24
TA’SIR KO‘RSATILAYOTGAN ZO‘RAVONLIKKA BEFARQ BO‘LMASLIGIMIZ
LOZIM
Jabborov Avazbek Asilbekovich
Andijon davlat universiteti tadqiqotchi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14061620
Annotatsiya:
ushbu maqolada mamlakatimizda zo‘rovonlikni kelib chiqish muammolari
va ularning yechimi borasida so’z yuritiladi. Zo‘ravonlik asabiy yoki hatto ruhiy kasalliklarga
olib kelishini, og‘irlashtiruvchi holatlar esa jinoyatlar jamoat xavfini oshirishini va qattiq jinoiy
javobgarlikka olib kelishini, hozirgi kunda zo‘ravonlik mavzusi dolzarbligi va ahamiyati haqida
taxlili qilingan hamda zo‘rovonlikni oldini olish zarurati ochib berilgan.
Аннотaция:
в данной статье рассматриваются проблемы зарождения насилия в
нашей стране и их решение. Насилие приводит к нервным или даже психическим
заболеваниям, а отягчающие случаи повышают общественную опасность преступлений
и влекут за собой суровую уголовную ответственность. В настоящее время тема насилия
проанализирована на предмет ее актуальности и важности, а также необходимости
предотвращения насилия. раскрытый.
Abstract:
this article discusses the problems of origin of violence in our country and their
solution. Violence leads to nervous or even mental diseases, and aggravated cases increase the
danger of crimes to the public and lead to severe criminal liability. Currently, the topic of
violence has been analyzed about its relevance and importance, and the need to prevent
violence has been revealed.
Kalit so’zlar:
adolat, erkinlik, qadr-qimmat, inson huquqlari, zo‘ravonlik, jabrlanuvchi,
instinktiv, huquqbuzarlik.
Ключевые слова:
справедливость, свобода, достоинство, права человека, насилие,
жертва, инстинкт, преступление.
Key words:
justice, freedom, dignity, human rights, violence, victim, instinctive, crime.
Dunyodagi barcha davlatlarning milliy qonunchiligida inson huquqlari va erkinliklarini
ta’minlash, xususan shaxsning hayoti, sog‘lig‘i, sha’ni va qadr-qimmatini turli jinoiy
tajovuzlardan himoya qilishga alohida ahamiyat berilgan. Inson huquqlari umumjahon
deklaratsiyasida “insoniyat oilasining hamma a’zolariga xos qadr-qimmat va ularning teng,
ajralmas huquqlarini tan olish erkinlik, adolat va yalpi tinchlik asosi ekanligi” e’tirof etilgan.
Zo‘ravonlikdan erkaklar ham jabrlanishi mumkin, lekin xotin-qizlarning zo‘ravonlikdan
jabrlanish ehtimoli yuqoriligi, zo‘ravonlik turlari, og‘irlik darajasi va kelib chiqadigan oqibatlar
keskin farqlanishini inobatga olgan holda, so‘nggi islohotlar aynan ularni himoya qilishga
qaratilgan. Mazkur muammo (latentligi)ning yuqoriligi shundaki, jabrlanuvchilar o‘zlariga
yetkazilgan zararni normal hayot deb tushunishi, oilasining siri ovoza bo‘lib ketmasligi yoki oila
buzilib ketmasligi, ota-onasi yoxud turmush o‘rtog‘ining obro‘sini to‘kmaslik uchun hech
qaerga murojaat qilmaydilar.
Zo‘ravonlik
– bir kishining boshqasiga jismoniy yoki ruhiy ta’siri, fuqarolarning shaxsiy
yaxlitlik huquqini buzishi (jismoniy va ma’naviy ma’noda). Jismoniy zo‘ravonlik inson tanasiga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qilish bilan ifodalanadi: kaltaklash, tan jarohati, turli yo‘llar bilan
qiynoqqa solish (shu jumladan har qanday narsa va moddalarni ishlatish) va boshqalar.
25
Jismoniy zo‘ravonlik natijasida jabrlanuvchiga qiynoq va zarar yetkazilishi mumkin. Ruhiy
zo‘ravonlik qurbonning qarshilik ko‘rsatish irodasini sindirish, uning huquqlari va
manfaatlarini himoya qilish uchun qo‘rqitish, jismoniy zo‘ravonlik tahdidi orqali inson
ruhiyatiga ta’sir qilishdan iborat. Zo‘ravonlik asabiy yoki hatto ruhiy kasalliklarga olib kelishi
mumkin. Zo‘ravonlik og‘irlashtiruvchi holat bo‘lishi mumkin (ayniqsa, shafqatsizlik yoki
jabrlanuvchini masxara qilish bilan jinoyat sodir etishda). Zo‘ravonlik bilan bog‘liq jinoyatlar
jamoat xavfini oshiradi va qattiq jinoiy javobgarlikka olib keladi.
Zo‘ravonlik harakatlarining turlari sifatida jismoniy, ruhiy va jinsiy kabilarni ko‘rsatish
mumkin.
