`
4
IJTIMOIY MOBILLIK VA TA’LIM TIZIMI ISLOHOTLARI: O‘ZBEKISTON
TAJRIBASI
Karimova Lola Muzafarovna
Buxoro davlat tibbiyot instituti
Ijtimoiy fanlar kafedrasi dotsenti, PhD
https://doi.org/10.5281/zenodo.16900956
Zamonaviy jamiyatda ijtimoiy mobillikning eng muhim omillaridan biri ta’lim tizimidir.
Chunki ta’lim shaxsning bilim va malakasini oshirib, uni jamiyatdagi yuqori ijtimoiy
pog‘onalarga ko‘tarilishiga sharoit yaratadi. O‘zbekiston mustaqillik yillaridan buyon ta’lim
sohasida keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirib, fuqarolarning ijtimoiy mobilligini
ta’minlashni milliy siyosatning asosiy ustuvor yo‘nalishiga aylantirdi. Ayniqsa, Yangi
O‘zbekiston davrida ta’lim tizimini modernizatsiya qilish va xalqaro standartlarga
moslashtirish ijtimoiy mobillikni oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etmoqda.
Ijtimoiy mobillik tushunchasini ilmiy muomalaga olib kirgan sotsiolog Pitirim Sorokin uni
ikki ko‘rinishga ajratadi: vertikal va gorizontal mobillik. Vertikal mobillik shaxsning ijtimoiy
maqomi oshishi yoki pasayishini ifodalasa, gorizontal mobillik maqomni saqlagan holda boshqa
hudud yoki soha bo‘ylab harakatni bildiradi. Migratsiya ko‘pincha gorizontal mobillik sifatida
namoyon bo‘ladi, ammo ko‘plab hollarda vertikal ko‘tarilish imkonini ham yaratadi.
Migratsiya ko‘plab insonlar uchun yangi imkoniyatlar ochadi. Avvalo, u mehnat bozorida
bandlik masalasini hal etishga xizmat qiladi. Migrantlar xorijda ishlash orqali o‘z oilasining
iqtisodiy ahvolini yaxshilaydi, farzandlarining ta’lim olishini ta’minlaydi va jamiyatdagi ijtimoiy
maqomini oshiradi. Shuningdek, xorijda orttirilgan bilim va tajribalar, yangi texnologiyalar va
boshqaruv ko‘nikmalari vatanga qaytgach, mahalliy rivojlanishga hissa qo‘shadi. Migratsiya
orqali jamiyatga turli madaniy qadriyatlar kirib kelib, ijtimoiy hayotning boyishiga olib keladi.
Migratsiya jarayonlari ijobiy tomonlari bilan birga, ayrim muammolarni ham yuzaga
keltiradi. Ulardan biri migrantlarning huquqiy himoyasining yetarli emasligidir. Ko‘p hollarda
migrantlar mehnat shartnomalari va ijtimoiy kafolatlarsiz ishlashga majbur bo‘ladi.
Shuningdek, “miya oqimi” hodisasi — ya’ni malakali kadrlarning xorijga ketishi — vatan uchun
katta yo‘qotishdir. Oilalarning uzoq muddat ajralib qolishi bolalar tarbiyasi va ijtimoiy
muvozanatga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bundan tashqari, migrantlarning yangi jamiyatga
moslashuvi jarayonida madaniy va til to‘siqlari ham muammolar tug‘diradi.
AQSh migratsiyani ijtimoiy mobillikning eng samarali vositasiga aylantira olgan
davlatlardan biridir. Ko‘plab muvaffaqiyatli olimlar va tadbirkorlar migrantlar yoki ularning
avlodlaridan chiqqan. Yevropa Ittifoqida esa ichki erkin harakat tamoyili tufayli fuqarolar
osonlik bilan boshqa davlatlarda o‘qish va ishlash imkoniga ega. Janubiy Koreya va Yaponiya
kabi mamlakatlar demografik muammolar sabab migratsiya oqimiga ehtiyoj sezmoqda.
Markaziy Osiyo mamlakatlarida esa Rossiya va Qozog‘iston asosiy qabul qiluvchi hudud
hisoblanadi. Bu davlatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, migratsiya to‘g‘ri boshqarilganda, u
jamiyatning barqaror rivojiga xizmat qiladi.
O‘zbekiston mustaqillikdan buyon migratsiya oqimlarining faol ishtirokchisidir.
Millionlab o‘zbekistonliklar Rossiya, Qozog‘iston, Janubiy Koreya va Turkiyada mehnat
qilmoqda. Davlat bu jarayonni tartibga solish maqsadida Mehnat migratsiyasi agentliklarini
tashkil etdi, migrantlarning huquqlarini himoya qilish bo‘yicha xalqaro shartnomalar
`
5
imzolandi. Migrantlar yuborayotgan pul o‘tkazmalari mamlakat iqtisodiy barqarorligiga katta
hissa qo‘shmoqda. Shu bilan birga, chet elda tajriba orttirgan migrantlarning vatanga qaytgach,
o‘z faoliyatini davom ettirishi ham ijtimoiy mobillikni oshirmoqda. So‘nggi yillarda ayollar
migratsiyasining oshishi ularning iqtisodiy mustaqilligini kuchaytirib, jamiyatdagi mavqeini
yaxshilamoqda.
O‘zbekistonda ham migratsiya jarayonlari bilan bog‘liq muammolar mavjud. Bular
qatoriga migrantlarning huquqiy himoyasini kuchaytirish, malakali kadrlarning chet elga
ketishi, oilalarning uzoq muddat ajralib qolishi, migratsiya oqibatida hududiy tengsizlikning
ortishi kiradi.
Kelgusida migratsiya va ijtimoiy mobillikni uyg‘unlashtirish uchun quyidagi chora-
tadbirlar muhim: xorijiy davlatlar bilan hamkorlikni kengaytirish, migrantlar huquqlarini
raqamli texnologiyalar yordamida himoya qilish, qaytib kelgan fuqarolarni mahalliy mehnat
bozoriga integratsiya qilish, yoshlar va ayollar uchun maxsus imkoniyatlar yaratish, xalqaro
tajribadan samarali foydalanish.
Migratsiya jarayonlari ijtimoiy mobillikning eng keng tarqalgan va samarali shakllaridan
biridir. U nafaqat shaxsning balki butun jamiyatning iqtisodiy va madaniy rivojiga hissa
qo‘shishi mumkin. Shu bilan birga, huquqiy va ijtimoiy muammolarni hal etish ham muhimdir.
O‘zbekiston tajribasi ko‘rsatadiki, migratsiya oqilona boshqarilganda, u mamlakat taraqqiyoti
va fuqarolarning ijtimoiy pog‘onalar bo‘ylab yuqoriga ko‘tarilishiga xizmat qiladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Parsons T.
The Social System
. Glencoe: The Free Press, 1951.
2.
Giddens A.
Sociology
. Polity Press, 2013.
3.
Karimov I.
Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch
. Toshkent: Ma’naviyat, 2008.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 27-iyundagi “Yoshlarni qo‘llab-
quvvatlash va ularning bandligini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi
PQ–5150-son qarori.
