83
MADANIY TA’SIR VA AN’ANAVIY TARJIMALAR: TILI VA ODAMLAR
Dilrabo G’ulomovna Asatullayeva
“Tillar” kafedrasi o‘qituvchisi, Toshkent Texnologiya,
Menegment va Kommunikatsiya Instituti, O‘zbekiston
https://doi.org/10.5281/zenodo.14874051
Annotatsiya
Ushbu maqola madaniy ta’sir va an’anaviy tarjimalar o’rtasidagi bog’lanishni tahlil etadi.
Madaniyat va til o’rtasidagi aloqalarni o’rganib, an’anaviy ifodalar va qadriyatlarning
tarjimasi, jamiyatdagi til va madaniyat o’zgarishlariga qanday ta’sir ko’rsatishi ko’rib chiqiladi.
Maqolada madaniy elementlar va tilning ahamiyati, ularning xalq hayotidagi o’rni, va xalqaro
kommunikatsiyada madaniyatlarning qanday aks etishi tahlil qilinadi. Shuningdek, tarjimalar
va madaniy o’zlikni saqlashning o’ziga xos jihatlari va globalizatsiya jarayonidagi yangi
qiyinchiliklar ham yoritiladi. Maqola madaniy va lingvistik tadqiqotlarga qiziqqan olimlar,
talaba va ilmiy jamoatchilik uchun muhim manba hisoblanadi.
Kalit so’zlar:
Madaniy ta’sir, An’anaviy tarjima, Madaniyat va til, Milliy o’zlik, Xalqaro
kommunikatsiya, Globalizatsiya, Tarjima va madaniyat, Madaniy qadriyatlar.
Kirish qismi:
Madaniyat va til insoniyatning eng qadimiy va asosiy aloqalarini
ifodalaydi. Har bir xalqning madaniy qadriyatlari, an’anaviy ifodalari va tilidagi o'ziga
xosliklar, ularning jamiyatdagi ahamiyatini va o'zlikni saqlashdagi rolini aks ettiradi.
Madaniyat, o'z navbatida, faqat an'anaviy merosni saqlashdan iborat bo'lib qolmay, balki vaqt
o'tishi bilan yangi ta'sirlar, o'zgarishlar va globalizatsiya jarayonlari bilan doimiy ravishda
rivojlanib boradi. Madaniyatning o'zgarishi va tilning rivojlanishi, har bir zamonning ijtimoiy,
siyosiy, iqtisodiy va madaniy sharoitlariga ta’sir qiladi.
Tarjima, madaniy va tilshunoslikni o’zaro bog’lab turuvchi jarayon sifatida, faqat
lingvistik transformatsiya bilan cheklanmaydi. U ayni paytda, milliy va xalqaro aloqalar, o’zaro
tushunish va madaniy almashuvni mustahkamlashda ham muhim ahamiyatga ega. Har bir
tarjima faqat so’zlarni o’zgartirish emas, balki ma’no, his-tuyg’ular va madaniy kontekstni
ham o’z ichiga oladi. Bu jarayon, shuningdek, an’anaviy ifodalar va qadriyatlarni boshqa tilga
yoki madaniyatga to’g’ri va aniq tarzda o’tkazishda ko’plab qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.
Shu nuqtai nazardan, ushbu maqola madaniy ta’sir va an’anaviy tarjimalarning o’zaro
bog’lanishini chuqurroq tahlil qilishni maqsad qilgan. Madaniy elementlar va til o’rtasidagi
munosabat, bir-birini to’ldiruvchi, o’zaro ta’sirchan bo’lib, jamiyatdagi madaniy va
tilshunoslik o’zgarishlarini tashkil etadi. Madaniy ta’sirlar, asosan globalizatsiya va xalqaro
aloqalar jarayonida, mahalliy madaniyatlar va ularning tilshunoslik asoslari bilan qanday
moslashishi, va tarjimalarning madaniy an’analarni qanday aks ettirishini o’rganish
dolzarbdir. Shuningdek, maqolada madaniy qadriyatlarning tarjima jarayonida saqlanishi,
milliy o’zlikni yo’qotmasdan, uni yangi kontekstda ifodalash masalalari ko’rib chiqiladi.
Shu tariqa, mazkur maqola, madaniy ta’sirlar va an’anaviy tarjimalarning til va odamlar
orasidagi o’zgaruvchan aloqalarni qanday shakllantirishini va bu jarayonlarning global
miqyosda qanday ahamiyatga ega ekanligini yoritadi.
