20
ПОРТЛАШДАН КЕЙИН КЎЗДАН КЕЧИРИШ ЖАРАЁНИДА АНИҚЛАНГАН
МУРДАЛАРГА НИСБАТАН СУД ТИББИЙ ЭКСПЕРТИЗАСИ
ТАЙИНЛАШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ
Абулхайров Рустамхон Ибодуллаевич
Тошкент Давлат юридик университети
“Криминалистика ва суд экспертизаси” кафедраси ўқитувчиси
https://doi.org/10.5281/zenodo.15281853
АННОТАЦИЯ:
Ушбу илмий мақолада портлашдан кейин кўздан кечириш
жараёнида аниқланган мурдаларга нисбатан суд тиббий экспертизаси тайинлашнинг
ўзига хос хусусиятлари юзасидан асослантирилган фикрлар билдирилган.
Шунингдек, суд тиббий экспертизанинг вазифалари, тадқиқот объектлари, ҳал
этадиган масалалари баён этилган.
Калит сўзлар:
тезкор-тергов гуруҳи, мурда
,
суд тиббий экспертизаси, далил,
эксгумация, портловчи қурилма, ашёвий далил, термик жароҳат, куйиш.
ОСОБЕННОСТИ НАЗНАЧЕНИЯ СУДЕБНО-МЕДИЦИНСКОЙ ЭКСПЕРТИЗЫ
В ОТНОШЕНИИ ТРУПОВ, ОБНАРУЖЕННЫХ ПРИ ОСМОТРЕ ПОСЛЕ
ВЗРЫВА
Абулхайров Рустамхон Ибодуллаевич,
Преподователь кафедры “Криминалистика и судебная экспертиза” Ташкентского
Государственного юридического университета
АННОТАЦИЯ:
В данной научной статье высказаны обоснованные мнения
относительно особенностей назначения судебно-медицинской экспертизы в
отношении трупов, обнаруженных при осмотре после взрыва.
Также описаны задачи, объекты исследования и вопросы, подлежащие
разрешению судебно-медицинской экспертизы.
Ключевые слова:
следственная группа, труп, судебно-медицинская экспертиза,
доказательства, эксгумация, взрывное устройство, вещественные доказательства,
термическое поражение, ожог.
FEATURES OF THE APPOİNTMENT OF A FORENSİC MEDİCAL EXAMİNATİON
İN RELATİON TO CORPSES DİSCOVERED DURİNG EXAMİNATİON AFTER AN
EXPLOSİON
Abulkhairov Rustamkhon Ibodullaevich
Lecturer at the Department of Criminalistics
and Forensic Science of Tashkent State University of Law
ANNOTATION:
This scientific article expresses substantiated opinions regarding the
specifics of the appointment of forensic medical examination in relation to corpses discovered
during examination after an explosion.
The tasks, objects of research and issues to be resolved by forensic medical examination
are also described.
21
Keywords:
investigation team, corpse, forensic examination, evidence, exhumation,
explosive device, material evidence, thermal injury, burn.
Кириш
Портлаш жойини кўздан кечириш тезкор-тергов гуруҳининг воқеа жойига
боришидан бошланади. Терговчи томонидан тезкор-тергов гуруҳи аъзоларининг
вазифаларни белгилаши ва уларнинг фаолиятини мувофиқлаштириши эса тергов
ҳаракатларининг самарадорлигини оширади.
Суд тиббиёт фани суд тибиёт экспертизасининг ғоявий, назарий, амалий
ишларини ўз ичига олиб, уларнинг объектларини тирик шахслар, мурдалар, далилий
ашёлар, суд ва тергов органларини материаллари турли воқеаларга асосланиб
текширишга кўмаклашади [1].
Ҳуқуқий томондан қараганда жароҳатланиш ҳуқуқни бузиш билан боғлиқ бўлган
ҳодисанинг кўрсатгичи бўлиб, жароҳатларни таърифловчи тиббий маълумотлар,
жароҳатланишга олиб келувчи воқеани таърифлашда катта аҳамиятга эгадир.
Кўздан кечириш жараёнида ашёвий далилларни олиш, қадоқлаш ва юборишнинг
белгиланган тартибига риоя қилиш эксперт тадқиқотлари самарадорлигига ижобий
ҳисса қўшади.
Таҳлил
Кўздан кечиришнинг тўлиқ ва ҳар томонлама ўтказилиши ҳодиса жойи ҳолатини
тўлиқ текшириш, бирорта ҳам ашёвий далилларнинг назардан четда қолмаслиги ва
баённомада қайд этилишини тақозо этади.