Ko‘pchilik nazariyotchi olimlar zo‘ravon xatti – harakatlarga instinktiv emas, balki
o‘rganilgan deb qarashadi.
Hozirgi kunda ko‘plab sog‘liqni saqlash sohasi mutaxassislari mehnat munosabatlarida
xodimlar o‘rtasidagi munosabatlar ba’zida mukammal emasligini tan olishadi. Xususan, xo‘jayin
va bo‘ysunuvchilar o‘rtasidagi munosabatlar qo‘rqitish va ta’qib qilish elementlarini o‘z ichiga
olishi mumkin va jinsiy yoki irqchi motivlar keng tarqalgan degan qarashni ilgari surishadi.
Jismoniy zo‘ravonlik do‘pposlashda, itarish, urish, tepish kabi harakatlarni sodir etishda
namoyon bo‘ladi. Bunga bo‘g‘ib o‘ldirish, qurol ishlatish, haydash paytida ehtiyotsizlik ham
kiradi. Ba’zida, uzoq vaqt qiynoqlar bilan, jabrlanuvchi oxirgi yo‘l sifatida zo‘rlovchini o‘ldirish
yoki qotillikni ko‘radi.
Psixologik zo‘ravonlik – insonning o‘ziga bo‘lgan ishonchini pasaytirishi mumkin bo‘lgan
turli xil usullar, masalan, masxara qilish, haqorat qilish, qo‘pollik, jismoniy zo‘ravonlik yoki
izolyatsiya bilan tahdid qilish kabi harakatlarda namoyon bo‘ladi. Bunda jabrlanuvchining
oxirgi yo‘li o‘z joniga qasd qilish yoki o‘z joniga qasd qilish fikrlari shakllanishi bo‘lishi mumkin.
Jinsiy zo‘ravonlik – bu insonning (aksariyat hollarda ayolning) xohishiga qarshi jinsiy
aloqa. Bu turdagi zo‘ravonlik turli shakllarni o‘z ichiga oladi: majburiy jinsiy aloqa, zo‘rlashga
urinish, zo‘rlash, ish joyida jinsiy zo‘ravonlik, voyaga yetmaganlarga nisbatan jinsiy zo‘ravonlik,
ayollarni foxishalikka majburlash va hokazo. Ularning barchasi inson qadr – qimmatini
kamsitadi, natijada zo‘ravonlik qurboni har doim uyaladi va o‘zini zaif his qiladi.
Oilaviy zo‘ravonlik – bu bir yoki bir nechta oila a’zolarining boshqa oila a’zolarining kuch
yoki qudratidan foydalanib, hayoti yoki sog‘lig‘iga tahdid soladigan huquqlari va erkinliklarini
buzishi (ruhiy va jismoniy). Bu harakatlar zo‘ravonlik qurboniga zarar yetkazadi va azob-
uqubat keltiradi.
O‘tkazilgan so‘rovnomada aniqlangan oilaviy zo‘ravonlik sabablari 6 asosiy toifaga
bo‘linadi:
1. Iqtisodiy muammolar:
-Ishsizlik (erkak va ayol);
-Moddiy va uy-joy muammolari;
-Xotinning iqtisodiy qaramligi
2. Mastlik va giyohvandlik:
3. Ta’lim:
-Madaniy -ma’rifiy saviyaning pastligi;
-Yoshlarning iqtisodiy mas’uliyatga tayyor emasligi;
-Ayollar va erkaklarning oilaviy hayotga tayyor emasligi.
4. Xulq-atvor, fikrlashning stereotiplari:
26
-Oilada ayollarga munosabat stereotiplarini qayta ishlab chiqarish;
-Boshqalarning ta’siri;
-Ota -onalarning aralashuvi;
5. Ijtimoiy tengsizlik;
6. Erta turmush.
Xalqaro statistikaga ko‘ra, oiladagi zo‘ravonlik moddiy boylik va barqaror daromadli
oilalarda ham uchraydi.
Zo‘ravonlikka qarshi kurash. Jinoiy taqib.
Huquqni muhofaza qiluvchi organlar huquqbuzarlikka chek qo‘yishi va zo‘ravonlik bilan
bog‘liq harakatlarni sodir etgan shaxsga qonuniy chora ko‘rishi uchun bir nechta shartlar
bajarilishi kerak:
Jabrlanganlar bayonoti. Zo‘rlangan shaxsning harakatlari qurboni huquqni muhofaza
qiluvchi organlarga ariza bilan murojaat qilishi kerak. Shundan keyin jinoyat ishi ochiladi va
tergov boshlanadi.
Ishning barcha holatlarini aniqlash. Buning uchun nafaqat jabrlanuvchi va jinoyatchi,
balki mumkin bo‘lgan guvohlar ham so‘roq qilinadi. Bu sudda ayblanuvchining jinoyatda aybli
yoki aybsizligi to‘g‘risida ishonchli dalil bo‘ladi.
