14
АNGREN KOʻMIR KONIDАGI KULNI KАYTА ISHLАSH TEXNАLOGIYАSI
Almatov I.M.
Xatamov G‘.A.
Suvanov F.R.
Mineral resurslar insitituti, Analitik tadqiqotlar markazi
(gayratxatamov06@gmail.com)
https://doi.org/10.5281/zenodo.16537952
Hozirgi kunda ilmiy-texnik taraqqiyot tabiy resurslar istemolining shiddatli usishi bilan
bir vaqtda ishlab chiqarish chiqindilarining koʻpayishiga sabab boʻlmoqda va bu chiqindilardan
oqilona foydalanish unumli ishlab chiqarish, atrof muhitni himoya qilish va texnogen
chiqindilardan foydalanish sohasida yangi qayta ishlash usullari bilan zich holatda bogʻlangan.
Koʻmir kullari murakkab, heterojen moddadir. Koʻmirni yoqishning yuqori haroratida mineral
aralashmalar oʻzgaradi; ularda murakkab fizik-kimyoviy jarayonlar sodir boʻladi: erish, qayta
kristallanish, silikat hosil bo'lishi, shisha hosil bo'lishi va boshqalar. [1]. Shuning uchun IESning
kul-shlak chiqindilari murakkab kimyoviy va mineralogik tarkibga ega.
Tadqiqot obʻektlari – Angren koʻmir konining va Yangi-Angren IESlarida kul va shlak
chiqindilarining toʻplanish hajmlarini tahlil qilish.
Ish davomida Koʻmir yoqadigan issiqlik elektr stansiyalarining ishlashi jarayonida koʻp
miqdorda kul va shlak chiqindilari (ASW) hosil boʻladi. Adabiy manbalarga koʻra, koʻpchilik
IESda yoqilgʻi 1200-1600
0
C haroratda yonish kamerasida kukun holatida yoqiladi. Shu bilan
birga, yonmaydigan mineral birikmalarning aksariyati oʻziga xos yuzasi 200-350 m
2
/ kg va
oʻlchami 5-100 mkm boʻlgan chang shaklida chiqariladi, pechlardan tutun gazlari (uchuvchi
kul) bilan chiqariladi. Kattaroq zarrachalar oʻchoq tubiga joylashadi va zarracha hajmi 0,2-30
mm boʻlgan boʻlak yoki shishasimon shlaklarga aylanadi.
Shunday qilib, IES chiqindilari quyidagilardan iborat:
- kul qoldigʻi (shlak);
- siklonlar va filtrlardan uchuvchi kul.
Materiallar tarkibini o‘rganish uchun Kul tarkibida anʻanaviy ravishda uchta moddalar
guruhini ajratish mumkin: shishasimon, kristalli va organik 3 ta texnologik namunalar taqdim
etildi:
Shishasimon guruh kimyoviy tarkibida murakkab va xilma-xildir. 20% gacha CaO ni o
ʻ
z
ichiga olgan qattiq va jigarrang ko
ʻ
mirlarning kuli, asosan, ferroalyuminosilikat oynani o
ʻ
z ichiga
oladi, ularda asosiy oyna hosil qiluvchi Fe
2
O
3
, Al
2
O
3
va SiO
2
80-90% ni tashkil qiladi. Kulning
kristalli qismi yonish jarayonida ham asosiy minerallar, ham yangi hosil bo
ʻ
lganlar bilan
ifodalanadi. Bu minerallar: magnetit, gematit, mullit, kvarts, gelenit, fayalit. Yangi hosil bo
ʻ
lgan
minerallar: silikatlar, aluminatlar, kaltsiy ferritlari. Organik qismi pastki kuyishdan iborat - koks,
yarim koks. Ko
ʻ
mirning mineral qismiga noyob metallar - galliy, germaniy, skandiy, itriy kiradi.
Ko
ʻ
mirni yoqish jarayonida galiy va germaniy kimyoviy xossalari tufayli ulug'vor va chiqindi
gazlar soviganida, kul zarralari yuzasida Ga
2
O
3
va GeO
2
shaklida kondensatsiyalanadi. Dastlabki
ko
ʻ
mir bilan solishtirganda, uchuvchi kul qimmatli metallar bilan 8-10 marta 200 g / t dan ortiq
konsentratsiyalarda boyitilgan
[2].
