84
XUFYONA IQTISODIYOT KO‘LAMINI KAMAYTIRISHDA SOLIQ SIYOSATI
Bozorov Islom Ilhom o‘g‘li
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti magistranti
E-mail: james@neptuneautotransport.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14275117
Annotatsiya
Ushbu ilmiy maqolada xufyona iqtisodiyotning ta'rifi, uning sabablari va soliq
siyosatining bu jarayondagi o‘rni tahlil qilinadi. Xufyona iqtisodiyot, rasmiy soliq tizimlaridan
va mehnat bozoridan chetda qolgan iqtisodiy faoliyatlarni o‘z ichiga oladi. Yuqori soliq
stavkalari, soliq tizimiga ishonchsizlik va soliq idoralarining zaifligi kabi omillar xufyona
iqtisodiyotning kengayishiga olib keladi. Soliq siyosatining optimallashtirilishi, soliq
stavkalarining pasaytirilishi, tizimni soddalashtirish va soliq idoralarining samaradorligini
oshirish orqali xufyona iqtisodiyotning kamaytirilishi mumkin. Maqola xufyona iqtisodiyotning
kamaytirilishi uchun soliq siyosatining qanday ahamiyatga ega ekanligini tahlil qilib, iqtisodiy
barqarorlikni ta'minlashga qaratilgan takliflar beradi.
Kalit so‘zlar:
xufyona iqtisodiyot, soliq siyosati, soliq stavkalari, soliqdan qochish,
korrupsiya, soliq idoralari, iqtisodiy barqarorlik, yashirin iqtisodiyot, soliq tizimi, iqtisodiy
raqobat, soddalashtirish, shaffoflik, soliq yig‘ish.
Xufyona iqtisodiyot – rasmiy iqtisodiy faoliyatga kirishdan yoki davlatning soliq tizimidan
chetda qolgan barcha iqtisodiy faoliyatlarni anglatadi. Bu turdagi iqtisodiyot ko‘pincha rasmiy
iqtisodiyotdan yashirin qolgan, lekin mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy barqarorligiga katta
ta'sir ko‘rsatadigan bo‘lishi mumkin. Xufyona iqtisodiyotning o‘sishi, mamlakatlar uchun soliq
tizimining samaradorligini pasaytiradi, davlat daromadlarini kamaytiradi, ijtimoiy
xizmatlarning sifati yomonlashadi va iqtisodiy o‘sishning barqarorligi ta'minlanmaydi. Soliq
siyosati, o‘z navbatida, xufyona iqtisodiyotning kamaytirilishida katta rol o‘ynaydi. Bu
maqolada xufyona iqtisodiyotning xususiyatlari, uning soliq siyosati orqali kamaytirilish
usullari va iqtisodiyotdagi o‘rni haqida so‘z yuritiladi.
85
1-rasm. Xufyona iqtisodiyotning asosiy funksiyalari.
Xufyona iqtisodiyot (yoki "ko‘rinmas iqtisodiyot") davlatning soliq tizimidan, mehnat
bozoridan va boshqa rasmiy iqtisodiy faoliyatlardan chetda qoladigan iqtisodiy faoliyatlarni o‘z
ichiga oladi. Ushbu faoliyatlar qonuniy yoki noqonuniy bo‘lishi mumkin. Misol uchun, kichik
o‘rta bizneslar (rasmiy ro‘yxatdan o‘tmagan) va faoliyatlar, ko‘chmanchi ishchilar, naqd pul
bilan ishlovchi savdogarlar, shuningdek, korrupsion amallar va noqonuniy savdo-xaridlar
xufyona iqtisodiyotga kiradi. Xufyona iqtisodiyotning rivojlanishiga olib keladigan asosiy
omillar quyidagilardan iborat:
-
Yuqori soliq stavkalari va murakkab soliq tizimi, kichik va o‘rta bizneslarni rasmiy
iqtisodiyotdan chiqishga va yashirin iqtisodiyotga o‘tishga undaydi. Rasmiy sektordan chiqish
orqali bizneslar soliqdan qochish, xarajatlarni kamaytirish va xavf-xatarni kamaytirish
imkoniyatiga ega bo‘ladi.
-
Davlatning soliq tizimiga ishonchsizlik, xufyona iqtisodiyotning o‘sishiga olib keladi. Agar
fuqarolar soliq tizimi yoki uning amaldagi nazorati haqida salbiy fikrda bo‘lsa, ular soliqdan
yashirinib ishlashni tanlashadi.
