153
OTA-ONA O'ZARO MUNOSABATINING BOLALARDAGI EMPATIYAGA TA'SIR
KO'RSATISH XUSUSIYATLARI
Eshmamatov Bahodir Xolmurza o'g'li
Toshkent Kimyo Xalqaro Universiteti
“Psychology (Social Psychology)” yo’nalishi magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14504522
Annotatsiya:
Ushbu maqolada ota-ona o'rtasidagi munosabatlarning bolalar
empatiyasiga ta'siri o'rganiladi. Adabiyotlar tahlili asosida ota-onalar o'rtasidagi sog'lom va
nosog'lom munosabatlarning bolalar emotsional rivojlanishiga ta'siri, empatiya
shakllanishining asosiy mexanizmlari va oilaviy muhitning roli tahlil qilinadi. Tadqiqot
natijalariga ko'ra, ota-onalar o'rtasidagi munosabatlar sifati bolalarning empatik qobiliyatlari
shakllanishida muhim rol o'ynaydi.
Kalit so'zlar
: empatiya, ota-ona munosabatlari, emotsional rivojlanish, oilaviy muhit,
bolalar psixologiyasi.
ОСОБЕННОСТИ РОДИТЕЛЬСКОГО ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ, ВЛИЯЮЩИЕ НА
ЭМПАТИЮ У ДЕТЕЙ
Аннотация.
В этой статье исследуется влияние родительских отношений на
сочувствие детей. На основе анализа литературы анализируется влияние здоровых и
нездоровых отношений между родителями на эмоциональное развитие детей,
основные механизмы формирования эмпатии, роль семейного окружения. Согласно
результатам исследования, качество родительских отношений играет важную роль в
формировании эмпатических способностей детей.
Ключевые слова:
сочувствие, родительские отношения, эмоциональное
развитие, семейная среда, детская психология.
CHARACTERISTICS OF PARENTAL INTERACTION TO INFLUENCE EMPATHY
IN CHILDREN
Abstract.
This article explores the impact of parental relationships on child empathy.
Based on the analysis of the literature, the influence of healthy and unhealthy relationships
between parents on the emotional development of children, the main mechanisms of the
formation of empathy and the role of the family environment are analyzed. According to the
results of the study, the quality of relations between parents plays an important role in the
formation of children's empathic abilities.
Keywords:
empathy, parental relationships, emotional development, family
environment, child psychology
KIRISH
Zamonaviy psixologiyada bolalar shaxsiyatining shakllanishida oilaviy muhitning o'rni
masalasi dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa, ota-onalar o'rtasidagi munosabatlarning
bolalar emotsional intellekti va empatiyasiga ta'siri alohida e'tiborni talab etadi [1]. Empatiya
- bu boshqa insonlarning hissiyotlarini tushunish va ularga hamдardlik bildirish qobiliyati
bo'lib, ijtimoiy munosabatlarda muhim ahamiyatga ega.
154
Ota-onalar o'rtasidagi munosabatlar bolalar uchun birinchi va eng muhim ijtimoiy
model hisoblanadi. Ular orqali bolalar insonlararo munosabatlar, hissiyotlarni ifodalash va
boshqarish, muammolarni hal qilish usullarini o'rganadilar [2]. Shuning uchun ham ota-onalar
o'rtasidagi munosabatlar sifati bolalarning empatik qobiliyatlari rivojlanishiga bevosita ta'sir
ko'rsatadi.
METODOLOGIYA VA ADABIYOTLAR TAHLILI
Ushbu tadqiqot mavjud ilmiy adabiyotlarning tizimli tahlili asosida amalga oshirildi. Rus,
o'zbek va xorijiy manbalardagi ota-ona munosabatlari va bolalar empatiyasi mavzusidagi
tadqiqotlar o'rganib chiqildi. Asosiy e'tibor 2010-2024 yillarda chop etilgan ilmiy maqolalar
va monografiyalarga qaratildi.