Bu an
ʻ
anaviy ravishda olinadigan manbalardagi galyum va
germaniyning tarkibi bilan solishtirish mumkin. Ko
ʻ
mirning mineral komponentlari silikatlar,
sulfidlar, sulfatlar, karbonatlar, temir, kremniy, alyuminiy, magniy oksidlari shaklidagi noorganik
moddalardir. Shuni ta
ʻ
kidlash kerakki, ko
ʻ
mirning minerallashuvining tabiati ularning yuvilishini,
minerallashuv darajasi esa kul tarkibini belgilaydi. Umumiy kul tarkibi ichki va tashqi bo'linadi.
Ichki kul - bu qattiq yoqilg'ining o
ʻ
zida mavjud bo
ʻ
lgan organik kul, tashqi kul esa qazib olish
15
jarayonida yoqilg
ʻ
iga tuproq jinslari va chiqindi jinslar qatlamlarining kirishidir. Respublikada
kul va shlak chiqindilari faqat Toshkent viloyatining Oxangaron tumanida joylashgan Angren kon
hududida mavjud.
Chiqindilarning moddiy tarkibini oʻrganish mineral-geokimyoviy
tadqiqotlarning anʻanaviy va zamonaviy usullaridan foydalangan holda amalga oshirildi.
Chiqindilarning mineral tarkibini oʻrganish uchun tanlangan namunalar kontsentratsion stolda
yuvilib, olingan mahsulotlar boʻyicha mineralogik tahlil oʻtkazildi. Durbin ostida boyitish
mahsulotlarining mineral tarkibi oʻrnatildi. Sunʻiy qumlar asl chiqindilardan, anshliflar esa
gravitatsiyaviy boyitish konsentratlaridan mineral tarkibini oʻtish va aks ettirilgan nurda
oʻrganish uchun tayyorlanadi [3]. Namunalar va ularning kontsentratlarining kimyoviy tarkibi
alohida komponentlar uchun toʻliq silikat va kimyoviy tahlillar bilan aniqlanadi. Elemental
tarkibi chiqindilar va mahsulotlar gravitional issiqlikvation edi aniqlanadi tomonidan yarim
miqdoriy spektral (tomonidan toʻkilmasin) va ICP-Masc spektrometrik tahlil. Kul-shlak
chiqindilarining kimyoviy va mineral tarkibi, tuzilishi va xususiyatlari yoqilgʻining mineral
qismi (koʻmir) tarkibiga, uning kaloriya qiymatiga, yonish rejimiga va ularni olib tashlash
usuliga bogʻliq. Angren va yangAgren IESda Angren kesimining jigarrang koʻmiri yoqiladi [4].
XULOSA
1. Temir oʻzichiga olgan minerallarning mineralogik tarkibi va kristallokimyoviy
tuzilishidagi farqlar mavjud boʻlib, bu temirni qazib olish texnologiyalari va rejimlarining
oʻzgarishiga olib keladi.
2. Angren IESning kul-shlak chiqindilaridan texnogen bezlar va kontsentratlarni olish
uchun hoʻl magnit ajratish usullarini qoʻllash maqsadga muvofiqligi eksperimental ravishda
koʻrsatildi boyitishning maqbul usullari va koʻrsatkichlari aniqlandi. Kul-shlakli chiqindilarga
toʻplangan chiqindilarni qayta ishlashning texnologik sxemalari ishlab chiqilgan va joriy etish
uchun tavsiya etilgan boʻlib, ularni amalga Bu 568 ming tonnadan ortiq sunʻiy temir olish
imkonini beradi oshirish Angren IESning kul-shlakli chiqindilaridan oʻrtacha Fe miqdori 68,6%
va 36 ming tonnadan ortiq aluminosilikat ichi boʻsh mikrosferalarga ega boʻlgan 568 ming
tonnadan ortiq texnogen temir va konsentratni olish imkonini
beradi. Olingan texnogen
bezlarnth kontsentrati tovar mahsuloti sifatida metallurgiya zavodlariga sotilishi mumkin.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Sanakulov K. S. togʻ -metallurgiya sanoati chiqindilarini qayta ishlash texnologiyasini
asoslash va ishlab chiqish masalasiga. Oʻzbekiston togʻ xabarnomasi №1(36), 2009 yil
2.
M. A. Komarov va boshqalar kon-sanoat chiqindilari mineral xomashyoning qoʻshimcha
manbai / Rossiya mineral resurslari 2007.
3.
Jumayev M. X. Takob konining oʻtmishi va kelajagi // kon jurnali. Rangli metallar: maxsus.
qopqoq. - 2003.
4.
Kvaysin kon-boyitish korxonasi: ruda bazasi va rivojlanish istiqbollari / O. S. Kalandadze,
G. P. Kereselidze, M. I. Choxonelidze, V. V. Mironov // kon jurnali. - 2004.