Asosiy qism:
Madaniy ta’sir va an’anaviy tarjimalar o’rtasidagi o’zaro bog’lanishni
tushunish uchun, avvalo, madaniyat va tilning o’zaro bog’liq jihatlarini chuqurroq tahlil qilish
zarur. Har bir jamiyat o'zining madaniy qadriyatlari, urf-odatlari va an’anaviy ifodalari orqali
84
o’zini namoyon etadi. Til, esa, nafaqat kommunikatsiya vositasi, balki madaniyatni saqlash va
o’tkazishning muhim mexanizmidir. Tillar orasida o’tkaziladigan tarjimalar orqali bu
qadriyatlar va madaniy ifodalar boshqa jamiyatlarga, madaniy kontekstga qarab moslashadi.
Shu bilan birga, tarjima jarayoni madaniyatning o'ziga xosligini saqlashga, ayni paytda boshqa
madaniyatlar bilan aloqa o'rnatishga xizmat qiladi.
Madaniyat va til orasidagi aloqalar ko’plab aspektlarni o'z ichiga oladi. Til faqat so'zlarni
va grammatik strukturalarni ifodalash bilan cheklanmaydi, balki u xalqning dunyoqarashini,
qadriyatlarini va o’ziga xosligini ham aks ettiradi. Masalan, har bir tilda o'ziga xos so'zlar va
iboralar mavjud bo'lib, ular ma’lum bir madaniyatga xos tushunchalarni anglatadi. Shu tarzda,
til orqali madaniyatni ifodalash, uni o’tkazish va saqlash amalga oshiriladi. Madaniyat esa, o’z
navbatida, tilning rivojlanishiga ta’sir qiladi, yangi so’zlar va iboralar paydo bo’lishi, mavjud til
elementlarining yangi ma’nolarda ishlatilishi madaniy o’zgarishlarga bog’liqdir.
Tarjima jarayonida til faqat so'zlarni o'zgartirishdan iborat bo'lmaydi. Tarjimonlar faqat
so'zlarni emas, balki madaniy elementlarni, xalqning tarixiy, diniy, ijtimoiy va siyosiy
kontekstini ham hisobga olishlari kerak. Madaniyatlar o'rtasida tarjima qilinadigan matnlar,
nafaqat o'zgartirilgan tilga, balki o'zgartirilgan madaniy kontekstga ham egadir. Bu jarayon
an’anaviy ifodalarning va madaniy qadriyatlarning boshqa tilga to’g’ri tarzda o’tishini
ta’minlaydi. Shunday qilib, tarjima faqat lingvistik qobiliyatni emas, balki madaniy sezgirlikni
ham talab qiladi.
Misol uchun, an’anaviy folklor matnlari tarjima qilinayotganda, ularning ichidagi ma’no
va simbolik ahamiyatni o’ziga xos tarzda tushunish va aks ettirish zarur bo’ladi. Har bir
madaniyatda o'ziga xos folklor va an’anaviy ifodalar mavjud bo'lib, ularning tarjimasi faqat
tilga to'g'ri o’zgartirishni emas, balki madaniy qiyofani saqlashni ham talab qiladi.
Hozirgi kunda globalizatsiya jarayonlari madaniyatlarning o'zgarishiga katta ta’sir
ko’rsatmoqda. Madaniy va tilshunoslik aloqalari endi faqatgina milliy chegaralar bilan
cheklanmaydi, balki xalqaro maydonda faoliyat ko'rsatmoqda. Bu holat, madaniy an’analar va
qadriyatlarning boshqa madaniyatlar bilan birlashishi va almashishi jarayonlarini
tezlashtiradi. Shu bilan birga, madaniyatlar o'rtasidagi almashuvlar va tarqatishlar, ba’zan
o'ziga xos madaniy o’zlikni yo'qotishga olib kelishi mumkin. Tarjima jarayonida bu
o'zgarishlar va yangi chaqiriqlarni hisobga olish zarur bo'ladi.
