86
LINGVOMADANIY JAMIYATDAGI ESTETIK QADRIYATLAR O‘ZBEK VA RUS
TILLARI MAQOLLARI KO‘ZGUSIDA
Turaxodjaeva (Axmedova) Nargiza Bahodirovna
O‘zDJTU 2-kurs magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14564468
Annotatsiya
: Ushbu maqola zamonaviy tilshunoslikning dolzarb muammosi – o'zbek va
rus tillari maqollari materialida insonning chuqur, kuchli, jonli hissiy kechinmalari, kayfiyat va
his-tuyg'ularning ko'p qirralarini idrok etish qobiliyati bilan bog'liq estetik qadriyatlarni
tushunish va idrok etish muammosiga bag'ishlangan. Maqolada estetik qadriyatlar tasnifi
berilgan, turli tillar tizimidagi maqollar tahlil qilinadi va tavsiflanadi.
Аннотация.
Данная статья посвящена актуальной проблеме современного
языкознания – проблеме понимания и восприятия эстетических ценностей, связанных
со способностью воспринимать глубокие, сильные, душевные переживания человека,
многие стороны настроений и эмоций на материале пословиц узбекского и русского
языков. В статье проводится классификация эстетических ценностей, анализируются и
описываются пословицы в разносистемных языках.
Kalit so
'
zlar:
estetik qadriyatlar, o'zbek, rus, maqol, tasnif, shaxsiy baho.
Ключевые слова:
эстетические ценности, узбекский, русский, пословица,
классификация, личностная оценка.
Har bir til o‘zida ona tilida so‘zlashuvchining dunyoqarashini shakllantiruvchi milliy,
o‘ziga xos xususiyatlar tizimini o‘zida mujassam etadi (Xudoyberganova, Mamarajabov, 2016,
34-bet), ular, bizningcha, umuminsoniy shaxsning talqini va singishi natijasida rivojlanadi.
Qadriyatlar tabiiy yoki orttirilgan, madaniy bo'lishi mumkin. Bunda kognitiv, utilitar,
axloqiy, estetik va boshqa qadriyatlar haqida gapiriladi. Qadriyatlarning barcha turlari o'zaro
bog'langan va birgalikda ma'lum bir qiymat ierarxiyasini tashkil qiladi, bu asosiy ("abadiy")
qadriyatlarga asoslanadi, ya'ni "inson uchun eng qadrli bo'lgan narsa, tanqidiy vaziyatda u
qodir bo'lgan narsa" qiymat tanlash, hamma narsani, bor narsasini, hatto hayotini berish"
(Malinovich, 2002, 97-99-betlar). Bunday asosiy qadriyatlarga erkinlik, haqiqat, go'zallik,
adolat, yaxshilik va foyda kabi qadriyatlar kiradi.
Falsafa va aksiologiyaning rivojlanishi bilan qadriyatlarni tasniflash turli mezonlarga
ko'ra amalga oshirila boshlandi. Inson mavjudligi sohasiga qarab qadriyatlar (haqiqat,
estetika, etika (axloq), gedonistik yoki pragmatik sohalarda), moddiy, mantiqiy, estetik,
axloqiy qadriyatlar, qadriyatlar borliq, iste'mol qiymatlari va boshqalar. Hozirgi vaqtda ular
qaysi turga mansubligi va qanday ekzistensial va sifat xususiyatlariga ega bo'lishidan qat'iy
nazar, qiymatlar klassik trixotomiyaga ko'ra farqlanadi: ijobiy, neytral yoki salbiy baholash.
Qadriyatning tabiati va xarakterini o'rganar ekan, olimlar tasniflash uchun asos sifatida
qanday mezon qo'llanilishiga qarab, uning turli xil turlari va tiplarini ajratadilar: insonning
fiziologik mavjudot sifatida hayoti bilan bevosita bog'liq bo'lgan hayotiy qadriyatlar;
shaxsning ijtimoiy mavqei va mavqei bilan bog'liq bo'lgan ijtimoiy qadriyatlar; davlatchilik
sharoitida insoniyat farovonligiga qaratilgan siyosiy qadriyatlar; ezgulik va yomonlik
tushunchalariga asoslangan axloqiy qadriyatlar; ilohiy tamoyilni tasdiqlovchi diniy
qadriyatlar; estetik qadriyatlar, go'zal yoki xunuk ideallari.
87
O‘zbek va rus tillarining antropotsentrik maqollarida shaxsga axloqiy baho berishda
mehr-oqibat, sadoqat, saxovat, mehmondo‘stlik kabilarga ko‘proq e’tibor beriladi.
