70
SIYOSIY NUTQNING TASNIFIY BELGILARI VA TURLARI
Kamola Musulmonova
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat
o‘zbek tili va adabiyoti universiteti doktoranti,
filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD)
E-mail:musulmonova66@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14411976
Annotatsiya:
Siyosiy nutq ko‘plab tadqiqotlarning obyekti vazifasini bajaradi. Lingvistik
ekspertologiyada siyosiy nutqning mohiyati yetarlicha tahlil etilmagan. Biroq sohada aynan
siyosiy nutqlar ekspertizasiga doir murojaatlar sonining ko‘payishi uni sharhlash zaruratini
paydo qiladi. Maqolada siyosiy nutqlar lingvistik ekspertizasida siyosiy nutq tushunchasi
mohiyati asoslangan.
Kalit so‘zlar:
siyosiy, siyosat, siyosiy nutq, nutq, tasnif, ijtimoiy, ommaviy, rasmiy.
Siyosiy nutq keng mohiyatga ega bo‘lgan tushuncha. Turli fan sohalarida siyosiy nutqlar
turfa aspektlarda o‘rganiladi. Jahonda aynan siyosiy nutqlarning lingvistik xususiyatlarini
tahlil qiluvchi siyosiy lingvistika, siyosiy diskurs, sud siyosatshunoslik lingvistik ekspertizasi
singari sohalar mavjud. Tilshunoslikda nutq (nutq faoliyati) - bu tildan foydalanish jarayoni,
nutq faoliyatining natijasi - matn yaratish. Shunga ko‘ra, siyosiy nutq – siyosiy matn yaratish
jarayonida milliy tildan foydalanishdir. Siyosiy nutqning o‘ziga xosligi uning mazmuni va
masalalari (davlatlar o‘rtasida, davlatda va uning tuzilmalarida hokimiyatning taqsimlanishi),
funksiyalari (adresatning dunyoning siyosiy manzarasiga ta'siri, adresatga hissiy ta'siri,
adresatning muayyan harakatlarga moyilligi) bilan belgilanadi.), lug‘at va boshqa elementlarni
tanlash va ishlatishda mafkuraviy shart-sharoit, shuningdek, ushbu faoliyat turiga xos bo‘lgan
muloqot strategiyalari va taktikalaridan foydalanish demakdir. Nutq faoliyatida nafaqat
murojaat qiluvchining (ya'ni, ma'ruzachi yoki yozuvchi), balki qabul qiluvchining (ya'ni,
tinglovchi yoki o‘quvchi) ishtirokini ta'kidlash zarur bo‘lgan hollarda “siyosiy muloqot”
atamasi ko‘pincha ishlatiladi. Siyosiy muloqotda kundalik yoki badiiy muloqotdan farqli
o‘laroq, ko‘p hollarda nutq faoliyatining subyekti va adresati ma’lum bir siyosiy tashkilot yoki
hokimiyat tuzilmasi vakili sifatidagi shaxsdir. Masalan, ko‘pgina siyosiy hujjatlar rasmiy
ravishda muallifga ega emas va ular tashkilot yoki davlat tuzilmasi nomidan nashr etiladi.
Shunga ko‘ra, referent tomonidan yozilgan nutq siyosiy arbob nutqi sifatida qabul qilinadi va
tahlil qilinadi va ko‘plab siyosiy hujjatlar ularni haqiqiy tuzuvchi emas, balki siyosiy tashkilot
yoki hokimiyat tuzilmasi rahbari tomonidan imzolanadi. Bunda siyosiy nutqning
umummanfaat doirasiga asoslangan/ asoslanmaganligini aniqlash, shuningdek, nutqda
salbiylik semantikasi mavjud/mavjud emasligini aniqlash zarurati tug‘iladi. Masalaning yana
bir jihati, agarda siyosiy nutq siyosiy tuzumga zid strategiyaga asoslangan bo‘lsa, u holda nutq
muallifi bunda sababchi sifatida ko‘rsatiladimi yoki uni ijro etuvchi siyosiy rahbarmi. Shu
singari masalalarni hal etish zarurati o‘laroq, siyosiy nutqlarni ekspertiza qilish ehtiyoji ortib
bormoqda.
