56
INGLIZ MADANIYATIDA "OILA" KONSEPTI VA UNING LINGVOKULTURAVIY
XUSUSIYATLARI
Yusufova Zebo Abduhamidovna
Samarqand Davlat Chet Tillar
Institutining Tayanch doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15010003
Annotatsiya:
Ushbu maqola ingliz madaniyatidagi "oila" konseptining lingvokulturaviy
xususiyatlarini o‘rganadi. Tadqiqotda ushbu konseptning lingvistik va madaniy jihatlari
nazariy tahlil qilinadi. Maqsad — ingliz tilida "oila" konseptining asosiy madaniy tarkibiy
qismlarini aniqlash, chunki bu ingliz tilini chet tili sifatida o‘rganishda muhim ahamiyatga ega.
Tadqiqot natijalari oilaning ingliz madaniyatida qanday talqin etilishini yoritib beradi.
Kalit so‘zlar:
oila konsepti, lingvokulturologiya, ingliz madaniyati, madaniyatlararo
kommunikatsiya.
Chet tilini o‘qitishda til va madaniyatga bo‘lgan e’tibor ingliz tilini chet tili sifatida
o‘qitish metodikasida lingvokulturologik yondashuvning shakllanishiga olib keldi. Ushbu
yondashuv doirasida ingliz tilini o‘rganish jarayoni nafaqat lingvistik bilimlarni, balki ingliz
madaniyatiga xos qadriyatlar va an’analarni ham o‘z ichiga olgan holda tahlil etiladi. Ayniqsa,
"oila" konsepti ingliz tilida qanday shakllangani va u jamiyatda qanday funksiyalarga ega
ekanligi ushbu yondashuv doirasida alohida ahamiyat kasb etadi. Madaniyatlararo muloqot
jarayoni — bu madaniyatlar dialogi bo‘lib, unda shaxs boshqa tilga oid madaniyat
elementlarini o‘zlashtiradi va ularni o‘zining madaniy qarashlari doirasida talqin qiladi. Ingliz
tilini chet tili sifatida o‘qitishdagi lingvokulturologik yondashuv tilning konseptualizatsiyasini
o‘rganishni va uni ta’lim jarayonida qo‘llashni dolzarb masalaga aylantirdi. Zamonaviy chet
tilini o‘qitish strategiyalari tadqiqotchilarni madaniy jihatdan universal konseptlarni
o‘rganishga va ularni ta’lim jarayoniga kiritishga yo‘naltirmoqda. Bunday konseptlar
insoniyatga umumiy bo‘lgan hayotiy qadriyatlar bilan birga milliy-madaniy o‘ziga xosliklarni
ham o‘z ichiga oladi.
Shunday universal muhim konseptlardan biri "oila" bo‘lib, u jamiyatda umumiy va
milliy-madaniy (ijtimoiy, axloqiy, ma’naviy) tushunchalarni aks ettiradi. Shu sababli,
tadqiqotchilar ta’kidlaganidek, milliy madaniyatga xos o‘ziga xoslikni tushunish uchun uni
boshqa madaniyatlardagi mazmuni bilan taqqoslash muhimdir. Shu nuqtai nazardan, ushbu
maqolada "oila" konsepti ingliz madaniyati kontekstida tahlil qilinadi.
Lingvokulturologiya tilda aks etuvchi milliy-madaniy o‘ziga xosliklarni, ularning ma’nosi
va semantik jihatlarini to‘liq o‘rganadi. Shu sababli, "oila" konseptining shakllanishiga ta’sir
qilgan madaniy-tarixiy shart-sharoitlarni o‘rganish alohida ahamiyat kasb etadi. Bu shart-
sharoitlar "oila" konseptini anglatuvchi til birliklarining ma’nosi va semantik rang-
barangligini belgilaydi.
Ingliz madaniyatida "oila" tushunchasi uzoq vaqt davomida asosan yadro (nuclear
family) — ota-ona va farzandlardan iborat bo‘lgan model asosida shakllangan. XIX–XX
asrlarda bu model madaniyatda mustahkam o‘rnashgan bo‘lsa, XXI asrda ingliz jamiyatida
oilaning turli shakllari paydo bo‘la boshladi. Hozirgi kunda ingliz jamiyatida kengaygan oila
(extended family), yakka ota-onali oila (single-parent family), aralash oila (blended family)
kabi ko‘plab variantlar mavjud.
57
"Chosen family" – qon-qarindoshlik aloqalaridan tashqari yaqin do‘stlar orqali
shakllangan oila kabi terminlar ham qo‘llaniladi.
Bu terminlarning mavjudligi ingliz madaniyatida oila tushunchasi an’anaviy modeldan
uzoqlashib, zamonaviy jamiyat talablariga mos ravishda kengayib borayotganini ko‘rsatadi.
Til nuqtai nazaridan, ingliz tilida "oila" so‘zi turli xil konnotatsiyalarni o‘z ichiga oladi.