Globalizatsiya madaniyatlar orasidagi o’zaro ta’sirni kuchaytirgan bo'lsa-da, u bilan
birga madaniy o’zlikni saqlash va ifodalashga bo'lgan ehtiyojni ham oshirmoqda. Tarjimada,
an’anaviy ifodalar va qadriyatlar globallashuvning ta’siridan himoyalanib, xalqning o’ziga
xosligini saqlashi kerak. Shu tarzda, tarjima jarayonida milliy o'zlik va global madaniyat
o'rtasidagi muvozanatni topish muhim ahamiyatga ega.
Tarjima jarayonida madaniy o'zlikni saqlash masalasi ayniqsa muhimdir. Madaniyatlar
o’rtasidagi farqlarni hisobga olgan holda, tarjimonlar o’zaro tushunishni yaxshilash uchun
an’anaviy ifodalar va qadriyatlarni o’zgartirish yoki moslashtirishga majbur bo'lishi mumkin.
Biroq, madaniyatning asosiy qadriyatlari va o’ziga xosliklari saqlanishi kerak. Bu esa
tarjimonlarning madaniy sezgirligini oshirishni, an’anaviy ifodalarning to’g’ri va samimiy
tarzda tarjima qilinishini talab qiladi. Madaniy o’zlikni saqlashda, tarjimonlarning o'z
madaniyati haqida chuqur tushuncha va bilimga ega bo'lishi, shuningdek, boshqa
madaniyatlarga hurmat va e’tibor bilan yondashishlari zarur.
Tahlil va natijalar qismi
: Madaniyatlarning o’zaro ta’siri xalqaro aloqalar va
85
globalizatsiya jarayonlari orqali kuchaymoqda. Bu ta’sir til orqali amalga oshadi va tarjima
jarayonida madaniy elementlar va an’anaviy ifodalar muhim rol o'ynaydi. Madaniy ta’sirning
tarjima jarayoniga ta’siri, birinchi navbatda, tarjimonlarning madaniy sezgirligiga va ularning
boshqa madaniyatlar haqida bilimlariga bog'liq.
Tarjima jarayonida, madaniy ta’sirlar ba’zan tilning o'ziga xosligini yo’qotishga olib
kelishi mumkin. Masalan, ba’zi madaniyatlarda mavjud bo’lgan an’anaviy iboralar yoki
tasvirlar boshqa madaniyatlarda noaniq yoki noma’lum bo’lishi mumkin. Shu sababli,
tarjimonlar o’zgarishlarga, yangi so’zlar va atamalarni ishlatishga majbur bo’lishadi, lekin bu
jarayon madaniyatlarning o’ziga xosligini saqlab qolishga qaratilgan bo’lishi kerak. Madaniy
ta’sirlarning tarjimaga ta’sirini chuqur tahlil qilish, madaniyatlar o’rtasidagi farqlarni
tushunishga yordam beradi.
An’anaviy ifodalar, jamiyatning tarixiy, diniy va ijtimoiy xususiyatlarini ifodalaydi.
Tarjima jarayonida bu ifodalar muhim ahamiyatga ega, chunki ular nafaqat so’zlar orqali,
balki ma’no, hissiyot va madaniy qiymatlarni ham o’z ichiga oladi. An’anaviy ifodalar ba’zan
tilga moslashtirilganda, ularning asl ma’no va ahamiyati yo’qolishi mumkin. Shu bilan birga,
tarjimonlar bu ifodalarni boshqa madaniyatlarga to’g’ri o’tkazishda aniq va mos tarzda
saqlashlari kerak.
Masalan, xalq naqlari, maqollar, va an’anaviy urf-odatlar o’zgarmagan holda tarjima
qilinishi kerak. Biroq, ba’zida tarjimonlar, an’anaviy ifodalarni yangi madaniyatdagi
ma’nolarni tushunish uchun o’zgartiradilar. Bu jarayon madaniy o’zlikni saqlashda muhimdir,
chunki tarjima faqat so’zlarni emas, balki xalqning ruhiyatini, urf-odatlarini ham o’z ichiga
oladi.
Globalizatsiya jarayoni madaniyatlar o’rtasidagi o’zaro ta’sirni kuchaytirgan bo'lsa-da, u
bilan birga tarjima jarayonida yangi chaqiriqlarni ham keltirib chiqaradi. Xalqaro aloqalar va
madaniy almashuvlar tezlashishi bilan, madaniy qadriyatlar o’zgara boshlaydi va ba’zan
ularning asli ma’nosi yo’qolishi mumkin. Global til sifatida ingliz tilining o’sishi
madaniyatlarning homogenlashishiga olib keladi. Bu esa, tarjimadagi an’anaviy ifodalarning
saqlanishi va madaniy o’zlikni yo’qotmasdan, global miqyosda tushunarli qilish masalasini
keltirib chiqaradi.
