7
OʻRTA MAKTABDA NISBIYLIK NAZARIYASI ASOSLARINI OʻQITISH USLUBI
Qodirova Nargiza Boltaboy qizi
Termiz Davlat Pedagogika Institutining
Tabiiy va aniq fanlar fakulteti Fizika va astronomiya yo`nalishi
3-bosqich talabasi
mirakijonmirakijon@gmail. +998912249273
Jumaeva Ra’no To‘ychi qizi
Ilmiy rahbar: Termiz davlat pedagogika instituti
“Fizika” kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14292131
Annotatsiya:
Mazkur maqola o‘rta maktab darajasida nisbiylik nazariyasining asoslarini
o‘qitish uslubi va yondashuvlarini tahlil qilishga bag‘ishlangan. Unda mazkur mavzuni
o‘quvchilar uchun sodda, qiziqarli va tushunarli tarzda yetkazish usullari, interaktiv metodlar
va zamonaviy texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari yoritilgan. Shuningdek, mavzuni
o‘rgatishda eksperimentlar, vizual materiallar va o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantiruvchi
masalalar muhimligi ta’kidlangan.
Kalit so’zlar:
nisbiylik nazariyasi, interaktiv metodlar, zamonaviy texnologiya, fizika,
innovatsion metodlar.
Kirish.
21-asr bilim va texnologiyalar asri sifatida butun dunyoda ta’lim tizimiga yangi
talablar qo‘ymoqda. Zamonaviy maktablarda nafaqat an’anaviy bilimlarni yetkazish, balki
o‘quvchilarning mustaqil fikrlashi, ilmiy dunyoqarashini shakllantirish va global
muammolarni tushunish qobiliyatini rivojlantirish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.
Nisbiylik nazariyasi — bu ilm-fan tarixidagi eng yirik kashfiyotlardan biri bo‘lib, nafaqat
fizikaga, balki butun insoniyat tafakkuriga chuqur ta’sir ko‘rsatgan.
Shu sababli, ushbu nazariyaning asoslarini o‘rta maktab o‘quvchilariga yetkazish nafaqat
fizikani o‘rgatish, balki ularda ilmiy qiziquvchanlikni oshirish va zamonaviy ilm-fan olamiga
yo‘l ochishning muhim yo‘nalishlaridan biridir. Mazkur maqola o‘rta maktab sharoitida
nisbiylik nazariyasining asoslarini o‘qitishning samarali usullari va yondashuvlarini
o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, zamonaviy texnologiyalar va interaktiv metodlarni joriy
etishning ahamiyati muhokama qilinadi.
Nisbiylik nazariyasining . Uquv dasturiga kiritilishi Nisbiylik nazariyasining asoslari
ko‘pincha fizika fanining murakkab bo‘limlaridan biri sifatida qabul qilinadi, ammo uni sodda
va tushunarli tarzda tushuntirish mumkin. O‘rta maktab o‘quv dasturiga mazkur nazariyaning
asoslarini kiritish jarayonida quyidagi jihatlar muhim ahamiyatga ega:
1.
O‘quvchilarning tayyorgarlik darajasi: Dastur mazmuni o‘quvchilarning yosh
xususiyatlari va mavjud bilimlariga moslashtirilishi kerak. Nazariya asoslarini tushuntirish
uchun klassik mexanika va elektromagnitizm bo‘yicha bazaviy bilimlarga ega bo‘lish muhim.
2.
Mavzuni bosqichma-bosqich kiritish: O‘quvchilarda qiziqish uyg‘otish uchun dastlab
tarixiy kontekst va nazariyaning yaratilish sabablarini tushuntirish maqsadga muvofiq.
Keyinchalik, nisbiylik nazariyasining asosiy tushunchalari — vaqt, makon, tezlik va
gravitatsiya kabi elementlar bosqichma-bosqich o‘rgatiladi.
3.
Real hayot bilan bog‘lash: Nisbiylik nazariyasining kundalik hayotdagi qo‘llanilishiga
doir misollar (masalan, GPS tizimining ishlashi) orqali mavzuni osonroq tushuntirish mumkin.
8
Keyingi bo‘limda ushbu nazariyani o‘qitishda qo‘llaniladigan metodlar va innovatsion
yondashuvlar yoritiladi.
Innovatsion metodlar va zamonaviy texnologiyalar qo‘llanilishi Nisbiylik nazariyasini
o‘rgatishda an’anaviy yondashuvlarni zamonaviy metodlar bilan boyitish o‘quv jarayonini
samarali qilishning muhim shartidir. Quyidagi innovatsion yondashuvlar o‘quvchilarni
mavzuga qiziqtirish va chuqur tushunishlariga yordam beradi:
1.
