100
BADIIY ASARDAGI FRAZEOLOGIZMLAR TARJIMASI MUOMMOLARI TADQIQI
Shirin Alisherovna Xamrabayeva
O‘qituvchi, Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15340003
Annotatsiya
Ushbu maqolada badiiy asarlarda uchraydigan frazeologik birikmalarni boshqa tilga
tarjima qilish jarayonida yuzaga keladigan muammolar tahlil etilgan. Muallif
frazeologizmlarning milliy madaniyat va mentalitet bilan chambarchas bog‘liqligini, ularni
so‘zma-so‘z tarjima qilish natijasida ma’no buzilishi mumkinligini asoslab beradi. Maqolada
frazeologik birliklarning turli tarjima usullari, xususan, ekvivalent, analog va tavsifiy tarjima
metodlari misollar asosida yoritiladi. Shuningdek, tarjimonning lingvokulturologik bilimlari
va ijodiy yondashuvi bu jarayonda katta ahamiyat kasb etishi ta’kidlanadi.
Kalit so‘zlar:
frazeologizm, tarjima muammosi, badiiy asar, ekvivalent tarjima,
lingvokulturologiya, milliy rang, mentalitet, kontekstual moslik.
Kirish qismi:
Zamonaviy tarjimashunoslikda badiiy asarlarni tarjima qilish jarayoni
nafaqat til, balki madaniyatlararo muloqot va anglash jarayoni sifatida ham talqin etiladi.
Ayniqsa, badiiy matnda qo‘llaniladigan frazeologik birliklar tarjimasi bu jarayonning eng
murakkab va nozik jihatlaridan biri hisoblanadi. Frazeologizmlar har bir xalqning tarixiy
xotirasi, dunyoqarashi va madaniyati bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan tilda barqaror shakllangan
ifodalardir. Ular tilda obrazlilik, ta’sirchanlik, milliy kolorit va emotsional ifoda vositasi bo‘lib
xizmat qiladi. Shu boisdan, ularni boshqa tilga to‘g‘ri va lo‘nda tarjima qilish tarjimon oldiga
ko‘plab tilshunoslik va madaniyatshunoslikka oid masalalarni qo‘yadi.
Frazeologik birliklarni tarjima qilishda yuzaga keladigan muammolar ko‘pincha ularning
bevosita ekvivalentining boshqa tilda mavjud emasligi, kontekstda boshqa ma’no kasb etishi
yoki milliy an’ana va urf-odatlarga xos bo‘lgan mazmunni ifodalashi bilan bog‘liq. Bunday
hollarda tarjimon so‘zma-so‘z tarjima usulidan voz kechib, frazeologik ekvivalent, funksional
analog yoki tavsifiy tarjima kabi usullarga murojaat qilishga majbur bo‘ladi. Bu esa
tarjimonning faqatgina til bilimiga emas, balki manba va maqsad til madaniyatini chuqur
anglashi, badiiy tafakkuri va ijodiy yondashuviga tayanadi.
Ushbu maqolada aynan shu masalaga e’tibor qaratilib, badiiy asarlar tarjimasida
frazeologizmlarni to‘g‘ri anglash va adekvat tarjima qilish yo‘llari, mavjud usullar, ularning
samaradorligi hamda yuzaga keladigan muammolar xolis tahlil qilinadi. Tahlillar chog‘ida
ingliz, rus va o‘zbek tillaridagi badiiy matnlar misolida amaliy materiallar asosida fikr
yuritiladi. Maqolaning maqsadi - frazeologizmlarni tarjima qilishdagi dolzarb muammolarni
aniqlash, ularning yechimiga oid takliflar berish hamda tarjimashunoslikda frazeologik
birliklar tadqiqining nazariy va amaliy ahamiyatini yoritishdan iborat.
Asosiy qism:
Frazeologik birliklar – bu semantik jihatdan yaxlit bo‘lgan, lekin
grammatik va leksik jihatdan murakkab iboralardir. Ular ko‘pincha bevosita lug‘aviy ma’noni
emas, balki ko‘chma, konnotativ ma’no ifodalaydi. Har bir xalq o‘z tarixiy taraqqiyoti, ijtimoiy-
madaniy hayoti davomida o‘ziga xos obraz va timsollar orqali turli holat, hissiyot va
munosabatlarni ifodalovchi frazeologik ifodalarni shakllantiradi. Shu bois, frazeologizmlar
xalqning mentaliteti, tafakkuri, qadriyatlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ularni tarjima qilishda
madaniy kontekstni hisobga olish muhim ahamiyat kasb etadi.