Estetik baholash "biror narsaning estetik qiymatini aniqlash usuli" sifatida. obyekt,
estetik idrokning ongli natijasi bo'lib, odatda "Bu go'zal!", "Bu xunuk!" kabi hukmlarda qayd
etiladi” (Antipyev) predmetni estetik idrok etish jarayonida shaxs tomonidan qabul
qilinadigan hissiy va ta’mli zavq bilan uzviy bog‘langan.
Insonni estetik baholashning asosi go'zallik kabi qadriyatdir (Boguslavskiy, 1995). Inson
go‘zalligi falsafiy talqinda go‘zallik, mehribonlik, rostgo‘ylik kabi insoniy fazilatlarning
uyg‘unligidan iborat bo‘lgan shaxsda go‘zallik namoyon bo‘lishini obyektiv va subyektiv idrok
etishining bir xilligidir.
Shaxsning obyektiv idrokini estetik baholash uning simmetrik, mutanosib va uyg'un
fiziologik ma'lumotlarini tan olishga asoslanadi, subyektiv idrok etishda esa baholovchining
individual estetik afzalliklari ta'sir qiladi. Ko'rib turganimizdek, inson go'zalligining bir xil
estetik kategoriyasi, agar uning obyektiv va subyyektiv in'ikoslari bir-biriga mos kelmasa,
qarama-qarshi bahoga ega bo'lishi mumkin.
Aslida, bu, bizning fikrimizcha, E.V. Myakisheva o'zining dissertatsiya ishida ta'kidlagan
pozitsiyasini asoslaydi: "Go'zallik haqidagi stereotipik g'oyalarning asosiy xususiyati qarama-
qarshi stereotiplarning bir vaqtning o'zida harakat qilish imkoniyatidir:
Nozik bo'lish
go'zaldir. – Ozg'in bo'lish xunuk; Uzun bo'yli go'zal. – Baland bo‘y – xunuk; Go'zallik – bu yoshlik
xususiyati. Har bir yoshning o'z go'zalligi bor"
(Главная особенность стереотипных
представлений о красоте – возможность одновременного функционирования
противоположных стереотипов:
Быть худым – это красиво. – Быть худым – это
некрасиво; Высокий рост – это красиво. – Высокий рост – это некрасиво; Красота –
свойство молодости. – У каждого возраста своя красота
) (Myakisheva, 14-bet).
T.G. Orlova, shuningdek, insonning tashqi ko'rinishining go'zalligini baholash
ma'nosining qarama-qarshi ma'nolarini ko'rsatadi:
"tashqi ko'rinish aldamchi": "insonning
ichki fazilatlarini tashqi ko'rinishiga qarab baholab bo'lmaydi", "odamni tashqi ko'rinishi bilan
emas, balki ishi, harakatlari bilan baholaydi”, “go‘zallik o‘tkinchidir”, “insonning qadri
go‘zallikda emas”, “go‘zallikni har kim o‘zicha tushunadi”
va aksincha,
“ichki sifatlarni tashqi
ko‘rinishga qarab baholay oladi”, “yuz insonning ichki dunyosini aks ettiradi", "Tashqi ko'rinish
– tavsiyanoma", "xunuk ko'rinish orqasida go'zal ichki dunyo yashirinadi", "eng mukammal
mavjudotlarda kamchiliklar bor", "insonni kamchiliklari bilan sevish", "baxt go'zallikda emas"
(
«наружность обманчива»: «по внешнему виду человека нельзя судить о внутренних
качествах человека», «о человеке судят не по внешнему виду, а по делам, поступкам»,
«красота преходяща», «не в красоте ценность человека», «каждый понимает красоту
по-своему», и, наоборот, «по внешнему виду можно судить о внутренних качествах»,
«лицо отражает внутренний мир человека», «внешность – рекомендательное письмо»,
«за некрасивой внешностью скрывается красивой внутренний мир», «у самых
совершенных созданий есть недостатки», «полюби человека с недостатками», «не в
красоте счастье»)
(Orlova, 2013) , 59-60-betlar). Bunday holda, biz ko'p odamlarning tashqi
ko'rinishining go'zalligini turli shaxslar tomonidan teskari idrok etish haqida emas, balki
xalqlar maqollarida qarama-qarshi baho berish haqida gapiramiz.
Estetik baholashning qarama-qarshiligi inson go'zalligini uning tabiiyligi/sun'iyligi
nuqtai nazaridan tavsiflashda ham o'zini namoyon qiladi. Tabiatning tabiiy go'zalligi
88
insonning o'zi tomonidan yaratilgan sun'iyga qarama-qarshidir. Ilohiy go'zallik va dunyoviy
go'zallik ham qarama-qarshidir.