Vizualizatsiya va multimedia materiallari: Animatsiyalar va simulyatsiyalar yordamida
vaqtning kengayishi yoki yorug‘lik tezligi haqidagi murakkab tushunchalarni tushuntirish
ancha samarali. Interaktiv grafiklar va 3D modellar o‘quvchilarning mavzuni yaxshiroq
tushunishiga yordam beradi.
2.
Virtual laboratoriyalar: Haqiqiy tajribalarni amalga oshirish qiyin bo‘lgan sharoitlarda
virtual laboratoriya muhitlari mavzuni chuqurroq anglashga imkon beradi. O‘quvchilar
yorug‘lik tezligining barqarorligi yoki vaqtning nisbiyligi bilan bog‘liq masalalarni o‘zlari
sinab ko‘rishlari mumkin.
3.
Problema asosida o‘qitish (PBL): O‘quvchilarga nisbiylik nazariyasiga oid muammolarni
yechish topshirig‘i beriladi. Masalan, yorug‘lik tezligida harakatlanayotgan obyektning vaqti
qanday o‘zgarishi haqida fikrlashga undash.
4.
Zamonaviy texnologiyalardan foydalanish: Mobil ilovalar yoki maxsus o‘yinlar orqali
nazariyaning asosiy tushunchalarini interaktiv shaklda o‘rgatish. QR-kodlar yordamida
mavzuga oid qo‘shimcha manbalar va videodarslarga murojaat qilish imkoniyatini yaratish.
Navbatdagi bo‘limda ushbu yondashuvlarning samaradorligi tahlil qilinadi.
Xulosa.
Nisbiylik nazariyasini o‘rta maktab darajasida o‘qitish nafaqat ilm-fanga oid
bilimlarni yetkazish, balki o‘quvchilarning zamonaviy dunyoqarashini shakllantirishda muhim
rol o‘ynaydi. Ushbu nazariyani o‘rganish orqali o‘quvchilar faqat fizikaga oid bilimlarni emas,
balki mantiqiy fikrlash, sabab va natijani bog‘lash, ilmiy izlanishlar natijalarini hayot bilan
bog‘lash qobiliyatlarini ham rivojlantiradilar.
Mazkur maqolada yoritilgan zamonaviy metodlar, jumladan, vizualizatsiya, virtual
laboratoriyalar, va interaktiv yondashuvlar yordamida murakkab ilmiy tushunchalarni
o‘quvchilarga sodda va tushunarli shaklda yetkazish imkoniyati ta’kidlandi. Hayotiy misollar,
masalan, GPS tizimi yoki zamonaviy texnologiyalarning ishlash mexanizmlarini tushuntirish
orqali o‘quvchilarda nafaqat mavzuni tushunish, balki unga amaliy qiziqish uyg‘otish mumkin.
Shuningdek, bu jarayon nafaqat fizikadan bilim berish, balki o‘quvchilarda ilmiy fikrlash
ko‘nikmalarini rivojlantirish, ularni kelajakda ilmiy yoki texnologik sohalarga yo‘naltirishga
xizmat qiladi. O‘quvchilar o‘zlari duch keladigan har bir muammoni ilmiy yondashuv orqali
yechishga o‘rganganida, bu ularning kelajakdagi shaxsiy va professional muvaffaqiyatlari
uchun poydevor yaratadi.
Shu sababli, nisbiylik nazariyasining asoslarini o‘rta maktabda o‘qitish bo‘yicha
zamonaviy va innovatsion uslublarni joriy qilish ta’lim tizimi uchun dolzarb va istiqbolli
yo‘nalishdir. Bu nafaqat o‘quvchilarning bugungi kun talablariga mos bilim olishiga, balki
ularning kelajakda yangi texnologiyalarni yaratish va muammolarni hal qilishda yetakchi
bo‘lishlariga hissa qo‘shadi.
9
References:
1.
Albert Einstein. Relativity: The Special and General Theory. Penguin Books, 2006.
2.
Halliday, Resnick, Walker. Fundamentals of Physics. Wiley, 2013.
3.
Taylor, E.F., Wheeler, J.A. Spacetime Physics: Introduction to Special Relativity. W.H.
Freeman, 1992.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. Fizika fanidan namunaviy dars
ishlanmalari. Toshkent, 2020.
5.
Milliy ta’lim portali. Innovatsion metodlar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish.
www.eduportal.uz.
6.
Misner, C.W., Thorne, K.S., Wheeler, J.A. Gravitation. W.H. Freeman, 1973.
7.
Shiryaev, A.P. Interaktiv metodlar bilan fizikani o‘qitish. Moskva: Nauka, 2015.
8.
Hewitt, Paul G. Conceptual Physics. Pearson Education, 2014.
9.
Nazirov, B. Nisbiylik nazariyasi asoslarini o‘qitish: metodik qo‘llanma. Toshkent, 2019.
