельности. Третий обзор. ООН, Женева, 2020.
5
Tolipov H. Cho‘llanish va qurg‘oqchilikning salbiy ta’sirlariga qarshi qanday kurashilmoqda? 16.12.2020//www.uza.uz.
148
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning BMT Bosh Assambleyasining 72-
sessiyasidagi nutqini o‘rganish bo‘yicha risola.T.”Ma’naviyat” 2017-y.183 b
2.
BMT Yevropa iqtisodiyoti komissiyasining barqaror rivojlanish uchun ta’lim bo‘yicha
strategiyasi.- T., 2007.
3.
Shamsidinova G.D. Barqaror taraqqiyot ta’limi, darslik, T. 2023 yil, 365 b.
4.
E.Usmonov. Ekologik munosabatlarning globallashuvi. Jamiyat va boshqaruv. Ilmiy-
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ma'anviy tarixiy jurnal. Toshkent, 2007, №2, 89-90-bet.
5.
Scientific
Journal
Impact
Factor
(SJIF
2022=4.63)
Passport:
http://sjifactor.com/passport.php?id=22230
6.
http://geografiya.uz/ekologiya/10746-iqlim-ozgarishi-yer-yuzi-uchun-xavfli.html.
