131
Қ
АРАҚАЛПАҚСТАН ТУРКМЕНЛЕРИ СӨЙЛЕСИỶ ТИЛИНДЕ ТЕРМИНЛЕР
Куртчаев Алтыбай
Бердак номидаги Қорақалпоғ давлат университети туркман тили ва адабиёти
кафедра ассистенти
https://doi.org/10.5281/zenodo.15037211
Аннотация
Мақолада Қорақалпоғистон минтақасида истиқомат қиладиган туркманларнинг
умумсўзлашув услуби таҳлилга тортилади. Унда қариндошлик лексикаси ўзига
хослиги, истеъмол доираси ҳақида сўз юритади.
Қарақалпақстанда түркменлер күнделикли турмыста созлердин қолланылыў
жагдайлары, шаңарақтың қайсы миллет ўәкиллериниң көпшилик болып отыратуғын
жеринде жайласқанлығы көпшилик жағдайларда өз тилин үрп-эдетин сақлаған.
Сөйлесиỷ
тилинде терминлер пүткил адамзат жәмийетиниң әсирлер даўамында
раўажланыўының, түрли басқышларында пайда болған ҳэм кең таралған. Олардың
тийкарғы топарынң пайда болыўы түркий тиллердиң еле түрли шақапларға
бөлинбеген ўақтына тийисли болып есапланады. Бул жағдайды ҳәзирги ўақытта
өнимли қолланылып киятырған көп санлы туўысқанлық терминлердиң өзлери толық
тастыйықлайды. Бул терминлердиң айырымлары узақ дэўир даўамында формасы ҳэм
мазмуны жағынан ҳэр қыйлы болып өзгерген. Олардыц айырымлары туўысқанлықты
билдириўи жағынан көп мәнили болса, гейбиреўлеринде бул жағдай сақланбаған. Бир
тилдиң сөзлик қурамында ески лексикалық элементлерди көбирек сақлап қалған
туўысқанлық терминлерди ушыратыў мүмкин. Туўысқанлық терминлер, тийкарынан,
адамға өмирлик қойылатуғын индивидуал қэсийетке ийе жеке атлардай емес, олар
өмири даўамында адамға қәўендерлик қатнасығы бойынша берилетуғын улыўма
қәсийеттеги
атлық сөзлер
болып есапланады. Соны ушын да бул сөзлер өмир
басқышлары бойынша әўладпа-эўлад (огулжака>ата//баба, гыз>эже>эне//мама,
ул
>әке>ата//буўа, гыз>ана>кемпир апа
) тәкирарланып турады. Бул процесстиң
тәкирарланып турыўы негизи бир урыўға қараслы болған ишки ҳэм сыртқы, урыў,
қәўим т.б. жақын ҳэм узақ туўысқанлықгың пайда болып, раўажланыўына алып келген.
Күнделикли турмыста бул тараўға тийисли қолланылатуғын сөзлер өзинше кең
түсиникти, яғный ҳақыйкый туўысқанлықты ҳэм ҳүрмет мәнисин аңлатады. Себеби,
ата, ул, қыз, аға-ини, ҳэм т.б. түсиниклер ғана тек ҳүрмет ушын қойылатуғын атлар
емес, олар толық, анық ҳэм оғада жуўапкерликти көрсетеди. Түркмен ҳэм қарақалпақ
тиллеринде туўысқанлық терминлердиң айырымлары улыўма қэсийетте болса,
айырымлары мэниси жағынан өзгермеген. Оны биз төмендеги туўысқанлық
терминлердиң ҳәр бирине салыстырып өтемиз.
Огул//ул (<огур//ур)
- еркек баланы ҳэм нәсил даўамлылығында екинши әўладты
билдиреди.
Огул
сөзиниң келип шыгыўын Э.В. Севортян түрк тили- ниң
диалектлериндеги
тохум
(да
к
ыл
) мәнисинде қолланылатуғын
огур
сөзинен шыққан
деген пикирди билдиреди.