Ҳодиса жойини кўздан кечириш энг муҳим тергов ҳаракати ҳисобланиши бежиз
эмас, чунки жиноятнинг кейинги муваффақиятли ҳал этилиши уни амалга ошириш
сифатига боғлиқ. “Бу портлаш жойини кўздан кечириш каби энг қийин турига
тегишлидир” [2].
Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган ходимларининг портлаш жойини кўздан
кечириш ва суд экспертизасига доир етарли билимларни, унинг имкониятларидан
тўлиқ фойдаланиш имконини беради. Кўздан кечиришни процессуал жиҳатда тўғри
ўтказиш натижасида аниқланган ва олинган далиллар асосида экспертиза тайинлаш
ҳамда ўтказиш ишнинг кейинги натижадорлигига ижобий ҳисса қўшади.
Тергов амалиётида одам мурдаси топилиш факти ҳодиса сифатида қаралади.
Мурдани кўздан кечириш билан бир пайтда унинг ёнидан топилган шахсий буюмлар,
нарсалар, кийим ва пойабзал кўздан кечирилади. Зарур ҳолларда мурдани кўздан
кечиришда нафақат шифокор, балки бошқа мутахассислар, яъни фотогриф, кимёгар,
криминалист кабилар иштирок этади.
Шуни ҳам таъкидлаш керакки, портлаш воқеа жойи сифатида жиноят изларини
аниқлаш, қайд этиш ва олиб ташлаш бўйича ишларни ташкил этиш хусусиятларига
нисбатан ижобий ва салбий томонларига эга [3] эканлигини унутмаслик лозимдир.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексининг 138-моддаси 1-
қисмига асосан, cуриштирувчи ёки терговчи мурданинг ташқи кўринишини у топилган
жойда холислар ва суд-тиббиёт соҳасидаги мутахассис шифокор иштирокида кўздан
кечиради. Бундай мутахассис шифокор иштирок этишига имконият бўлмаган тақдирда,
22
бошқа шифокор иштирок этади. Зарур ҳолларда мурдани кўздан кечириш учун бошқа
мутахассислар, шунингдек экспертлар жалб қилинади.
Эксгумация вақтида мурдани кўздан кечириш эксгумация қоидаларига риоя
қилган ҳолда ўтказилади. Мурда топилган жойда уни таниб олиш учун кўрсатиш чоғида
таниб олиш қоидаларига риоя қилинади. Таниб олинмаган мурдаларнинг бармоқ
излари олиниши шарт. Таниб олинмаган мурда фақат прокурор рухсати билангина
кўмилади.
Қиёсий намуналарни олиш жабрланганларнинг кийим-кечак парчаларини кўздан
кечиришда ҳам зарур. Намуналарни портлаш маҳсулотлари билан аниқ алоқада
бўлмаган жойлардан кесиб олиш керак (масалан, агар портлаш олд томондан амалга
оширилган бўлса, кийимнинг орқа тарафдан) [4].
Кўздан кечириш баённомасида топилган барча излар, нарсалар ва ҳужжатлар санаб
ўтилади. Олинган буюмларннинг эгаси тегишли далолатнома ёки баённоманинг
нусхаси берилади. Шу билан биргаликда баённомада кўздан кечириш вақти, қандай
обҳаво ва ёруғликда ўтказилганлиги, қандай илмий техник воситалар қўлланилганлиги
ва қандай натижалар олинганлиги, кўздан кечиришга кўмаклашиш учун кимлар жалб
қилинганлиги ва кўмаклашиш нимада ўз аксини топганлиги, қандай нарсалар ва
ҳужжатлар қандай тартибда ва қандай муҳр билан муҳрланганлиги, кўздан
кечирилгандан кейин мурда ва иш учун аҳамиятли бўлган нарсаларнинг қаерга
юборилганлиги кўрсатилиши лозим.
Шу билан бирга кўздан кечириш жараёнида криминалистик фотографиянинг
имкониятларидан кенгроқ фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Криминалистик
фотография ишончли акс эттиришнинг ва илмий текширув усулларининг мажмуи
сифатида ҳозирги амалиётда кенг қўлланилади [5].
Эксперт олдига қўйилган саволлар ва унинг хулосаси экспертнинг махсус
билимлари ҳажми билан чегараланади ва унинг ҳажмидан ошиб кетмаслиги керак.
