4
DARS JARAYONIDA TALABALAR PSIXOLOGIK HOLATINING O‘QUV
MOTIVATSIYASI BILAN O‘ZARO BOG‘LIQLIGI
Davletova Nodira Nuraddinovna
Ma’mun universiteti o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15698372
Annotatsiya:
Ushbu tezisda oliy ta’lim muassasalari talabalari dars jarayonida yuzaga
keladigan psixologik holatlar va ularning o‘quv motivatsiyasi bilan o‘zaro bog‘liqligi ilmiy asosda
tahlil qilingan. Talabalar psixologik holatining o‘quv jarayonidagi barqarorligi, hissiy-emotsional
ahvoli va kognitiv faolligi motivatsiya darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatishi ta’kidlangan.
Kalit so‘zlar:
talaba, dars jarayoni, psixologik holat, o‘quv motivatsiyasi, emotsional
barqarorlik, kognitiv faollik, stress.
Kirish
Zamonaviy oliy ta’lim jarayonida talabaning shaxs sifatida rivojlanishi va uning o‘quv
yutuqlariga erishish jarayoni nafaqat bilimlar tizimini o‘zlashtirish, balki ichki psixologik holatlar
va o‘quv faoliyatiga bo‘lgan motivatsiya darajasiga ham chambarchas bog‘liqdir. Har bir dars
jarayoni o‘ziga xos psixologik muhitda kechadi va bu muhit talabaning o‘z-o‘zini anglash, o‘z
kuchiga bo‘lgan ishonchi va o‘z faoliyatini samarali tashkil eta olish qobiliyatlarini
shakllantirishga ta’sir ko‘rsatadi. O‘z navbatida, talabada yuzaga keladigan psixologik holatlar —
stress, tashvish, qiziqish yoki befarqlik kabi holatlar — uning o‘quv motivatsiyasini
shakllantiruvchi muhim omillar sifatida qaraladi.
Motivatsiya talabaning ta’lim jarayonidagi faol ishtiroki, o‘z oldiga maqsad qo‘yishi va
ushbu maqsad sari intilishining ichki kuchidir. Shu bois, oliy ta’limda o‘quv motivatsiyasini
mustahkamlash, uni barqarorlashtirish masalasi pedagogik va psixologik tadqiqotlarning
dolzarb yo‘nalishlaridan biri bo‘lib kelmoqda. Ammo motivatsiyaning shakllanishi va
barqarorligi ko‘p jihatdan talabaning dars jarayonidagi psixologik holati, ya’ni uning hissiy-
emotsional ahvoli, o‘zini qadrlashi va dars jarayonidan olgan qoniqishi bilan uzviy bog‘liqdir.
Agar talaba dars jarayonida o‘zini qulay, barqaror va qiziqish bilan to‘la his etsa, bu uning o‘quv
motivatsiyasini kuchaytiradi; aksincha, dars jarayonidagi psixologik zo‘riqish va tashvish
holatlari motivatsiyaning pasayishiga olib keladi.
Bugungi globallashuv va raqamli ta’lim sharoitida talabalarning psixologik holatini tahlil
qilish, o‘quv motivatsiyasi bilan o‘zaro bog‘liqligini o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy
ahamiyatga ega. Chunki ta’limning samaradorligi talabalarning o‘z o‘quv faoliyatiga bo‘lgan
munosabatini shakllantirish orqali ta’minlanadi. Shu jihatdan, ushbu tezisda dars jarayonida
talabalar psixologik holatining o‘quv motivatsiyasi bilan o‘zaro bog‘liqligi ilmiy tahlil qilinib,
mazkur jarayonda yuzaga keladigan muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari yoritiladi.
Oliy ta’lim muassasalari dars jarayonida talabalar psixologik holatining o‘zgarishi va uning
o‘quv motivatsiyasi bilan o‘zaro bog‘liqligini aniqlash uchun turli usullardan foydalaniladi.