Ishni sudda ko‘rib chiqish. Ish shahar (tuman) sudi tomonidan ko‘rib chiqiladi. Sud hukm
chiqarayotganda jinoyatning barcha belgilari va holatlarini, qilmishning jabrlanuvchining
salomatligi va hayoti uchun xavfliligini hisobga olishi zarur.
Huquqbuzarliklarning oldini olish bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan vazifalardan tashkil
topgan. O‘zbekiston Respublikasi “Xotin-qizlarni tazyiq va zo‘ravonlikdan himoya
qilishto‘g‘risida“gi Qonunining 14-moddasida xotin-qizlarni tazyiq va zo‘ravonlikdan himoya
qilishni amalga oshiruvchi vakolatli organlar hamda tashkilotlarning hamkorligi belgilangan.
Davlat organlari va muassasalar qonunda belgilangan tartibda o‘z vakolatlari doirasida
jinoyatlarni sodir etish sabablari va unga imkon bergan shart-sharoitlarni o‘rganib, tahlil qilib,
kelgusida sodir etilishining oldini olishga, unga qarshi kurashish borasida profilaktik chora-
tadbirlarni qo‘llaydi.
Huquqbuzarliklar profilaktikasini bevosita amalga oshiruvchi vakolatli organlar
va tashkilotlar tomonidan zo‘ravonlikning oldini olish borasidagi umumiy profilaktika
chora-tadbirlari:
- huquqbuzarliklar profilaktikasini bevosita amalga oshiruvchi davlat organlari va muassasalar
tomonidan qasddan badanga og‘ir shikast yetkazish jinoyatlarining kelib chiqish sabablari va
unga imkon berganshart-sharoitlarini o‘rganish; tahlil qilish orqali to‘plangan ma’lumotlar
asosida kelgusida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarning barvaqt oldini olish; sodir
etilishini kamaytirish, sodir etilishi yuqori bo‘lgan hududlarni aniqlash; ushbu hududlarning
xususiyatidan kelib chiqib maqsadli profilaktik chora-tadbirlarni rejalashtirish hamda amalga
oshirish maqsadga muvofiq;
- ichki ishlar organlari tomonidan joylarda huquqbuzar shaxslarga nisbatan O‘zbekiston
Respublikasi MJtKning 52-moddasining 2-qismi va 183-moddalarida ko‘rsatilgan sanksiyasi
asosida ma’muriy javobgarlikka tortilganlarni, shu bilan birga JKning 104, 105, 109, 277-
moddalari bilan jinoiy javobgarlikka hukm qilinib jazoni ijro etish muassasalaridan ozodlikka
chiqqan yoki ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan jazolarga hukm qilingan
shaxslarning oilaviy muhiti bilan tanishish; atrofidagi qo‘ni-qo‘shnisi va yaqin qarindoshlari
27
o‘rtasidagi o‘zaro munosabati ziddiyatlashganlarni aniqlab, ular bilan yakka tartibdagi
yondashuv asosida profilaktik suhbatlarni o‘tkazish;
- fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tomonidan sodir etilgan huquqbuzarliklar, shu
jumladan ayollar, voyaga yetmaganlar va yoshlar tomonidan sodir etilgan huquqbuzarliklar
muhokamasini tashkil etish va o‘tkazish, mazkur huquqbuzarliklarning sodir etilish sabablari
va ularga imkon beruvchi shart-sharoitlarni bartaraf etish choralarini ko‘rish;
- aholi, ayniqsa, voyaga yetmaganlar va yoshlar o‘rtasida sog‘lom turmush tarzini targ‘ib etish,
ma’naviy-axloqiy muhitni yaxshilash bo‘yicha fuqarolarning faolligini oshirishga yo‘naltirilgan
tushuntirish ishlarini tashkil etish;
- mahallada yashovchi aholining orasida uzoq davom etib kelayotgan oilaviy
kelishmovchiliklarishuningdek, yoshlar tarbiyasiga mas’uliyatsiz munosabatda bo‘lib yurgan
ota-onalarni, qo‘shnilar va qarindoshlar o‘rtasidagi kelishmovchiliklarni aniqlash, bu haqda
tegishli vakolatli organ va tashkilotlarga xabar qilish.
XULOSA.
Yana shuni ham alohida takidlash lozimki, atrofdagilarning munosabati ham
bo‘layotgan zo‘ravonliklarga ta’sir ko‘rsatuvchi muhim omillardan biri hisoblanadi. Sababi har
bir inson atrofida bo‘layotgan bu kabi salbiy holatga befarq bo‘lmay, o‘zining fuqarolik
mas’uliyatini his etgan holda faol munosabat bildirishi kelajakda bunday noxush xodisalarning
keskin kamayishiga zamin yaratadi.
References:
1.
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 02.09.2019 yildagi O‘RQ-561-son
2.
https://gendermadad.uz/uz/document/2469
3.
Zo‘ravonlikdan jabrlanganlar huquqlarini himoya qilish va zo‘ravonlikning oldini olish
[Matn] : uslubiy qo‘llanma / Sh. A. Pulatova, A. Sh. Murodov — Toshkent: Baktria press, 2020.
— 56 b.