Globalizatsiya jarayonining bunday ta’siri tarjimaga yangi yondashuvlarni, ya’ni
madaniy sezgirlikni yanada oshirishni va tarjimonlarning bilimlarini kengaytirishni talab
qiladi. Tarjimonlar faqat lingvistik aspektni emas, balki madaniy aspektlarni ham hisobga
olishlari lozim, chunki madaniyatlar o’rtasidagi farqlarni to’g’ri ifodalash, xalqaro aloqalarni
kuchaytirish va bir-birini tushunishni osonlashtirishga yordam beradi.
Madaniy o’zlikni saqlashning ahamiyati, ayniqsa, globalizatsiya sharoitida yanada
oshmoqda. Madaniy o’zlikni yo’qotmasdan, uning o’ziga xos xususiyatlarini saqlab qolish,
madaniyatlar o’rtasidagi o’zaro tushunishni mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega.
Tarjimonlar madaniy o'zlikni saqlash uchun nafaqat tilni o’zgartirish, balki madaniy
qadriyatlarni saqlashga ham e’tibor qaratishlari zarur. Tarjimonlarning madaniy sezgirligi va
tilshunoslik mahorati bu jarayonda asosiy omil bo’lib, ular an’anaviy ifodalarni va madaniy
elementlarni to’g’ri va samimiy tarzda tarjima qilishni ta’minlaydi.
Madaniy o’zlikni saqlashning asosiy tamoyillari – chuqur bilim, sezgirlik va to’g’ri
yondashuvdir. Tarjimonlar madaniy qadriyatlarni boshqa tilga va madaniyatga o’tkazishda bu
tamoyillarga amal qilishlari kerak. Madaniy o’zlikni saqlashning samarali usullari, an’anaviy
86
ifodalarni saqlab qolish, lekin ularni yangi madaniy kontekstda moslashtirishni o'z ichiga
oladi.
Tarjimaning madaniy va lingvistik jihatlari bir-biriga bog’liq va birgalikda ishlashini
ta’minlash zarur. Tarjimonlar madaniyatlar o’rtasidagi farqlarni yaxshi tushunishi va madaniy
sezgirlikni oshirishlari kerak.
Globalizatsiya jarayoni madaniy o’zlikni saqlashda ba’zi qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi, ammo tarjimonlarning yondashuvi va madaniy o’zlikka hurmat bu jarayonni
muvaffaqiyatli amalga oshirishga yordam beradi.
Madaniy qadriyatlarni tarjimada saqlash, xalqaro aloqalarni kuchaytirishga yordam
beradi va madaniyatlar o’rtasidagi to’g’ri tushunishni oshiradi.
Madaniy elementlarni va an’anaviy ifodalarni tarjima jarayonida saqlash,
tarjimonlarning sezgirligi va madaniy bilimlarini oshirishni talab qiladi.
Xulosa qismi:
Madaniy ta’sir va an’anaviy tarjimalar o’rtasidagi o’zaro aloqalar nafaqat
lingvistik jarayon, balki madaniy va ijtimoiy o'zgarishlarning aksidir. Tarjima jarayonida til va
madaniyatning bir-biriga ta’siri va o’zaro bog’liqligi asosiy o’rin tutadi. Madaniy qadriyatlar va
an’anaviy ifodalar tarjima qilinayotganda, nafaqat tilning to’g’ri ifodalanishi, balki madaniy
kontekstni saqlash va xalqaro kommunikatsiyani kuchaytirish muhimdir. Globalizatsiya
jarayonida madaniy o’zlikni saqlash va xalqaro miqyosda o’zaro tushunishni oshirish muhim
ahamiyatga ega. Shu sababli, madaniy ta’sir va an’anaviy tarjimalar o’rtasidagi aloqalarni
chuqurroq o’rganish, madaniyat va til o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni to’g’ri tushunish va
madaniy o’zlikni saqlashda samarali yondashuvlarni ishlab chiqish zarur.
References:
1.
Asatullayeva Dilrabo G’ulomovna. Madaniy elementlar va an’anaviy ifodalar tarjimasi.