Siyosiy nutqning o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil etishdan avval siyosiy nutqning
mohiyatini izohlash zarurati mavjud. Birinchidan, siyosiy matn siyosat sohasida faoliyat
yurituvchi matn turidir.
Ikkinchidan, bu matn muayyan mavzularga, xususan, siyosiy masalalarga bagʻishlangan
bo‘lishi lozim bo‘ladi.
71
Olimlarning fikricha, siyosiy nutq siyosiy faoliyat bilan shugʻullanuvchi shaxslar
tomonidan yaratilgan nutaqdir . Shuni taʼkidlash kerakki, siyosiy matnlarni oʻrganishda tor va
keng yondashuvlar mavjud. Tor yondashuv tadqiqotda faqat bevosita siyosiy arboblar
tomonidan yaratilgan nutqlar ishtirok etishini nazarda tutadi, keng yondashuv esa siyosiy
nutqlarga siyosiy mavzudagi har qanday nutqlar kiradi, deb taxmin qilinadi.
1
Amerikalik
siyosatshunos Andrean Bread tomonidan esa siyosiy nutqqa quyidagicha ta’rif beriladi:
“Siyosiy nutqlarda g‘oyalar va mafkuralar til orqali yetkazilishi kerak, shunda ular qabul
qiluvchilar tomonidan, shuningdek, nutqning bir qismini keyinroq ommaviy axborot
vositalarida o‘qishi yoki eshitishi mumkin bo‘lgan boshqalar tomonidan kelishilgan bo‘lishi
kerak. So‘zlar va iboralar ma'noga turli yo‘llar bilan ta'sir qilish uchun ishlatiladi yoki
tushiriladi. Bundan tashqari, siyosiy nutqlar ishonchli tildan foydalanishda o‘qitilgan
professional nutq mualliflari jamoasi tomonidan tuziladi. Siyosiy nutq haqiqatning to‘g‘riligi
tufayli muvaffaqiyatli bo‘lishi shart emas; balki argumentni taqdim etish masalasi bo‘lishi
mumkin”
2
Saylov oldidan bir necha marta xalqqa murojaat qilinadi. Bu chiqishlar, ayniqsa,
miting va saylovoldi tashviqotlarida saylovoldi maxsus murojaatlariga ham havola qilinishi
mumkin edi. Siyosiy nutq matn, chiqish va og‘zaki yoki yozilishi mumkin bo‘lgan jarayon
sifatida xizmat qiladi. Siyosiy nutq siyosiy arbobning imidji va nufuzini belgilab beradigan
asosiy vositalardan biri. Qadimgi davrlardanoq rahbarning notiqlik mahoratiga alohida e’tibor
qaratilgan. Siyosiy nutqning o‘rni va ahamiyati xususida siyosatshunos Charteris Black
shunday mulohaza bildiradi: “Siyosat hokimiyatni qo‘lga kiritish, saqlash va qo‘llab-
quvvatlash bilan bog‘liq. Demokratik jamiyatlarda siyosiy hokimiyat, eng avvalo, mohir va
ishonarli tildan foydalanish orqali erishiladi va saqlanib qoladi. Boshqacha qilib aytadigan
bo‘lsak, siyosatchilarning tili, shuningdek, siyosiy nutq sifatida ham tanilgan “siyosatning qon
tomiri” ga aylandi, chunki u siyosatchilarga ijobiy va maqbul o‘zini namoyon qilish yoki
jamoatchilik imidjini talqin qilishda yordam beradi va shu bilan "izdoshlarni o‘z siyosati
shunday ekaniga ishontirishga yordam beradi". ”
3
Siyosiy nutq o‘ziga xos g‘oyalar dirijyori,
tasvirlar, ramzlar va afsonalar estafetasidir. U axborot funktsiyasini ham bajaradi, chunki
uning vazifalaridan biri xabardor qilish, tinglovchilarni siyosiy harakat, nomzod, partiya,
ularning qarashlari, takliflari va afzalliklari bilan tanishtirishdir. Siyosiy nutq siyosiy raqobat
sharoitida ishlaydi, boshqalar kontekstida o‘z obyektini ta'kidlaydi, shuning uchun biz uning
ijtimoiy yo‘naltirilgan, mafkuraviy funktsiyasi haqida gapirishimiz mumkin.