Экспертизани тайинлаш тегишли объектларни тадқиқ қилиш учун юбориш ҳамда
намуна сифатида олинган объектлар тақдим этишдан иборат бўлади.
Қўшимча экспертиза эксперт хулосасидаги камчиликларни тўлдириш учун
тайинланади ва шу экспертнинг ўзи ёки бошқа эксперт томонидан ўтказилади.
Мураккаб экспертизалар бир ихтисосдаги экспертлар комиссияси томонидан
ўтказилиши мумкин. Экспертлар ўзаро маслаҳатлашиб, умумий фикрга келганларидан
кейин хулосани имзолайдилар. Экспертлар ўртасида келишмовчилик рўй берганда ҳар
бир эксперт келишмовчилик чиққан барча ёки айрим масалалар бўйича алохида хулоса
беради.
Суриштирувчи, терговчи ёки суднинг комиссиявий экспертиза ўтказиш
тўғрисидаги талаби экспертиза муассасининг раҳбари учун мажбурий бўлиб, агар
экспертиза ўтказиш экспертиза муассасасига топширилган бўлса, унинг бошлиғи
комиссиявий экспертизани ўтказишни ўзи ташкил қилишга ҳақлидир.
Айнан бир соҳага мансуб бўлган мутахассислар экспертиза ўтказишса, бундай
экспертиза комиссиявий экспертиза номи билан аталади. Бундай экспертизалар жуда
мураккаб вазиятларда тайинланади.
Агар жиноят иши учун аҳамиятга молик бирор ҳолатни турли илм соҳаларидан
фойдаланиб, бир неча текширув ўтказиш орқалигина аниқлаш мумкин бўлса, комплекс
23
экспертиза тайинланиши лозим. Комплекс экспертиза доирасида ҳар бир эксперт
томонидан аниқланган ҳолатларга асосланиб, улар ушбу экспертизада аниқланиши
лозим бўлган ҳолат тўғрисида якуний хулоса чиқарадилар.
Комплекс экспертизалар ягона мақсадга қаратилган, улар асосида аниқланадиган
маълумотларнинг йиғиндиси терговчи ёки суд томонидан қўйилган саволлар бўйича
кенг кўламдаги хулосаларни шакллантиришга имкон беради.
Суд тиббий экспертизаси суд ва тергов амалиётида юзага келадиган тиббий ва
биологик характердаги масалаларни ҳал қилиш имконини беради [6].
Суд-тиббий экспертизаси ўлим сабабини аниқлаш, тан жароҳатларининг келиб
чиқиш сабабини ўрганиш, ҳамда жабрланувчи, гумондор шахс, айбланувчи ва гувоҳнинг
руҳий ҳолатларини баҳолаш, шунингдек инсонга таъсир кўрсатадиган омилларнинг
инсон соғлиғини бузилишига ёки ўлимига сабаб бўладиган ҳамда улар ўртасидаги узвий
боғлиқни аниқлаш ва уларнинг асоратини аниқлаш учун ўтказилади.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексининг 149-моддаси 2-
қисмига асосан, мурдани эксгумация қилишда суд тиббиёти соҳасидаги мутахассис
шифокор, зарур бўлса, бошқа мутахассислар ҳам қатнашадилар. Агар экспертиза
тайинланган бўлса, эксгумация ўтказишда суд тиббиёти экспертининг иштирок этиши
шарт [7].
Аксарият юридик адабиётларда мазкур тергов ҳаракати эксгумация [8] деб
юритилади. Россия Федерацияси ЖПКнинг 178-моддаси 5-бандига асосан эксгумация ва
мурдани қайта кўмиш харажатлари, қариндошлар томонидан қопланади [9]. Ушбу ҳолат
бизнинг процессуал қонунчилигимизда тартибга солинмаганлиги сабабли, процессуал
қонунчилигимизни такомиллаштириш мақсадга мувофиқ ҳисобланади.
Портлаш ва ёнғин натижасида келиб чиқган тан жароҳатлар бўйича суд тиббий
эксперти олдига қуйидаги саволлар қўйилади.
1) ўлим сабаби ва вақти аниқлансин?
2) мурда танасида илгари ўз бўйи бараваридан ёки баландликдан тушиб олган
жароҳатлари жароҳатлар борми?
3) унинг танасида тан жароҳатлар мавжудми, бу жароҳатларнинг характери,
оғирлик жаражаси ва етказишлик муддати аниқлансин?
4) мурданинг кийимларида портловчи қурилманинг портлаши ёки ёнишидан
қолган шикастлар мавжудми? шундай бўлса, кийимлардаги шикастлар характери,
миқдори, сони бўйича жасаднинг танасидаги жароҳатларга мос тушадими?
