113
ПОЛИЦИЯ ХОДИМИНИНГ ТАЛАБИ ТУШУНЧАСИ ВА УНИНГ АҲАМИЯТИ
Насиллоев Абдулло Аброр ўғли
ИИВ Академияси Маъмурий ҳуқуқ
кафедраси катта ўқитувчиси
https://orcid.org/0009-0001-8121-5083
https://doi.org/10.5281/zenodo.14208207
Аннотация.
Мазкур мақолада полиция ходимлари томонидан фуқароларга
қўйиладиган қонуний талабларнинг тушунчаси, мазмуни, уларга қўйиладиган асосий
талаблар ва амалий аҳамияти таҳлил қилинган. Шунингдек, қонуний талабларга риоя
қилишнинг жамият ва давлат органлари ўртасидаги ишончни мустаҳкамлашга
қўшаётган ҳиссаси кўриб чиқилган.
Калит сўзлар:
полиция ходими, қонуний талаб, ваколат, мажбурият, ҳуқуқий
асослар.
Полиция ходимлари томонидан фуқароларга бажарилиши мажбурий бўлган
талабларни бериши қонун нормаларида тартибга солинган. Ушбу талабнинг қонуний
яъни, ҳуқуқ нормаларида белгиланган тартибда қўлланганлиги эса унинг зарурий
шартларидан бири ҳисобланади.
Полиция ходимининг қонуний талаби тушунчасига оид қарашлар олимлар
томонидан ходимга қонун нормалари асосида берилган ҳуқуқлардан келиб чиққан
ҳолда шаклланган бўлсада, тадқиқ этилаётган масалага нисбатан ягона ҳамда
умумэътироф этилган ёндашув мавжуд эмас. Таҳлил қилинаётган тушунча
таркибининг назария ва ҳуқуқни қўллаш амалиётида турлича талқин этилаётганлиги,
амалдаги қонунчиликда эса, ушбу атама таърифининг мавжуд эмаслиги, унинг
мазмуни ҳамда амал қилиш доирасини (чегарасини) аниқлаштириш имконини
бермайди.
Бу эса ўз навбатида, полиция ходимининг қонуний талаби тушунчаси, унинг
мазмун-моҳиятини ҳар тарафлама чуқур таҳлил этиш заруратини юзага келтиради.
“Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да қонуний сўзига нисбатан: “
қонун ва
қонунчиликка оид, қонун билан белгиланган, қонунда кўрсатилган”
деб таъриф берилган
бўлса
1
, талаб сўзи:
“қатъият билан қилинган сўров, илтимос”
дея келтириб ўтилган
2
.
Полиция ходимининг қонуний талаби тушунчасига олимлар турлича ёндашувлар
асосида таъриф беришган.
А.Ўзтугут ходимнинг ўз хизмат вазифалари ва ваколатлари доирасидаги
сўровидир дея таъриф берган бўлса
3
, А.В.Равнюшкин ва О.П.Карнауховлар полиция
ходимининг қонуний талаби унинг жамоат тартибини сақлаш ва жамоат тартибини
таъминлашдаги фаолиятини амалга оширишнинг бир шаклидир дея таърифлашган
4
.
Бу борада Мичаэл Д. ва Роберт Э. Вoрден каби олимлар полиция ходимининг
1
Ўзбек тилининг изоҳли луғати: 80.000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси. Ж. V. Қ –Тартибли / Таҳрир ҳайъати:
Т.Мирзаев (раҳбар) ва бошқ. Ўз. Рес. ФА Тил ва адабиёт ин-ти. –Т.: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси»
Давлат илмий нашриёти, 2006. – 138 б.
2
Ўша манба. III-жилд. Т –Тартибли / – 26-б.
3
Öztuğut A. Yakalama ve gözaltı : дис. – Başkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020. 4-s
4
Равнюшкин А. В., Карнаухов О. П. Неповиновение законному требованию сотрудника полиции
(теоретические и практические аспекты) //Алтайский юридический вестник. – 2017. – №. 2. – С. 66-70.
114
қонуний талабига жамоатчилик ёки айнан бир шахсга ўз мажбуриятларини
бажаришни талаб қилишидир дея таъриф беришган
5
.
Мазкур олимлар томонидан қонуний талаб тушунчасига ходимнинг хизмат
вазифаларини бажаришининг амалий кўриниши сифатида таъриф берилган бўлсада,
бу ички ишлар органлари (полиция) ходимининг қонуний талаби тушунчасини
етарлича очиб бермайди.