-
Soliq tizimidagi korrupsiya, soliq yig‘ish tizimining samaradorligini pasaytiradi. Bu holat,
yashirin iqtisodiyotning rivojlanishiga zamin yaratadi, chunki soliq idoralari faoliyatini amalga
oshirishda noto‘g‘ri amaliyotlar, korrupsiya va resurslarning noto‘g‘ri taqsimlanishi uchraydi.
-
Rasmiy bozorlarning cheklanganligi, mehnat qonunlarining zaifligi va ro‘yxatdan o‘tgan
ishchilar sonining kamayishi xufyona iqtisodiyotni kengaytiradi. Bu holat, yuqori daromadli va
rasmiy bo‘linmalarda ishlovchilar uchun soliq to‘lashdan voz kechishga olib keladi.
Xufyona iqtisodiyotning asosiy funksiyalari
Iqtisodiy
Sotsial funksiyasi
-
innovatsion funksiya;
-
takrorlovchi funksiya;
-
utilizatsiyalovchi
funksiya;
-
stabilizatsion funksiya;
-
konstruktiv funksiya;
-
parazitik funksiya;
-
destruktiv funksiya.
-
allokatsion funksiya (iqtisodiy smazka);
-
stabilizatsiyalashtiruvchi funksiya
(o‘rnatilgan stabilizator);
-
distributiv funksiya (sotsial (ijtimoiy) amortizator);
Pozitiv (ijobiy) funksiyalari
86
Xufyona iqtisodiyotning rivojlanishi va kuchayishi, soliq siyosatiga, soliqlarni yig‘ish
mexanizmlariga va iqtisodiy tizimning samaradorligiga bevosita bog‘liq. Quyida xufyona
iqtisodiyotning asosiy omillarini ko‘rib chiqamiz:
-
Yuqori soliq stavkalari, soliq to‘lovchilarni rasmiy iqtisodiyotdan yashirin iqtisodiyotga
o‘tishga undaydi. Agar soliq tizimi murakkab va yuqori stavkalar bilan boshqarilsa, rasmiy
sektor kichik va o‘rta bizneslarni o‘z faoliyatini yashirin tarzda olib borishga majbur qiladi.
Shuningdek, yuqori soliq yuklari, salbiy iqtisodiy oqibatlarga olib kelishi mumkin, chunki
bizneslar rasmiy sohada faoliyat yuritishdan ko‘ra, yashirin iqtisodiyotda ishlashni afzal
ko‘rishadi.
-
Soliq yig‘ishning samaradorligi, davlatga kerakli daromadlarni keltirishda katta
ahamiyatga ega. Agar soliq idoralari samarali ishlamasa, yoki korrupsiya mavjud bo‘lsa, bu
xufyona iqtisodiyotning kengayishiga olib keladi. Masalan, bir qancha davlatlarda, korrupsion
amallar soliq yig‘ish jarayonida keng tarqalgan bo‘lib, natijada rasmiy sektordan qochish
darajasi ortadi.
-
Soliq tizimining shaffofligi va uning nazorati muhim omil hisoblanadi. Soliq idoralarining
o‘tkir nazorati va barcha soliq to‘lovchilarning soliq majburiyatlarini aniqlashdagi shaffoflik,
xufyona iqtisodiyotning kamayishiga olib keladi. Yashirin faoliyatlar rasmiy tizimga qo‘shilgan
taqdirdagina, davlat byudjetiga o‘z hissasini qo‘shadi va soliqdan qochishning oldi olinadi.
Xufyona iqtisodiyotning salbiy oqibatlarini kamaytirish uchun bir qator soliq siyosatidagi
yondashuvlar amalga oshirilishi mumkin. Quyidagi samarali choralar keltirilgan:
-
Soliq stavkalarini pasaytirish, bizneslarga soliq to‘lashni rag‘batlantiradi. Soliq
stavkalarini optimal darajaga keltirish, yashirin iqtisodiyotni kamaytirish va rasmiy sektorga
ko‘proq bizneslarni jalb qilishga yordam beradi. Yuqori soliq stavkalari o‘rniga soliqni
kamaytirish, kichik va o‘rta bizneslarni rasmiy tizimda ishlashga undaydi.
-
Soliq tizimini soddalashtirish va uning murakkabligini kamaytirish orqali fuqarolarga
soliq majburiyatlarini to‘lashni osonlashtirish mumkin. Shuningdek, soliqni yig‘ishda elektron
tizimlar va raqamli vositalardan foydalanish soliq yig‘ishning samaradorligini oshiradi.