AnDU Ilm Fan Xabarnomasi Vol. 5 No. 2 (2025): ISSN:3030-3931, - b. 432-436
2.
G’ulomovna, A. D. (2022, May). YAPON TILIDA FE’L SO’Z TURKUMI KO’LAMIDAGI
MAJHUL NISBATNING QO’LLANILISHI VA UNING YASALISHI. In
Conference Zone
(pp. 153-
160).
3.
Xayrulla Khudoyorovich Khamidov, Ikrom Yusupovich Bultakov, Karima Saydanovna
Raxmanberdiyeva, Sarvinoz Sayfullayevna Kasimova, Shirin Baxtiyarovna Sodiqova. Linguistic
Expertise of Educational Literature: Analysis and Results // Journal Power System
Technology. Vol. 48 No. 4/2024 p. 4017-4027.
4.
DILRABO G’ULOMOVNA ASATULLAYEVA. (2024). LUG‘ATLAR SHAKLLANISHI VA
ULARNING
MAZMUN
-
SIFATINI
ANIQLASH
(TERMINOLOGIYA
MISOLIDA).
TADQIQOTLAR.UZ,
40(1),
104–108.
Retrieved
from
https://tadqiqotlar.uz/new/article/view/3819
5.
Asatullayeva, D. G. (2022). OʻZBEK VA YAPON TILIDA MAJHUL NISBATNING OʻXSHASH
VA FARQLI JIHATLARI. INTERNATIONAL СONFERENCE ON LEARNING AND TEACHING, 1(8),
18–21. Retrieved from
https://researchedu.org/index.php/iclt/article/view/2049
6.
Munojatxon, A. (2024). SYMPTOMATOLOGY AND CLINICAL COURSE OF AFFECTIVE-
RESPIRATORY PAROXYSM. Advanced methods of ensuring the quality of education: problems
and solutions, 1(3), 35-36.
7.
Abidova, M. D. (2024). FEATURE OF THE COURSE OF AFFECTIVE AND RESPIRATORY
87
PARAXYSMS IN CHILDREN. Ethiopian International Journal of Multidisciplinary Research,
11(11), 148-151.
8.
Bekmuratova, S. (2024). THE CONCEPT OF PATRIOTISM IN ENGLISH AND UZBEK
PROVERBS. Models and methods in modern science, 3(8), 199-203.
9.
Makhkamova, S., Djabbarov, S., Saidakbarova, S., Safarova, D., Abdukarimov, A.,
Shoimova, F., & Sattorova, Z. (2024). Architectural dialogue between historic charm and urban
modernity. AIS-Architecture Image Studies, 5(1), 134-141.
10.
Marxabo Abdullayeva, Sarvinos Kasimova. (2025). INGLIZ VA ARAB TILLARINING
O‘RGANILISHIDAGI MURAKKABLIKLAR VA IMKONIYATLAR. IQRO INDEXING, 13(02), 360-
364. https://worldlyjournals.com/index.php/IFX/article/view/8657
11.
Abdullayeva,
M.
(2024).
BADIIY
TARJIMADA
MUQOBIL
VARIANTLARNI
SHAKLLANTIRISH MASALASI (“Dunyoning ishlari” asari misolida).
Oriental renaissance:
Innovative, educational, natural and social sciences
,
4
(27), 66-73.
12.
Kamilovna, X. D. (2024, March). NUTQIY ETIKETLARNING TARJIMALARDA BERILISHI
VA ULARNING TALQINI. In
Konferensiyalar| Conferences
(Vol. 1, No. 8, pp. 134-142).
13.
Dilnoza Xodjayeva. Nutqiy janr tasnifi va tarjimada dolzarblik masalasi. Vol. 5 No. 2
(2025): ILM FAN XABARNOMASI. ISSN:3030-3931. - B 742-746.
14.
Касымова, С. С. (2012). Способы изложения синтаксических отношений в
произведении
«Мукаддима»
Хамидуддина
Дарири.
Вестник
Челябинского
государственного университета
, (12 (266)), 127-131.
15.
Hamidov, X., & Abdullayeva, M. (2024, March). FRAZEOLOGIZMLARNING O‘ZBEKCHA
MUQOBIL
VARIANTLARI
VA
FUNKSIONAL
XUSUSIYATLARI.
In
Konferensiyalar|
Conferences
(Vol. 1, No. 8, pp. 14-21).