5) Мурданинг танасидаги жароҳатлар портлаш ёки ёнғиндан етказилган бўлиши
мумкинми?
6) Жабрланувчи ўлимидан один спиртли ичимликлар истеъмол қилганми?
7) жароҳатлар етказилиш кетма-кетлиги аниқлансин? Қайси бир жароҳат
жабрланувчининг ўлимига сабаб бўлган?
8) мурданинг қон гуруҳи ва тури қандай?
9) жароҳатларнинг қайси бири кирувчи ва қайси бири чиқувчи?
Эксперт ихтиёрига мурда, марҳумнинг кийимлари, далилий ашёлар, баённома
нусхаси тақдим этилиши қарорда кўрсатилади.
Шахсни аниқлаш учун экспертизадан олдин мурда жинси, ёши, алоҳида белгилари,
касбини аниқлаш каби саволлар қўйилади.
24
Ўзбекистон Республикаси Олий суди пленумининг 2004 йил 24 сентябрдаги 13-сон
«Қасддан одам ўлдиришга оид ишлар бўйича суд амалиёти тўғрисидаги» қарорининг
27-банди 2-қисмига асосан, айбланувчининг (судланувчининг) руҳий жиҳатдан
соғломлигига шубҳа туғилган тақдирда, амбулатория ёки стационар шароитида суд-
психиатрия экспертизаси ўтказилиши керак [10].
Портловчи моддаларнинг ёниши натижасида одам организмига таъсири қуйидаги
кўринишларда бўлади:
ўқ отар қуролдан яраланиш, бу ўқ (снаряд), сочма (дроб) ва отиш газларидан;
портлашларда бўлакчалардан яраланиш, бу граната, артилерия снарядлари,
авиабомбалар, миналар ва детонаторлар таъсирида келиб чиқади;
портлаш натижасида, газлар, юқори ҳарорат ҳисобига ҳосил бўладиган кучли
портлаш тўлқини таъсири: ўқ отар шикастланишлар, қайси қуроллар таъсиридан юзага
келишига қараб ўзига хос ва хусусиятга эга бўлади.
Шу билан бирга куйиш, нурланиш, самолёт портлаши натижасида олинган
авиацион жароҳатлар суд тиббий экспертизадан ўтказилади.
Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг 235-моддаси ва 1984 йил 10 декабрдаги
«Қийноқларга солишга ва муомалада бўлиш ва жазолашнинг бошқа шафқатсиз,
ғайриинсоний ёки қадр-қимматни таҳқирловчи турларига қарши Конвенция»нинг 1-
моддасига кўра, қийноқлар ҳамда бошқа шафқатсиз, инсонийликка зид ёки қадр-
қимматни камситувчи муомала ва жазо деганда, мансабдор шахс ёки бошқа расмий шахс
томонидан ёхуд расмий ёки бошқа шахс далолатчилиги ёки хабардорлиги ёхуд
индамасдан берган розилиги билан бошқа шахс томонидан содир этилган ҳаракат
тушунилиб, унинг натижасида қасддан шахсга қуйидаги мақсадларда кучли оғриқ,
жисмоний, руҳий ёки психологик азоб етказилади:
ундан ёки учинчи шахсдан ахборот ёки у содир этган ёхуд содир этилишида у гумон
қилинаётган ҳаракат бўйича иқрорлик олиш;
уни ёки учинчи шахсни қўрқитиш ёки у ёки бу ҳаракатни содир этишга мажбурлаш.
Далилларни тўплаш ва мустаҳкамлашда рухсат берилмаган усуллар
қўлланилганлиги тўғрисида мурожаат келиб тушган ҳолда суриштирувчи, терговчи,
прокурор, суд арз қилувчининг важларини хизмат текшируви ва суд-тиббий ёки бошқа
экспертиза тайинлаш йўли билан текшириши шарт [11].
Термик жароҳатлар орасида аланга таъсирида юзага келувчи куйишлар муҳим
аҳамиятига эга бўлиб, нафас йўлларининг куйиши кўпинча аланга ва буғлар,
шунингдек, токсик маҳсулотлар термокимёвий таъсири натижасида келиб чиқади. Ёпиқ
бинолар ичида ёнғин ва портлашлар юз берганда термик куйиш билан бир қаторда
нафас йўллари шиллиқ қаватларининг механик жароҳатланиши, ўпка тўқималарининг
ёрилиши, тери ости эмфиземаси, пневмо- ва гемоторакслар ҳам ривожланиши мумкин.
