29
INGLIZ VA O‘ZBEK BADIIY MATNLARIDA TINISH BELGILARINING QIYOSIY
TAHLILI: STILISTIK VA MADANIY YONDASHUV
Turdaliyev Xayotbek Muzaffar O'g'li
Andijon davlat chet tillari instituti
Magistratura bo‘limi 2-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15173642
Annotatsiya:
Ushbu maqolada ingliz va o‘zbek badiiy matnlarida tinish belgilarining
sintaktik va stilistik xususiyatlari qiyosiy tahlil qilinadi. Mark Tvenning
“Tom Soyerning
sarguzashtlari”
hamda Abdulla Qodiriyning
“O‘tkan kunlar”
asarlaridagi tinish belgilar
vositasida muallifning estetik qarashi, emotsional ifoda uslubi va milliy tafakkuridagi o‘ziga
xosliklar yoritiladi. Tahlil natijalarida aniqlanishicha, ingliz adabiyotida tinish belgilar harakat,
tezlik va dialogik dinamizmni ifodalashga xizmat qilsa, o‘zbek adabiyotida ular sukut, ichki
kechinma va ruhiy chuqurlikni tasvirlash vositasi sifatida faol qo‘llaniladi. Tarjimadagi
muammolar, ayniqsa ellipsis va tire kabi belgilar yordamida ifodalanuvchi dramatik ohang va
emotsional pauzalarning yo‘qolishi orqali namoyon bo‘ladi. Maqolada tinish belgilarining
lingvistik va madaniy yuklamasi alohida tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar
: tinish belgilar, stilistik funksiyalar, tarjima muammolari, Mark Tven,
Abdulla Qodiriy, ellipsis, tire, ruhiy kechinma, chog‘ishtirma stilistika, madaniy tafakkur.
KIRISH:
Til – inson tafakkurining ko‘zgusi, uning eng nozik va murakkab ifoda vositasi
hisoblanadi. Har bir tilning ifoda vositalari nafaqat so‘z boyligi va grammatik qoidalarga, balki
nutqdagi pauzalarni, urg‘ularni va emotsiyalarni belgilovchi grafik belgilar — tinish belgilariga
ham bog‘liqdir. Tinish belgilarining asosiy vazifasi matnni grammatik jihatdan ajratish, uni
o‘qishga yengillashtirish, sintaktik strukturalarni ko‘rsatishdan iborat bo‘lsa-da, badiiy matn
tilida ularning stilistik, ekspressiv va pragmatik xususiyatlari alohida ahamiyat kasb etadi.
Zamonaviy lingvistik tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, tinish belgilarining qo‘llanishida
faqat til tizimidagi grammatik qonuniyatlar emas, balki muallifning estetik qarashlari, madaniy
tafakkur, psixologik ohang, va adabiy uslubiy yondashuvlar ham o‘z ifodasini topadi. Ayniqsa,
badiiy adabiyotda tinish belgilar — bu muallif va o‘quvchi o‘rtasidagi sukutli dialog, bu vosita
orqali nafaqat voqea, balki hissiyot, dramatizm va hayajon uzatiladi.
Ingliz va o‘zbek adabiyotining klassik namunalarida, xususan Mark Tvenning “The
Adventures of Tom Sawyer” hamda Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romanlarida tinish
belgilarining badiiy va stilistik imkoniyatlari juda yorqin namoyon bo‘lgan. Har ikki muallifning
asarlari milliy adabiy tafakkurning yorqin timsoli bo‘lib, ularning til qurilishida tinish belgilar
orqali berilayotgan ma’no va emotsional tuslar badiiy ifodaning muhim qismi hisoblanadi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, ingliz va o‘zbek tillaridagi tinish belgilarining qo‘llanishi
o‘rtasida nafaqat grammatik, balki stilistik va madaniy tafovutlar mavjud. Masalan, ingliz tilida
tire, so‘roq va undov belgilaridan faol foydalanish orqali dinamik va dialogik harakat
ifodalanadi. O‘zbek matnlarida esa uch nuqta, qavs va vergullar yordamida sokin dramatizm,
ruhiy kechinma va ichki monologlar aks ettiriladi.
Mazkur maqola aynan shu jihatlarni — ya’ni ingliz va o‘zbek badiiy asarlarida tinish
belgilarining sintaktik-stilistik xususiyatlarini, ularning estetik va madaniy yuklamasini
o‘rganishga qaratilgan. Tahlil orqali nafaqat grammatik o‘xshashlik va farqlar, balki har ikki
tilda badiiy matnlar orqali shakllangan milliy nutq ohangi, adabiy madaniyat va tarjimadagi
30
stilistik muammolar ham yoritib beriladi.
Tinish belgilarining asosiy turi — nuqta, vergul, tire, uch nuqta, so‘roq belgisi, undov
belgisi, qavs va qo‘shtirnoq har ikki tilda mavjud bo‘lib, ularning grammatik vazifalari o‘xshash.