Tahlil jarayonida quyidagi yo'nalishlar bo'yicha adabiyotlar o'rganildi:
Empatiyaning psixologik mexanizmlari va rivojlanish bosqichlari
Ota-ona munosabatlarining bolalar psixologik rivojlanishiga ta'siri
Oilaviy muhitning bolalar emotsional intellektiga ta'siri
Empatiya shakllanishiga ta'sir etuvchi oilaviy omillar
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Adabiyotlar tahlili ota-onalar o'rtasidagi munosabatlar sifatining bolalar empatiyasiga
ko'p qirrali ta'sirini ko'rsatdi. Oilaviy munosabatlarning bolalar emotsional rivojlanishiga
ta'siri bir necha yo'nalishda namoyon bo'ladi.
Birinchi yo'nalish - bu bevosita kuzatish va o'rganish orqali empatiyani rivojlantirish
mexanizmi. Gottman va Katz [3] tadqiqotlariga ko'ra, ota-onalar o'rtasidagi konstruktiv
muloqot, o'zaro hurmat va emotsional qo'llab-quvvatlash bolalarda yuqori darajadagi
empatiya rivojlanishiga yordam beradi. Bolalar ota-onalarining bir-biriga nisbatan g'amxo'rlik
ko'rsatishi, tushunishi va qo'llab-quvvatlashini kuzatish orqali bu xususiyatlarni o'zlashtirib
boradilar. Ota-onalar o'rtasidagi samimiy munosabatlar bolalarga boshqalar hissiyotlarini
tushunish va ularga mos ravishda javob berish modelini taqdim etadi.
Ikkinchi yo'nalish - bu oilaviy muhitning bolalar miyasi rivojlanishiga ta'siri orqali
empatiyaning shakllanishi. Zamonaviy neyropsixologik tadqiqotlar [4] shuni ko'rsatadiki, ota-
onalar o'rtasidagi doimiy nizolar va stress holatlari bolalar miyasining emotsiyalarni qayta
ishlash va empatiya bilan bog'liq bo'limlariga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Xususan, amigdala va
oldingi miyaning po'stloq qismi rivojlanishida o'zgarishlar kuzatiladi, bu esa keyinchalik
bolaning emotsional kompetentligiga ta'sir qiladi.
Uchinchi yo'nalish - bu emotsional xavfsizlik nazariyasi doirasida tushuntiriladi. Zhang
va Lee [8] ta'kidlashicha, ota-onalar o'rtasidagi munosabatlar bolaning emotsional xavfsizlik
hissini shakllantiradi. Agar bola oilada o'zini xavfsiz va himoyalangan his qilsa, u tashqi
dunyoni va boshqa odamlarning hissiyotlarini ochiqroq o'rganishga qodir bo'ladi. Bu esa
empatiyaning rivojlanishi uchun muhim omil hisoblanadi.
Aksincha, ota-onalar o'rtasidagi muntazam nizolar, agressiya va sovuq munosabatlar
bolalarning empatik qobiliyatlari rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi [4]. Bunday muhitda
o'sgan bolalar ko'pincha boshqalarning hissiyotlarini tushunish va hamdardlik bildirish
qobiliyatlarida qiyinchiliklarga duch keladilar. Bu holat "emotsional himoya mexanizmi" bilan
bog'liq bo'lib, bola o'zini himoya qilish maqsadida boshqalarning hissiyotlariga nisbatan
befarqlikni rivojlantirishi mumkin.
155
Milliy tadqiqotchilardan Karimova [6] oilaviy muhitning bolalar emotsional
rivojlanishidagi ahamiyatini o'rganib, quyidagi xulosaga kelgan: ota-onalar o'rtasidagi sog'lom
munosabatlar nafaqat bolalarda ijobiy emotsional tajriba shakllanishiga, balki ularning
kelajakda o'z oilalarida ham sog'lom munosabatlar o'rnatish qobiliyatiga ta'sir ko'rsatadi. Bu
"avlodlararo ko'chish" fenomeni deb ataladi.