Тери ва унинг остида ётган тўқималарнинг жароҳатланиш чуқурлигига қараб,
клиник-экспертиза амалиётида куйишнинг тўртта, яъни
I, II, III, IV -
даражали куйишлар
фарқланади:.
Юзининг тикланмайдиган хунуклашиши – бу савол тиббиётга тегишли эмас, буни
суд ҳал этади. Аммо бу ҳолда суд тиббий экспертизаси жароҳатнинг тавсифи ва оғирлик
даражасини аниқлаб бериши керак, шунингдек юздаги дефектларни косметик
коррекциялаш имкониятини аниқлаш керак.
25
Куйиш касаллигининг кечки даври ёки асоратлардан ўлим юз берганда суд-тиббий
экспертизаси унчалик қийинчилик туғдирмайди, чунки эксперт ихтиёрига даволаш
муассасасидан тиббий ҳужжатлари юборилади.
Юқори ҳарорат таъсири белгилари билан мурда топилганда ўтказиладиган
экспертиза мураккаб бўлиб, юқори ҳарорат тириклигида таъсир қилганми ёки
ўлганидан кейинми деган саволга жавоб топиш қийинчилик туғиради. Шуни айтиш
керакки, ёнғин вақтида ўлим одатда ис гази билан заҳарланишдан келиб чиқади ва
танаси ўлгандан кейин ёнган бўлиши мумкин.
Хулоса қилиб айтганда, портлашдан кейин кўздан кечириш жараёнида аниқланган
мурдаларга нисбатан суд тиббий экспертизаси тайинлаш қоидаларига риоя қилиш,
мазкур соҳани такомиллаштириш учун илмий ва амалий ишларни амалга ошириш,
назарий, амалий, услубий қўлланмалар чоп этиш ҳамда эксгумация ва мурдани қайта
кўмиш харажатларини қоплаш билан боғлиқ ҳамда кўздан кечиришнинг бошқа
процессуал ҳолатларни такомиллаштириш мақсадга мувофиқдир.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
З.Б.Баймуханов, Б.Е.Ешмуратов, Ж.Ж.Жалолов. Суд-тиббий экспертизаларни
тайинлаш ва ўтказиш масалалари бўйича терговчилар учун услубий қўлланма.
Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси. Тошкент-2009. 8-бет.
2.
Тактика следственных действий / Г.П.Давыдов, В.А. Притузова, В.И. Шевченко. М.,
1959, с. 6.
3.
Устов В.Х. Особенности подготовительного этапа осмотра места происшествия,
связанного с применением взрывных устройств / В.Х.Устов, В.А.Расчетов // Особенности
расследования преступлений экстремистской и террористической направленности:
сборник материалов научно-практического семинара. - М.: Институт повышения
квалификации СК РФ, 2012. - С. 170-174.
4.
Арешина Н.Ф., Бакин Е.А. Осмотр места происшествия при преступлениях,
совершенных путем взрыва, и некоторые аспекты криминалистических исследований
изъятых вещественных доказательств: метод. пособие / Генер. прокуратура РФ. М., 2001.
с. 42-43.
5.
Kriminаlistikа. Dаrslik. Muаlliflаr jаmоаsi - Tоshkent: TDYU, 2 018.- 515 b.
6.
Суд экспертизаси ва криминалистика атамалари луғати. Муаллифлар жамоаси.
Тошкент: ТДЮУ-2024. 95-бет.
7.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi. –– Toshkent: Adolat, 2021.
8.
Уголовный процесс: Учебник для юридических высших учебных заведений /Под
общ. ред. В.И.Радченко.-М.: Юридический дом. “Юстицинформ”, 2003. С.242-245. Пикалов
И.А. Уголовный процесс российской Федерации (краткий курс): Учебное пособие, 2005.
9.
«Уголовно-процессуальный кодекс Российской Федерации» от 18.12.2001 N174-ФЗ
(ред.от 20.03.2025) ст.178. п.5.
10.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди пленумининг 2004 йил 24 сентябрдаги 13-сон
«Қасддан одам ўлдиришга оид ишлар бўйича суд амалиёти тўғрисидаги» қарорининг
27-банди 2-қисми.
26
11.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2018 йил 24 августдаги 24-сон
“Далиллар мақбуллигига оид жиноят-процессуал қонуни нормаларини қўллашнинг
айрим масалалари тўғрисида”ги Қарорининг 4-банди.