1
Қарақалпақстанда жасаўшы түркменлердиң биринши топарының сөйлеў тилинде
бул сөз
огул бала
формасында, ал екинши ҳәм үшинши топарлардыц сөйлеў тилинде
ул
бала, ер бала
көринисинде қолланылады. Мәселен:
Огул бала диениц гиден ериннен иш
1
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. - Москва: «Наука», 1974. - Б.416.
132
битирмән гелмейе. Ул бала болгансоң, бираз еркелеттик.
(Т.Аққ)
Гыз//кыз-
турмысқа
шықпаған ҳаял адам. Ол да
огул//ул
атамасы сыяқлы нәсил даўамлылығында екинши
эўлад болып есапланады. Мәселен:
Гыйз оглон болонсо
ң
бираз уялжа
ң
да. Кыз балага
ярашмайдыган иш этмән, қызлар.
(Т.М.ш-х)
Ағайынлықтың биринши арқасына тийисли болған сөз биринши топар- дағы
түркменлердиц сөйлеў тилинде
дәде
көринисинде қолланылса, ал екин- ши ҳәм
үшинши топарлардыц сөйлеў тилинде
әке, ага
сөзлери көбирек кол- ланылады.
Мэселен:
Бүгүн базарда Мырад
ың
дәдесини гөрдүм.(Ш.Мақ)
«Дәде»
сөзи Ставрополь түркменлериниң сөйлеў тилинде
деде
көринисинде
қолланылады. Негизинде, огузларға тан болған бул термин XI әсир жазба
естеликлеринде
2
, уйғыр (
дада, тата
)
3
ҳэм өзбек тиллеринде де
(дада)
4
ушырасады.
Эне//ана
сөзи қарақалпақстанда жасаўшы түркменлердиц биринши топарыныц сөйлеў
тилинде «әкесиниц анасын» билдирип келсе, екинши ҳәм үшинши топардағы
түркменлердиң сөйлеў тилинде «өз анасы» түсиниледи. көпшилик түркий тиллерде
бул терминниц
ана
варианты қолланылады.
5
Апа-
қарлуқлар ҳэм түркменлерде
«эже»
мэнисинде қолланылған
6
Бул сөз
қарақалпақстанда жасаўшы түркменлердиц биринши топарыныц сөйлеў тилинде
қолланылмайды. Ал, екинши ҳэм үшинши топар- лардыц сөйлеў тилинде айырым
жағдайларда «
эже
» мэнисинде, сондай-ақ
ажапа
сөзиниц қурамында қолланылады.
Ага
сөзи изертленип атырған региондағы түркменлердиң биринши топа- рыныц
сөйлеў тилинде өзинен үлкен еркек адамды билдирсе, эсиресе, үшинши топардыц
сөйлеў тилинде
әке (отец)
мәнисинде қолланылады. Өзинен үлкен еркек
туўысқанынды андатыўда биринши топардыц сөйлеў ти- линде сол адамныц атының
изине
дәде
сөзин қосып та қолланылады. Бул терминниц негизи
дай ата
(кәтте ата)
сөзинен пайда болып, оның қурамындағы й сесиниц түсип қалыўы менен
(дай ата >
даата > дада//дәде)
ҳэзирги жағдайына келген. Бул жағдай ана тәрепинен болған
туўысқанлықты ацлататуғын
тага (тай ага), дайза (дай эзе)
сөзлериниц де усы термин
менен негизиниц бир екенлигин билдиреди. Өзбек, уйғыр ҳэм қырғыз тиллериндеги
домулла//дамылла
сөзи
дайе
ҳәм
мулла
компонентлердиң қосылып қолланылыўынан
келип шыққан сөз болып есапланады.
7
Гардаъш-бул
термин биринши топардыц сөйлеў тилинде
агайын- гарындаш
сөзлериниң қурамында қолланылып, улыўма туўысқан мэнисин аңлатады, басқа
жағдайларда қолланылмайды. Екинши әсиресе, үшинши то- пардыц сөйлеў тилинде
курдас
түринде өзинен киши ҳаял адамды, сондай-ақ ҳаял-қызларға хүрметти
билдириўде актив қолланылады.