-
Soliq idoralari faoliyatini samarali boshqarish, korrupsiyani kamaytirish va shaffoflikni
ta'minlash, xufyona iqtisodiyotni kamaytirishda katta ahamiyatga ega. Davlatning soliq
siyosatini takomillashtirish va auditlar orqali soliqdan qochishning oldini olish lozim.
-
Raqobatni oshirish, yangi bizneslarni rivojlantirish va soliq to‘lovchilarni rasmiy
iqtisodiyotga jalb qilishga xizmat qiladi. Yangi bizneslar uchun soliqni qisqartirish va ularga
soliq imtiyozlari taqdim etish, xufyona iqtisodiyotning kamayishiga olib keladi.
Xufyona iqtisodiyotning rivojlanishi davlatning iqtisodiy barqarorligi va ijtimoiy
farovonligi uchun tahdid soladi. Soliq siyosati, soliq stavkalarini optimallashtirish, tizimni
soddalashtirish va soliq yig‘ish mexanizmlarini takomillashtirish orqali xufyona iqtisodiyotning
salbiy oqibatlarini kamaytirish mumkin. Raqobatni oshirish va shaffoflikni ta'minlash, rasmiy
sektorda faoliyat yuritishning rag ‘batlantirilishiga olib keladi. Shuningdek, soliq idoralarining
samarali faoliyati va korrupsiyaning oldini olish orqali yashirin iqtisodiyotni kamaytirish,
davlatning soliq bazasini kengaytiradi va iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlaydi. Umuman
olganda, soliq siyosatining xufyona iqtisodiyotga ta'sirini kamaytirishdagi roli, iqtisodiy
barqarorlikni ta'minlash, ijtimoiy himoya tizimini kuchaytirish va investitsion muhitni
yaxshilashga qaratilgan chora-tadbirlar orqali ko‘rinadi.
87
Xufyona iqtisodiyotning kengayishi mamlakatlar uchun katta iqtisodiy va ijtimoiy
muammolarga olib keladi. Soliq siyosati ushbu muammoning oldini olishda muhim rol o‘ynaydi.
Soliq stavkalarini pastlatish, soliq tizimini soddalashtirish va shaffofligini oshirish, soliq
idoralarining samaradorligini kuchaytirish va iqtisodiy raqobatni rag‘batlantirish kabi usullar
xufyona iqtisodiyotning kamayishiga yordam beradi. Shu bilan birga, korrupsiya va soliqdan
qochishning oldini olish uchun davlat va jamoat sektori o‘rtasida mustahkam hamkorlik,
zamonaviy texnologiyalarni keng joriy etish va fuqarolarning soliq tizimiga bo‘lgan
ishonchining oshirilishi muhim omillar hisoblanadi.
Shuningdek, davlat tomonidan qabul qilinadigan soliq siyosati kengroq iqtisodiy
rivojlanish va ijtimoiy barqarorlikka hissa qo‘shishi kerak. Bu jarayonlarda xalqaro tajriba va
muvaffaqiyatli soliq siyosatining misollaridan foydalanish, soliq yig‘ish tizimini global darajada
optimallashtirish, xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan hamkorlik qilish, soliqdan qochish va
yashirin iqtisodiyotni kamaytirishdagi samarali yondashuvlarni rivojlantirishga yordam
beradi.
Xulosa qilib aytganda, xufyona iqtisodiyotning kamaytirilishi uchun soliq siyosatining
to‘g‘ri va samarali tarzda boshqarilishi, davlat va jamoat sektori o‘rtasidagi hamkorlikning
rivojlanishi, shaffoflik va soliqdan qochishning oldini olishning samarali usullari zarur. Shunday
qilib, xufyona iqtisodiyotning ko‘lamini kamaytirish va barqaror iqtisodiy o‘sishga erishish
uchun davlatning soliq siyosati muhim vosita hisoblanadi.
References:
1.
Schneider, F. (2012). "The Shadow Economy and Work in the Shadow: What Do We
Know?" International Journal of Sociology.
2.
Johnson, S., Kaufmann, D., & Zoido-Lobaton, P. (1998). "Regulatory Discretion and the
Unofficial Economy." American Economic Review.
3.
Pissarides, C. A. (2000). "Equilibrium Unemployment Theory."
MIT Press
.
4.
OECD (2023). "Tax Administration 2023: Comparative Information on OECD and Other
Advanced and Emerging Economies." OECD Publishing.
5.
Zinn, S. & Haynes, C. (2020). "Tax Evasion, Inequality, and the Shadow Economy." Journal
of Economic Studies.
6.
Williams, C. C., & Nadin, S. (2012). "Tax Evasion, the Shadow Economy, and Growth."
International Journal of Economic Policy Studies.