Badiiy tarjimada frazeologik birliklar tarjimasi quyidagi asosiy muammolarni keltirib
101
chiqaradi:
Ko‘plab frazeologizmlarning boshqa tilda to‘g‘ridan-to‘g‘ri ekvivalenti mavjud
emas. Masalan, o‘zbek tilidagi
"qulog‘iga qum solmoq"
iborasini ingliz yoki rus tiliga aynan
tarjima qilib bo‘lmaydi.
Frazeologizmlar milliy madaniyatga xos elementlarga asoslangani
sababli, ularni begona til foydalanuvchisi tushunmasligi mumkin.
Ayrim frazeologizmlar
kontekstdan ajratilganda yoki noto‘g‘ri talqin qilinsa, asl ma’no buziladi.
Frazeologizmlarni
to‘g‘ri tarjima qilish tarjimonning nafaqat til bilimiga, balki madaniyatlararo kommunikativ
salohiyatiga, ijodiy yondashuviga bog‘liq.
Frazeologik birliklarni tarjima qilishda quyidagi usullar qo‘llaniladi:
To‘liq ekvivalent orqali tarjima Bu usulda manba til frazeologizmining ma’no va shakl
jihatidan mos keluvchi muqobili mavjud bo‘lsa, to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjima qilinadi.
Masalan:
"Ko‘z bilan ko‘z urishtirmoq"
–
to meet someone’s gaze
Funksional analog (ma’nodosh ifoda) Shaklan farq qilsa-da, ma’nosi jihatidan mos
keladigan frazeologik birikma orqali tarjima qilinadi.
Masalan: "Boshingni qotirmang" –
Don’t rack your brain
Tavsifiy tarjima (deskriptiv) Frazeologik birlikning ma’nosi oddiy so‘zlar orqali
izohlanadi.
Masalan: "Yuziga qor yog‘di" –
He felt deeply ashamed
So‘zma-so‘z tarjima (literal translation) Ba'zida frazeologik birlik so‘zma-so‘z tarjima
qilinsa ham o‘z ma’nosini saqlab qoladi, lekin bu usul juda ehtiyotkorlik bilan qo‘llanilishi
lozim.
Masalan:
"It turned a blind eye"
– bu ingliz tilidagi ibora o‘zbekchaga “ko‘r qilgan” tarzida
so‘zma-so‘z tarjima qilinsa, ma’no buziladi.
Quyida o‘zbek tilidan ingliz tiliga tarjima qilingan badiiy matnlardan olingan ayrim
frazeologik birliklar misolida tahlil keltiriladi:
O‘zbekcha ibora Kontekstda ma’nosi Inglizcha tarjima
Qo‘llangan usul
Ko‘ngli tog‘dek
ko‘tarildi
Juda quvondi,
ruhlandi
He was over the
moon
Funksional analog
Qulog‘iga qum
solmoq
Vafot etmoq (ehtiyot
bilan aytiladi)
He passed away
Tavsifiy tarjima
Ko‘zini olaytirdi
G‘azab bilan qaradi
He gave an angry
glare
Tavsifiy tarjima
Yelkasini qisdi
Beparvolik bildirdi
He shrugged his
shoulders
Ekvivalent tarjima
Mazkur misollar frazeologik birliklarni kontekstda to‘g‘ri talqin etish va uni mos usulda
tarjima qilish zarurligini ko‘rsatadi.
Xulosa qismi:
Frazeologik birliklar tarjimasi badiiy tarjimaning eng murakkab,
mas'uliyatli va nozik jihatlaridan biri hisoblanadi. Ular tilning obrazlilik darajasini oshiradi,
milliy madaniyatning o‘ziga xos qirralarini namoyon etadi va badiiy matnga stilistik boylik
bag‘ishlaydi. Shu bois, frazeologizmlarni boshqa tilga to‘g‘ri, tabiiy va kontekstga mos tarzda
tarjima qilish tarjimon oldiga nafaqat lingvistik, balki madaniy, psixologik va ijodiy
muammolarni qo‘yadi.
Maqolada olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, frazeologik birliklar tarjimasida
yagona yondashuv mavjud emas. Har bir frazeologizm konkret kontekst, asarning umumiy
ruhiyati, muallif uslubi va maqsad tilining madaniy xususiyatlarini hisobga olgan holda
102
alohida yondashuvni talab qiladi. Tarjimada qo‘llaniladigan usullar – to‘g‘ridan-to‘g‘ri
ekvivalent, funksional analog, tavsifiy tarjima yoki so‘zma-so‘z yondashuv – vaziyatga mos
ravishda tanlanadi. Ayniqsa, funksional va tavsifiy tarjimalar frazeologizmlarning ma’nosini
saqlagan holda o‘quvchiga tushunarli tarzda yetkazishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Frazeologik birliklarni muvaffaqiyatli tarjima qilish uchun tarjimon quyidagi
salohiyatlarga ega bo‘lishi kerak:
manba va maqsad tillarining frazeologik zaxirasini chuqur bilish;
madaniyatlararo tafakkur va tafovutlarni tushunish;
badiiy asarning umumiy kontekstini chuqur tahlil qilish;
ijodiy va stilistik yondashuvni qo‘llay bilish.