Қарақалпақстанда жасаўшы түркменлердиң биринши топарыныц сөйлеў тилинде
өзинен үлкен ҳаял адамды аңлатыўда
эжеке
сөзи де қолланылады.
Эжеке
термини усы
2
ҚошғарийМ. Девони луғот-ит түрк. -Тошкент: «Фан». 1965. -Б.239.
3
Русско-уйгурский словарь. - Москва: «Наука», 1955. - Б.387.
4
Узбекско-русский словарь. - Москва: «Наука», 1959. —Б. 117.
5
Покровская Л. А. Термини родсгва в тюркских язьпсах. // Историческая развитие лексики тюркских язьпсов. -
Москва: АН СССР, 1961. -Б.22.
6
ҚошғарийМ. Девону луғат-ит түрк. - Топпсент: «Фан», 1963. —Б. 113.
7
Исмоилов И. Турки тиллардаги тай ва дайи терминлери хакида.- // Ўзбек тили ва адабиёти. -Тошкент:
«Уқитувчи», -1973. -№ 4. Б. 77-79.
133
мэнисинде түркмен эдебий тилинде, онық теке, яўмыт диалектлеринде қолланылады.
Эжеке
сөзиниң қурамындағы
эке
сөзи үлкен туўысқан ҳаялды, сондай-ақ үлкен
жастағы ҳаялларға ҳүрметти билдириўде биринши топардағы жасы үлкен адамлардыц
сөйлеў тилинде де ушырасады. Бул терминниц ҳаял туўысқан мәнисиндеги
қолланылыўы түркмен тилиниң әрсары-(коңграт районда жасайтугын туркменлер),
ата, емрели (Турткул районында)диалектлеринде де ушырасады. Оның пассив
дэрежеде чуваш(
акка
),тунғус
(әке)
тиллеринде-де ушырасатуғынлығын тюркологлар
айтып өткен.
8
Ини-
термини ески жазба естеликлерде, сондай-ақ қазақ, қарақалпақ,
уйғыр, ноғай, яқут ҳэм т.б. бир қатар түркий тиллерде ушырасады.
Л. А.Покровская бул терминниц, эсиресе, қыпшақ тиллерине ҳәм түркмен тилине
тән екенлигин айтып өтеди.
9
Әр//ер
термини Қарақалпақстанда жасаўшы түркменлердиц биринши топарыныц
сөйлеў тилинде
әр//ер
варианты менен бирге,
адамсы, дәдеси,
ал, үшинши топардың
сөйлеў тилинде
байы, киеўиси
т.б. сөзлери кең қолланылады.
Гиев//киеў-
ҳаял адамның ери. Түркий тиллердиц барлығында қолланылатуғын
бул термин қарақалпақстанда жасаўшы түркменлердиң би- ринши топарының сөйлеў
тилинде
гиеви,
екинши ҳэм үшинши топардыц сөйлеў тилинде
киеў бала
формасында
қолланылады.
Гелин//келин
баланың ҳаялы. Бул термин биринши топардыц сөйлеў
тилинде
гелин,
екинши
ҳэм
үшинши
топардыц
сөйлеў
тилинде
ке-
лин//келиншек//келин бала
көринисинде қолланылады.
Жезне//жезде
-өзинен үлкен
қыз апасыныц күйеўи. Бул термин изертле- нип атырган региондағы түркменлердиц
екинши ҳэм үшинши топарыныц сөйлеў тилинде қолланылып, биринши топарыныц
сөйлеў тилинде қолланылмайды. Бул жагдай қарақалпақлар менен жүдэ жақын
отырган түркменлердиц сөйлеў тилинде қарақалпақ тилиниц тәсири нэтийжесинде
пайда болган. Себеби қыпшақ тиллеринде кең таралған бул термин қарақалпақ ҳәм
қазақ тиллеринде, оныц говорларында
жездә
1
, жезде
2
түринде айтылады. Ал ол
Махмуд Қашгарийдиц сөзлигинде
йезне
түринде ушырасады.