Biroq ularning ishlatilish chastotasi, uslubiy yuklamasi va semantik nozikliklari til
madaniyatiga xos farqlarga ega.
Masalan, ingliz tilida tire va nuqtali vergul matnda tezlik va urg‘u yaratishda keng
qo‘llanilsa, o‘zbek tilida ellipsis (uch nuqta) va qavs belgisi orqali ichki pauza va iztirobni
ifodalash ustun turadi. Ingliz tilidagi “He left — without even saying goodbye.” gapidagi
dramatik to‘xtash o‘zbekcha “U ketdi — hatto xayr ham demadi.” deb tarjima qilinadi, bu o‘rinda
belgilar o‘xshash bo‘lsa-da, ularning ta’siri milliy ohangda turlicha.
Tinish belgilarining stilistik qo‘llanilishi milliy uslub bilan bevosita bog‘liq. Abdulla
Qodiriyning romanida uch nuqta orqali Kumush yoki Otabekning ichki kechinmalari, ruhiy
siqilishi, sukutli qarorlar tasvirlanadi: “Men... sizni kechirdim...” — bu belgilar orqali o‘zbek
xalqining ehtiromli, mulohazali nutq madaniyati aks etadi.
Mark Tven uslubida esa tinish belgilar — ayniqsa undov va so‘roq belgilar — bolalarcha
shoshqaloqlik, kinoya va tezkor emotsion chiqishlar bilan uyg‘un: “Run, Huck, run!” yoki “You
what?!” kabi gaplar dialogik dinamizmga asoslangan.
Badiiy matn tarjimasida til birliklarini faqat leksik yoki grammatik jihatdan moslashtirish
kifoya emas. Ayniqsa, tinish belgilarining stilistik yuklamasini saqlash, tarjimon oldida
murakkab lingvistik va madaniy masalalarni qo‘yadi. Har bir til o‘zining milliy tafakkuri,
emotsional ifoda madaniyati, hamda uslubiy qoidalariga ega bo‘lganligi sababli, tinish
belgilarining to‘g‘ri “tarjimasi” faqat semantik emas, balki pragmatik va stilistik ekvivalentlikni
ham talab qiladi.
Masalan, ingliz tilidagi gap:
“I... I didn’t mean it...”
mazmunan oddiy, biroq ellipsis yordamida ruhiy chayqalish, shubha, va kechirim tilash
istagini ifodalaydi. O‘zbek tilida bu jumla:
“Men... men buni istamagan edim...”
deb tarjima qilinadi. Har ikki tilda ellipsis mavjud bo‘lsa-da, o‘zbek tilida bu belgining
yuqori emotsional ehtirom bilan uyg‘unlashishi milliy nutq madaniyatiga xosdir. Agar tarjimon
ushbu belgini olib tashlasa yoki uni oddiy nuqta bilan almashtirsa, gapning dramatik kuchi
yo‘qoladi.
Yana bir misol:
“Run, Huck, run!”
tarjimada: “Yugur, Gek, yugur!”
Bu yerda undov (!) belgisi harakatga shoshilinchlik, qo‘rquv va hayajon bag‘ishlaydi. Agar
tarjimada undov belgisi qo‘yilmasa, gap salkam buyruq shaklida emas, oddiy axborot
ko‘rinishida qabul qilinadi. Bu esa emotsional kuchning pasayishiga olib keladi.
Boshqa tomondan, o‘zbek tilida keng qo‘llaniladigan uch nuqta (...) ba'zida ingliz tilidagi
tarjimada to‘liq ifodalanmasligi mumkin. Misol uchun, Qodiriyning bir ifodasi:
“Men... kechiring... men adashdim...”
Ingliz tilida esa ko‘pincha:
“I’m sorry. I was wrong.”
yoki
31
“Forgive me… I made a mistake.”
tarzida soddalashtiriladi. Natijada, asl matndagi sukut va ichki azobni bildiruvchi elliptik
ifoda to‘liq ko‘chirilmaydi, tarjimada stilistik va madaniy qatlam yo‘qotilishi mumkin.
Bunday hollarda, tarjimon nafaqat til tizimini, balki muallif uslubini, matn ohangini, va
milliy emotsional kontekstni ham chuqur anglamog‘i lozim. Aks holda, badiiy matnning ruhiy-
estetik qiymati buziladi. Ayniqsa, dialoglar, monologlar, va fojeiy sahnalarda tinish belgilarining
o‘rni va ularning stilistik vazifasi tarjimada sodiqlikning asosi hisoblanadi.
Shuningdek, inglizcha qo‘shtirnoqdagi kinoyaviy ifodalar (“hero”, “gentleman”)
o‘zbekchada ba’zida so‘zning o‘zini emas, balki ohangini o‘zgartirish orqali beriladi:
“Bu ‘qahramon’ ham endi!”
Agar tarjimon bunday ifodalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri grammatik jihatdan tarjima qilsa,
kinoya yo‘qoladi, natijada nutqning emotsional va estetik ohangi sezilmaydi.