Siyosiy matnning oʻziga xos xususiyati uning bir guruh odamlarga taʼsir oʻtkazishga
qaratilganligidir, yaʼni u adresat, qoida tariqasida, guruh yoki jamoa, ijtimoiy qatlamga
yoʻnaltirilgan boʻlishi mumkin. Taʼsirning oʻzi siyosiy matnning asosiy maqsadidir, chunki u
axborotni qabul qiluvchiga taʼsir qilish orqali maʼlum bir natijaga erishishga qaratilgan.
Boshqa bir taʼrifga koʻra, siyosiy matn — bu dolzarb siyosiy masalalarga bagʻishlangan va
ommaviy auditoriyaga qaratilgan matndir. Siyosiy muammolar vakolatlarni taqsimlash va
qayta koʻrib chiqish, siyosiy hokimiyatni egallash bilan bogʻliq muammolarni oʻz ichiga olishi
kerak; jamiyatning siyosiy tuzilishi, hokimiyat tuzilishi, jamiyatning siyosiy boshqaruvi va
1
Репина Е. А.
Политический текст как средство речевого воздействия [Электронный ресурс]. URL:
http://www.psyhportret.ru/collection/repina.html (дата обращения: 15.11.2013).
2
Beard Adrian (2000). The Language of Politics, New York: Routledge.
3
Charteris-Black, J. (2011) Politicians and Rhetoric: The Persuasive Power of Metaphor. 2nd Edition, Palgrave
Macmillan, London. https://doi.org/10.1057/9780230319899
72
boshqalarga aloqador matnlar siyosiy matn sifatida baholanishi mumkin. Siyosiy nutq
tadqiqotchilarining qayd etishicha, bu turdagi nutqning mazmunli xususiyati unda muayyan
siyosiy birlashma, masalan, partiya, boshqa jamoat tashkilotlari, davlat hokimiyati organlari,
partiya yetakchilari va siyosiy faollar faoliyatining aks etishidir. Bu faoliyat muayyan
gʻoyalarni ilgari surish orqali siyosiy vaziyatga taʼsir koʻrsatishga qaratilgan. Siyosiy matn
toʻgʻridan-toʻgʻri yoki bilvosita "siyosiy hokimiyatni taqsimlash va undan foydalanish
masalalariga" qaratilgan.
4
Umuman olganda, biz siyosiy nutq mazmunining subyekt turiga qarab, o‘z navbatida,
nutq aloqasini tartibga solish omili sifatida bayonotning maqsadli mazmuni bilan
belgilanadigan siyosiy nutq turlarini ajratib ko‘rsatdik. Nutq mazmunining predmet turi va
bayonotning maqsadli mazmuni muloqotda (kommunikativ harakatlarda) o‘z ifodasini
topadigan siyosiy faoliyat turi bilan bevosita bog‘liqdir. Siyosiy nutq turlarining xususiyatlari
nutqiy vaziyatda (kommunikativ vaziyatda) namoyon bo‘ladi va bu siyosiy faoliyat jarayonida
subyektlarning manfaatlari nutqning o‘zaro ta'siri uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi
References:
1.
Репина Е. А. Политический текст как средство речевого воздействия
[Электронный ресурс]. URL: http://www.psyhportret.ru/collection/repina.html (дата
обращения: 15.11.2013).
2.
Beard Adrian (2000). The Language of Politics, New York: Routledge.
3.
Charteris-Black, J. (2011) Politicians and Rhetoric: The Persuasive Power of Metaphor.
2nd Edition, Palgrave Macmillan, London. https://doi.org/10.1057/9780230319899
4.
Kraus, S. and R. M. PerloV (eds.).. Mass Media and Political Thought. Beverly Hills CA:
Sage. 1985. – p 89
4
Kraus, S. and R. M. PerloV (eds.).. Mass Media and Political Thought. Beverly Hills CA: Sage. 1985. – p 89