А.К.Дубровин ва П.И.Кононов эса ходимнинг қонуний талаби ва кўрсатмаси қонун
ҳужжатларига мувофиқ бўлган маъмурий орган томонидан амалга ошириладиган
ҳаракат дея таъкидлашган
6
. Шунингдек, ҳуқуқшунос олим Ж.Сколник
7
ҳам қонуний
талаб тушунчасига қонунларда белгилаб қўйилган ходимнинг ҳуқуқ ва ваколатлари
дея таъриф берган.
Мазкур олимлар илгари сурган таърифларда ходимнинг қонуний талаби
тушунчаси қонун нормаларида белгиланган ваколатларини амалга ошириш сифатида
кўрсатилади. Бироқ, ушбу таърифлар ҳам қонуний талаб тушунчасини тўла очиб
бермайди.
Шу боис, фикримизча, юқоридаги қарашни маъқуллаш учун таҳлил қилинаётган
қонуний талаб
тушунчасининг мазмуни, қўллаш асослари, шартлари ва тартиби,
шунингдек уларни амалга оширувчи субъектлар фаолиятининг ўзига хосликлари
ҳамда ваколат доирасини ҳисобга олиш лозим ҳисобланади.
Юқоридаги муаллифларнинг берган таърифларидан келиб чиққан ҳолда шуни
айтишимиз мумкинки, ички ишлар органлари ходимининг
қонуний талаби
̶ бу
ҳуқуқий асосга эга бўлган, жисмоний ва юридик шахслар томонидан бажарилиши
мажбурий бўлган ички ишлар органлари (полиция) ходими томонидан қилинган ёки
бажарувчига ички ишлар органлари ходими томонидан берилаётгани аён бўлган
қатъий талабдир.
Шу билан бирга полиция ходими томонидан фуқароларга бажариши мажбурий
бўлган талабларнинг ўзи ҳам уни қонуний асосларга эга деб топилиши учун қуйидаги
талабларга жавоб бериши керак деган фикрдамиз:
1.
Қонун нормаларига мувофиқлик. Полиция ходимининг талаби амалдаги
қонунларга ва норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга асосланган бўлиши шарт. Унинг талаби
шахсий ёки бошқа манфаатларга эмас, балки қонун ижросини таъминлашга
қаратилган бўлиши лозим..
2.
Мақсадга мувофиқлик. Талаб фуқаронинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳаддан
ташқари чекламаслиги, фақат қонун бузилишининг олдини олиш ёки жамоат
хавфсизлигини таъминлаш мақсадида берилиши керак.
3.
Талабнинг аниқ ва тушунарли бўлиши. Бунда полиция ходими талабни аниқ,
тушунарли ва равшан шаклда ифодалаши лозим. Талабни бажариши лдозим бўлган
шахс ушбу талабнинг мазмунини тушуниши ва унга амал қилиш тартибини англаши
керак.
4.
Ҳуқуқий оқибатлар ҳақида огоҳлантириш. Агар шахс талабга амал қилмаса,
5
Worden R. E. Police officers' belief systems: A framework for analysis //Am. J. Police. – 1995. – Т. 14. – С. 49.
6
Дубровин А. К. Административная ответственность за неповиновение законному распоряжению или
требованию сотрудника милиции //Дисс. на соиск. уч. степ. канд. юрид. наук /Академия народного хозяйства
при Правительстве Российской Федерации. Волгоград. – 2008- Б 16.
7
Skolnick J. H. Above the law: Police and the excessive use of force. – 1993. В 4.
115
бунинг оқибатлари (жавобгарлик ёки бошқа чоралар) ҳақида ҳам тушунтириш
берилиши лозим.
Фикримизча, полиция ходими томонидан қўйиладиган талабга бу каби зарурий
шартларнинг белгиланиши орқали жамиятда қонунийликни таъминлашга, фуқаролар
ва полиция ўртасида ишончни оширишга, шунингдек, ҳуқуқбузарликларни
камайтиришга эришилади.
References:
1.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати: Қ –тартибли / Ўз. Рес. ФА Тил ва адабиёт ин-ти. –
Т.: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2006. – Б 138.
2.
Öztuğut A. Yakalama ve gözaltı : дис. – Başkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
2020. 4-s
3.
Равнюшкин А. В., Карнаухов О. П. Неповиновение законному требованию
сотрудника полиции (теоретические и практические аспекты) //Алтайский
юридический вестник. – 2017. – №. 2. – С. 66-70.
4.
Worden R. E. Police officers' belief systems: A framework for analysis //Am. J. Police. –
1995. – Т. 14. – С. 49.
5.
Дубровин А. К. Административная ответственность за неповиновение законному
распоряжению или требованию сотрудника милиции //Дисс. на соиск. уч. степ. канд.
юрид. наук /Академия народного хозяйства при Правительстве Российской Федерации.
Волгоград. – 2008- Б 16.
6.
Skolnick J. H. Above the law: Police and the excessive use of force. – 1993. В 4.