Shuningdek, frazeologizmlar tarjimasining nazariy asoslarini chuqur o‘rganish va amaliy
mashqlar orqali tarjimonlik mahoratini oshirish zarur. Kelgusida bu boradagi tadqiqotlarni
yanada kengaytirish, frazeologik lug‘atlar bazasini boyitish va kompyuter lingvistikasi
vositalarini frazeologik tarjima jarayoniga integratsiya qilish dolzarb vazifalardan biri bo‘lib
qolmoqda.
Xulosa qilib aytganda, frazeologizmlarni tarjima qilish – bu oddiy til almashtirish emas,
balki madaniy-ma’naviy tafakkur ko‘prigi qurish demakdir. Bu esa tarjimonni til
vositachisidan ko‘ra, madaniyatlararo muloqotning faol ishtirokchisiga aylantiradi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Xamrabayeva Shirin Alisherovna. ADABIY MATNLARIDA PERSONAJLARNING HISSIY
HOLATINI YETKAZISH VOSITALARI VA USULLARI. (2025).
Yangi O’zbekistonda Tabiiy Va
Ijtimoiy-Gumanitar Fanlar Respublika Ilmiy Amaliy Konferensiyasi
,
3
(1), 5-11.
2.
Khamrabaeva, S. A. (2024). ARTISTIC TRANSLATION AS A TYPE OF COMMUNICATIVE
ACTIVITY.
International Journal of Discoveries and Innovations in Applied Sciences
,
4
(1), 42–44.
https://oajournals.net/index.php/ijdias/article/view/2594
3.
Markhabo Abdullayeva, Gulrukh Khidirova. LINGUISTIC AND CULTURAL FEATURES OF
ANTHROPONYMS. (2025). Journal of Multidisciplinary Sciences and Innovations, 4(3), 700-
703.
4.
Abdullayeva Marxabo. Milliy koloritni ifodalovchi frazeologizmlar tarjimasi muammolari
(Agata Kristi asarlarining o'zbekcha tarjimalari misolida) (Monografiya) . Innavatsion
nashriyot. 2024, - 148 b
5.
Abdullayeva M. (2025). MILLIY-MADANIY KOMPONENT: MOHIYATI, TURLARI VA
TARJIMADA IFODALANISHI.
FAN, TA’LIM, MADANIYAT VA INNOVATSIYA JURNALI | JOURNAL
OF SCIENCE, EDUCATION, CULTURE AND INNOVATION
,
4
(4), 25–29. Retrieved from
https://mudarrisziyo.uz/index.php/innovatsiya/article/view/2229
6.
Abdullayeva, Markhabo Raxmonkulovna. "TRANSLATION PROBLEMS OF VERB
PHRASEOLOGISMS EXPRESSING NATIONAL COLOR."
Oriental renaissance: Innovative,
educational, natural and social sciences
2.Special Issue 25 (2022): 347-352.
7.
Abdullayeva,
Marhabo
BADIIY
TARJIMADA
MUQOBIL
VARIANTLARNI
SHAKLLANTIRISH MASALASI (“Dunyoning ishlari” asari misolida) // ORIENSS. 2024. №27.
URL:
https://cyberleninka.ru/article/n/badiiy-tarjimada-muqobil-variantlarni-
103
shakllantirish-masalasi-dunyoning-ishlari-asari-misolida (дата обращения: 20.02.2025).
8.
Alimbayeva, S. A., & Khusamiddinova, M. M. (2025). PRAGMATIC FACTORS AND THEIR
ROLE IN TRANSLATION.
SHOKH LIBRARY
.
9.
MEKHRIDDINOVNA K. M., IRKINOVICH N. Y. Creating Alternatives in Translations
//JournalNX. – 2021. – Т. 6. – №. 11. – С. 367-371.
10.
Saidakbarova S. P. et al. The Role Of Speech Genres In The Communication Process
//Educational Administration: Theory and Practice. – 2024. – Т. 30. – №. 5. – С. 2500-2503.
11.
Saidakbarova S. P. UNDERSTANDING OF CODING SYSTEMS IN TEACHING AND
TRANSLATING //ILM SARCHASHMALARI. URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI.:-5/2023.-bet. –
Т. 185.