"Blood is thicker than water" (Qon aloqalari boshqa rishtalardan mustahkam), "family comes
first" (Oila har narsadan ustun), "A family that eats together stays together" – "Birga
ovqatlanadigan oila birga qoladi".
"Like father, like son" – "Ota qanday bo‘lsa, o‘g‘il ham shunday bo‘ladi".
kabi iboralar oilaning madaniyatdagi markaziy rolini aks ettiradi. Ingliz tilida
shuningdek, oilaning ijtimoiy rolini ko‘rsatadigan "dysfunctional family" (muammoli oila) yoki
"modern family" (zamonaviy oila) "Chosen family" – qon-qarindoshlik aloqalaridan tashqari
yaqin do‘stlar orqali shakllangan oila kabi terminlar ham qo‘llaniladi.
Ingliz madaniyatida oilaning ierarxik tuzilishi tarixan mavjud bo‘lgan bo‘lsa-da,
zamonaviy jamiyatda bu demokratik tamoyillarga asoslangan holda o‘zgarib bormoqda. Ilgari
oilaning boshlig‘i sifatida erkakning yetakchi roli tan olingan bo‘lsa, bugungi kunda oila
tuzilmasida gender tengligi, shaxsiy erkinlik va individual qaror qabul qilish huquqi ustunlik
qilmoqda.
XIX asr va undan oldin oiladagi munosabatlar an’anaviy patriarxal tizimga asoslangan
bo‘lib, oilaning har bir a’zosi o‘z o‘rniga ega edi. Masalan, "father figure" (ota shaxsi) nafaqat
biologik ota tushunchasini, balki oiladagi yetakchilik va nazorat funksiyalarini ham ifodalagan.
Biroq, XX asrda feministik harakatlar, huquqiy o‘zgarishlar va ijtimoiy taraqqiyot
natijasida oiladagi rollar moslashuvchanroq bo‘lib bormoqda. Hozirgi kunda ingliz
madaniyatida "stay-at-home dad" (uyda farzandlarga qarovchi ota) tushunchasi paydo bo‘ldi,
bu esa an’anaviy gender rollarining o‘zgarayotganini ko‘rsatadi.
Til va Oilaviy Aloqalar: Ingliz tilida oilaviy munosabatlarni ifodalovchi atamalar
soddaligi va umumiyligi bilan ajralib turadi. Masalan, rus yoki xitoy tillaridan farqli ravishda,
ingliz tilida "uncle" (amaki yoki toga) yoki "cousin" (amakivachcha yoki tog‘avachcha) kabi
universal atamalar mavjud. Bu holat ingliz madaniyatida oilaviy ierarxiyaning keskin
belgilangan emasligini va qarindoshlik aloqalari til jihatdan unchalik ajratilmasligini
ko‘rsatadi.
Oila va Jamiyatdagi O‘zgarishlar: Ingliz madaniyatida oilaning jamiyatdagi roli
individuallik, shaxsiy rivojlanish va erkinlik bilan chambarchas bog‘liq. Agar avval oilaning
vazifasi farzandlarni ijtimoiy normalarga mos tarzda tarbiyalash bo‘lsa, bugungi kunda u
shaxsiy qaror qabul qilish va mustaqillikni rag‘batlantirish bilan bog‘liqdir.
Viktoriya davrida oilaning jamiyatdagi o‘rni aniq belgilangan bo‘lib, ijtimoiy
tabaqalanish va axloqiy normalar oilaning asosiy tamoyillari bo‘lgan. Biroq, XX asrdan
boshlab, ingliz jamiyatida oila shaxsiy farovonlik va individual rivojlanish uchun muhim
institut sifatida ko‘rilmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Lakoff, G., & Johnson, M. (1980). Metaphors We Live By. Chicago: University of Chicago
Press.
58
2.
Wierzbicka, A. (1997). Understanding Cultures through Their Key Words: English,
Russian, Polish, German, and Japanese. Oxford: Oxford University Press.
3.
Trudgill, P. (2000). Sociolinguistics: An Introduction to Language and Society. London:
Penguin Books.
4.
Wardhaugh, R. (2010). An Introduction to Sociolinguistics. Wiley-Blackwell.
5.
Cambridge Dictionary of English Idioms. (2022). Family-related Idioms. Cambridge
University Press.
6.
Crystal, D. (2003). The Cambridge Encyclopedia of the English Language. Cambridge:
Cambridge University Press.
7.
Montgomery, M. (1995). An Introduction to Language and Society. London: Routledge.
8.
Holmes, J. (2013). An Introduction to Sociolinguistics. Pearson Education.
9.
Cyberleninka. (2021). Лингвокультурологическая специфика концепта «семья» в
русской и китайской культурах. Retrieved from www.cyberleninka.ru
10.
Oxford Languages. (2022). Definition of Family in the English Language. Retrieved from
www.oxfordlearnersdictionaries.com