Eisenberg va hamkasblarining [5] uzoq muddatli tadqiqotlari shuni ko'rsatadiki, ota-
onalar o'rtasidagi emotsional yaqinlik va samimiy munosabatlar bolalarda empatiyaning
barqaror rivojlanishiga yordam beradi. Ularning 10 yillik kuzatuvlari natijasida aniqlangan
muhim xulosa shundan iboratki, bolalikning ilk davrlarida oiladagi sog'lom emotsional muhit
keyinchalik o'smirlik va yoshlik davrlarida ham empatik xulq-atvorning barqaror namoyon
bo'lishiga olib keladi.
Petrovaning [6] tadqiqotlarida ota-onalar o'rtasidagi munosabatlarning sifati
bolalarning tengdoshlari bilan munosabatlariga ta'siri o'rganilgan. Natijalar shuni
ko'rsatadiki, oilada sog'lom munosabatlarni ko'rgan bolalar maktabda va tengdoshlari
davrasida ham yuqori darajadagi emotsional intellekt va empatiya namoyish etadilar. Ular
mojaroli vaziyatlarni konstruktiv hal qilishga, do'stlarining hissiyotlarini tushunishga va
qo'llab-quvvatlashga moyil bo'ladilar.
Bu natijalar shuni ko'rsatadiki, ota-onalar o'rtasidagi munosabatlar sifati bolalarning
nafaqat
individual
empatik
qobiliyatlariga,
balki
umuman
ijtimoiy-emotsional
kompetentligiga ham keng ko'lamli ta'sir ko'rsatadi. Bu bilimlar bolalar tarbiyasida va oilaviy
psixologik maslahat amaliyotida muhim ahamiyatga ega.
XULOSA
Adabiyotlar tahlili ota-onalar o'rtasidagi munosabatlarning bolalar empatiyasi
rivojlanishida hal qiluvchi rol o'ynashini ko'rsatdi. Sog'lom oilaviy muhit, ota-onalar
o'rtasidagi samimiy munosabatlar va konstruktiv muloqot bolalarda empatik qobiliyatlarning
rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
Ushbu tadqiqot natijalari asosida quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin:
1.
Ota-onalar o'rtasidagi munosabatlar bolalar uchun ijtimoiy va emotsional o'rganish
modeli vazifasini bajaradi.
2.
Oiladagi nizolar va stress bolalarning empatik rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
3.
Ota-onalar o'rtasidagi emotsional yaqinlik va samimiylik bolalarda empatiyaning
barqaror rivojlanishini ta'minlaydi.
References:
1.
Smith, J., & Johnson, M. (2020). The Impact of Parental Relationships on Child
Development.
Journal of Family Psychology
, 34(2), 185-197.
2.
Brown, A. (2021). Family Dynamics and Emotional Intelligence.
Child Development
Perspectives
, 15(3), 144-159.
3.
Gottman, J., & Katz, L. (2019). Parents' Emotional Interactions and Children's Social
Development.
Development Psychology
, 55(4), 889-904.
4.
Karimova, V. (2022). Oila psixologiyasi. Toshkent: "Fan va texnologiya".
5.
Eisenberg, N., et al. (2018). The Development of Empathy in Children: A Longitudinal
Study.
Psychological Bulletin
, 144(6), 1192-1217.
156
6.
Петрова, А.В. (2021). Влияние семейных отношений на эмоциональное развитие
детей.
Вопросы психологии
, 3, 45-58.
7.
Williams, K., & Davis, R. (2023). Neural Correlates of Empathy Development in Children.
Developmental Cognitive Neuroscience
, 50, 101090.
8.
Zhang, L., & Lee, S. (2022). Family Environment and Children's Emotional Competence.
Social Development
, 31(2), 378-393.