Tarjimadagi tinish belgilar bilan bog‘liq muammolar — bu faqat texnik emas, balki estetik,
stilistik va madaniy tafovutlarga asoslangan muammolardir. Shuning uchun, tarjimonning
badiiy sezgirligi, stilistik moslikka bo‘lgan e’tibori va madaniyatlararo tafakkurni anglash
darajasi tarjimaning muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir qiladi.
XULOSA:
Ushbu maqolada ingliz va o‘zbek badiiy matnlarida tinish belgilarining
sintaktik-stilistik xususiyatlari qiyosiy tahlil qilindi. O‘rganilgan materiallar asosida shuni
aytish mumkinki, har ikki til tizimida tinish belgilar grammatik jihatdan umumiylikka ega
bo‘lsa-da, ularning badiiy uslubda qo‘llanishi, estetik yuklamasi va milliy tafakkurda tutgan
o‘rni sezilarli darajada farqlidir.
Mark Tvenning The Adventures of Tom Sawyer asarida tinish belgilar, ayniqsa tire (—),
undov (!) va savol (?) belgilarining faol qo‘llanilishi orqali dinamik harakat, tezkor voqealar
rivoji va shiddatli dialoglar taqdim etiladi. Bu belgilar yordamida muallif og‘zaki nutqqa
yaqinlik, hazil-mutoyiba va o‘smirlik hayotiga xos soddalikni o‘ziga xos badiiy vosita sifatida
ifodalaydi.
Abdulla Qodiriyning O‘tkan kunlar romanida esa tinish belgilar, xususan uch nuqta (...),
vergul (,) va nuqta (.) vositasida mulohazakorlik, ichki kechinma, sokin dramatizm va madaniy
ehtirom ifodalanadi. Qodiriy asarida tinish belgilar sukut orqali so‘zlangan og‘ir haqiqat,
aytilmay qolgan his-tuyg‘ular va ruhiy tahlilning ifoda vositasi sifatida xizmat qiladi.
Shuningdek, maqolada tarjimadagi tinish belgilar bilan bog‘liq muammolar ham
o‘rganildi. Tarjimon faqat so‘zlarni emas, balki muallifning uslubiy ohangini, emotsional
pauzalarini, dramatik urg‘ularini ham to‘g‘ri idrok etishi lozim. Aks holda, badiiy matnning
ma’naviy-estetik qiymati, ruhiy chuqurligi va stilistik mahorati yo‘qolib ketadi.
Maqola tahlillariga tayangan holda quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin:
Tinish belgilarining badiiy matndagi vazifasi faqat grammatik chegaralarni belgilash
emas, balki estetik, emotsional va stilistik yuklamani ifodalashdan iborat;
Ingliz va o‘zbek adabiy matnlarida tinish belgilarining qo‘llanilishi muallifning uslubiy
qarashi va milliy tafakkuri bilan bevosita bog‘liq;
Tarjimonlar uchun tinish belgilarini to‘g‘ri va mazmunli tarzda saqlash, tarjimaning
stilistik sodiqligini ta’minlashda muhim omildir;
Tinish belgilar orqali ifodalangan ruhiy kechinma, dramatizm, kinoya va pauza badiiy
matnning emotsional zaminini belgilab beradi.
Ilmiy va amaliy ahamiyati shundaki, ushbu tahlillar stilistika, tarjimashunoslik,
32
lingvokulturologiya va badiiy tahlil bo‘yicha tadqiqot olib boruvchi mutaxassislar uchun muhim
metodik manba bo‘lib xizmat qiladi. Kelgusidagi izlanishlarda boshqa mualliflar asarlari
misolida tinish belgilarining poetik funksiyalari, madaniyatlararo stilistik tafovutlar va
tarjimada sodiqlik mezonlarini yanada chuqurlashtirib o‘rganish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Qodiriy, A. (2014).
O‘tkan kunlar
. Toshkent: Yozuvchi nashriyoti.
2.
Twain, M. (2006).
The Adventures of Tom Sawyer
. New York: Penguin Classics.
3.
Safarov, Sh. (2009).
Pragmalingvistika
. Toshkent: Fan.
4.
Ro‘ziyev, N. (2008).
Nutq madaniyati va til madaniyati
. Toshkent: O‘zbekiston.
5.
Abduazizov, A. (2007).
O‘zbek tili stilistikasi
. Toshkent: Fan.
6.
Crystal, D. (2003).
The Cambridge Encyclopedia of Language
. Cambridge: Cambridge
University Press.
7.
Fromkin, V., Rodman, R. (2002).
An Introduction to Language
. Boston: Wadsworth.
8.
Halliday, M. A. K. (2004).
An Introduction to Functional Grammar
. London: Arnold.
9.
Yule, G. (1996).
Pragmatics
. Oxford: Oxford University Press.
10.
Greenbaum, S., Quirk, R. (1990).
A Comprehensive Grammar of the English Language
.
London: Longman.