Shuni ta'kidlash kerakki, go'zallik, chiroyli va go'zal tushunchasi sifatida go'zal va ajoyib
so'zlar ma'no jihatdan bir qator farqlarga ega: go'zal so'zi narsaning tashqi ko'rinishini
ifodalashda qo'llaniladi, go'zallik so'zi estetik ma'nodan tashqari, axloqiy ma'noni, go'zallikni
ifodalashda qo'llaniladi, go'zal so'zi esa obyektning tashqi ko'rinishi va uning boshqa jihatlari
bilan birga tasvirlanganda qo'llaniladi, estetik baholashdan tashqari, axloqiy va utilitarni ham
o'z ichiga oladi (Li Xua, 2006). Biroq, lingvistik jihatdan, bu uchta so'zning barchasi insonning
estetik, axloqiy va utilitar xususiyatlarini baholashda mavjud bo'lishi mumkin, buni quyidagi
misollardan ko'rish mumkin.
O‘zbek va rus tillarining antropotsentrik maqollarida shaxsga estetik baho berish uning
xarakterini o‘zbek va rus xalqlarining inson go‘zalligi, uning tashqi ko‘rinishi, jismi, ozodaligi
haqidagi standart g‘oyalari prizmasi orqali belgilaydi. Sartaroshlik, ozodalik, kiyinish
qobiliyati, o'rtacha bo'yanish va hokazolarga ijobiy baho beriladi, egiluvchanlik, ortiqcha vazn,
haddan tashqari ozg'inlik, beparvolik, kasallik va boshqalarga salbiy munosabat bildiriladi;
Masalan:
Parvarish:
Onangni otangga bepardoz ko'rsatma / От хозяйского глаза и конь
добреет (Ustaning nazaridan ot ham mehribon bo'ladi).
Tozalik/ozodalik:
Ayolning sarishtasi – ruzg'orning farishtasi / Потому и надои
разные: у одной доярки стойла чистые, у другой грязные (Shuning uchun sut sog‘ish har xil
bo‘ladi: bir sog‘uvchining rastasi toza, boshqasiniki kir).
Shirinlik:
Chiroyli chiroyli emas, suyganing – chiroyli / Не та мила, что хороша, а та
хороша, что к сердцу пришла (Yaxshi bo'lgan emas, ko'ngilga kelgan yaxshi).
To'liqlik:
Semiz qo'yning dumbasi katta, semiz odamning – suhbati / Живот толстой,
да лоб пустой (Qorin semiz, lekin peshona bo'sh).
Beparvolik:
Gapi sassiqning o'zi sassiq / Видно неряху по грязной рубахе (Kirli
ko'ylakdan chayqalish ko'rinadi).
Qo'pollik:
Qo'poldan to'ngak aylansin / Где ступит, тут и стукнет (Bir qadam bosgan
joyda bir taqillatadi).
Demak, o‘zbek va rus tillarining antropotsentrik maqollarida valeologik baholash
insonda fiziologik ulug‘ kuchlarning namoyon bo‘lishiga ijobiy munosabatni va badanning
ayrim nuqsonlariga salbiy, xolis munosabatni aks ettiradi. Insonning fiziologik xususiyatlariga
nisbatan norozi munosabat nafaqat ularga nisbatan dushmanlik, balki tanadagi o'xshash
nuqsonlari bo'lgan ba'zi odamlarning axloqsiz yoki me'yoriy bo'lmagan xatti-harakatlari bilan
bog'liq.
References:
1.
Худойберганова З.Н., Мамаражабов Б.Б. Тил ва маданият: ўзаро муносабат ва ўзаро
таъсир масаласи. // Современное образование. – М., 2016.
2.
Малинович Ю.М. К проблеме семантически сопряженных категорий типа «Жизнь
– Смерть», «Добро – Зло», «Любовь – Ненависть». // Матер. VII Междунар. науч.-практ.
конф. – Иркутск: Изд-во БГУЭП, 2002. – С. 97-99.
3.
Антипьев Н.П. Об эстетической ценности литературного произведения // Вестник
89
Иркутского университета. – Иркутск, 2007.
4.
Богуславский В.М. Типология значений образных средств выражения оценки
внешности человека. – М., 1995. – 53 с.
5.
Маджидова Р.У. Аксиологическое исследование антропоцентрических пословиц
(на материале узбекского и русского языков). – Т.: VneshInvestProm, 2019. – 244 c.
6.
Маджидова Р.У. Антропоцентризм как важнейший признак современной
лингвистики. – Miasto Przyszłości, 53. – С. 226-230.
7.
Мякишева Е.В. Эстетическая оценка человека в современном русском языке:
лингвистический и лингвокультурный аспекты. – Омск, 2009.
8.
Орлова Т.Г. Внутренний и внешний мир человека в английских и русских
паремиях (опыт лингвистического анализа). – М., 2013. – № 3.
9.
Ли Хуа. Положительная эстетическая оценка в русском языке: Красота с позиции
носителя китайского языка и культуры. – М., 2006.