3
Ол Қарақалпақстанда жасаўшы түркменлердиц үшинши топарыныц сөйлеў
тилинде
жеззе
түринде, бирин- ши топардыц сөйлеў тилинде
еззе
түринде
гелнеже//геллеже
сөзи менен қатар қолланылады. Ол ерге тийген өзинен үлкен
жастағы ҳаял адамларға ҳүрмет мәнисинде де қолланылады. Бул термин ҳәр түрли
фонетикалық вари- антларда қазақ
(жецге),
қырғыз
(жеце),
татар
(жтцгә),
башқурт
(ецгә)
тилле- ринде ушырасады.
10
Туўысқанлық терминлердиң түркий тиллерде
қолланылыўы жагынан бириниң актив, ал екиншисиниң пассив болыўы ямаса тилдиң
сөзлик қурамынан шыгыўы ҳэр бир миллий тилдиң өзине тән болган өзиншелик
айырмашылығы болып есапланады. Соның ушын бир тилдиң сөзлик қурамындағы
туўысқанлық терминлердиц оғада актив қолланылатуғынлары сол тилдиц эдебий
нормасына сиңисип кетеди. Басқалары диалектлик экви- валент сыпатында негизги
ямаса басқа мәнилерде пассив лексикаға өтип, соңында архаизмге айланады. Өз ара
8
Севортян Э.В. Совда. -Б. 224.
9
Покровская Л.Н. Термины родства в тюркских языках. //Историческое развитие лексики тюркских языков. -
Москва: АН СССР, 1961. -Б. 36-37.
10
Покровская Л.Н. Термины родства в тюркских язьпсах. //Историческое развитие лексики тюркских языков.
- Москва: АН СССР, 1961. - Б.36-37.
134
тәсир ететуғын бул тиллердиң арасында күнделикли турмысқа байланыслы бир
тилден екиншисине аўысқан сөзлер оғада көп. Биз жоқарыда қарақалпақ тилиниң
тэсири нэтийжесинде түркменлердиң сөйлеў тилинде пайда болған тек туўысқанлық
терминлерди
анализледик.
Түркменлердиң
арасында
отырған
аз
санлы
қарақалпақлардыц сөйлеў тилине түркмен тилиниц тәсири нәтийжесинде күнделикли
турмысқа ҳэм туўысқанлыққа байланыслы бирнеше сөзлер аўысқан. Мәселен:
Геллеже- жеззе, йүгүржи-балдыз, доган-үке, йаг-май, күкүрт-шырпы, поссыц-созбан,
ичмек-келте постын, топпы-малацай, чекийзе-сүзбе, чанац-кишкене табац, көрүк-
тандырдыц оты соўымаў тышлып цойылатугын тесик. Бар доганы
ң
а кара, жыйлап
атыр. Бөдэнә болсын йаг босын дегән екан.
(Т.Ақб)
Жанган ўагында күкүрт шаккандай
болады. Поссы
қ
ҳайтларда писирәдиго. Үстинде ичмек бар екен.
(Т.М.ш-х)
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Абаев В. И. О языковом субстрате. //-В кн.: Доклады и сообщения Ин- ститута
языкознания АН СССР. -1956. №9
2.
Абдуллаев Ф. А. Фонетика хорезмских говоров. - Ташкент: «Фан», 1967.
3.
Аврорин В.А. Проблемы изучения функциональной стороны языка. - Ленинград:
«Наука», 1975.
4.
Азэрбайчан дилиниц муган групу шивәлэри. - Бакы: 1955
5.
Азымов П.А. О туркменско-русском двуязычии. //-В кн.: Проблемы дву- язычия и
многоязычия. - Москва:, «Наука»,1972.
6.
АмансарыевЖ. Түркмен диалектологиясы. - Ашгабат: “Ылым”, 1971.
7.
Аразкулыев С. Гарагалпагыстан АССР-ниц Дөртгүл районындакы түркмен
геплешиклери. - Ашгабат: “Ылым”,1961.
8.
Артемов В. Метод структурно-функционального изучения речевой интона- ции. -
Москва: Изд.-во Лит-ры на иностр. яз.,1974.
9.
Ахаллы С. Махмуд Кашгарыныц сөзлүги ве түркмен дили. - Ашгабат: “Ылым”,
1958.