Talabaning dars jarayonidagi hissiy-emotsional holatini aniqlashda psixologik diagnostika
metodlari — so‘rovnomalar, testlar va suhbatlar keng qo‘llaniladi. Tadqiqot materiallari sifatida,
asosan, ta’lim jarayonida faol qatnashib kelayotgan turli bosqichdagi talabalar guruhi tanlanadi.
Ularning dars jarayonidagi psixologik holatini o‘rganishda “Motivatsion qiziqish darajasi” testi,
“Emotsional ahvolni baholash” testi va o‘z-o‘zini baholash so‘rovnomalari asosiy manba sifatida
xizmat qiladi.
5
Tahlil jarayonida aniqlanishicha, talabalarning dars jarayonida his qiladigan psixologik
holatlari ularning o‘quv motivatsiyasiga bevosita ta’sir etuvchi kuchli omil sifatida namoyon
bo‘ladi. Masalan, darsda o‘zini qulay va ishonchli his qilgan talabalar topshiriqlarni bajarishga
nisbatan yuqori ichki motivatsiyaga ega bo‘lib, ularda o‘zlashtirish darajasi, faol ishtirok va
tashabbus ko‘rsatish ko‘rsatkichlari yuqori bo‘ladi. Aksincha, dars jarayonida o‘zini bezovta,
stressli yoki befarq his qilgan talabalarda o‘quv motivatsiyasi pasayadi, ular topshiriqlarga
bo‘lgan qiziqishni yo‘qotadi, natijada o‘quv samaradorligi kamayadi.
Material sifatida yig‘ilgan ma’lumotlar shuni ko‘rsatdiki, dars jarayonining tashkiliy va
metodik jihatlari ham talabalar psixologik holatini belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Interaktiv
metodlar, jamoaviy ish, ochiq muloqot va talaba-shogird munosabatlaridagi demokratik muhit
talabaning psixologik holatini ijobiy tomonga o‘zgartiradi va motivatsion kuchni oshiradi.
Shuningdek, dars jarayonida qo‘llaniladigan rag‘batlantiruvchi vositalar (maqtov, baholashning
shaffofligi, muvaffaqiyatga erishish tajribasi) talabalarning emotsional barqarorligiga xizmat
qiladi va o‘z o‘quv faoliyatini ijobiy baholashga undaydi. Shu nuqtai nazardan qaraganda,
talabalar psixologik holatining o‘quv motivatsiyasi bilan o‘zaro bog‘liqligini o‘rganish
materiallari nafaqat nazariy xulosalar chiqarishga, balki amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga ham
asos bo‘ladi. Bu esa oliy ta’lim tizimida ta’lim jarayonining sifatini oshirishga qaratilgan
strategiyalarni takomillashtirishda muhim o‘rin tutadi.
Muhokama:
Oliy ta’lim jarayonida talabalar psixologik holati va ularning o‘quv motivatsiyasi o‘rtasidagi
o‘zaro bog‘liqlik nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy faoliyatda ham doimiy e’tibor talab
etadigan masala sifatida ko‘zga tashlanadi. Chunki o‘quv motivatsiyasi o‘z-o‘zidan
shakllanmaydi; u talabaning dars jarayonida o‘zini qanday his qilishiga, atrof-muhitning unga
ko‘rsatadigan psixologik va emotsional ta’siriga bevosita bog‘liqdir. Muhokama jarayonida
olingan natijalar shuni ko‘rsatdiki, talabalar o‘zlarini qulay, o‘z kuchiga ishonch bilan to‘la his
etgan hollarda o‘quv jarayoniga bo‘lgan qiziqish kuchayadi va bu ular uchun mustahkam ichki
motivatsiyaning shakllanishiga asos bo‘ladi.
Aksincha, dars jarayonida talabalarda yuzaga keladigan psixologik diskomfort, stress va
tashvish holatlari o‘quv faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu holatlarda talabalar ko‘proq
passivlikka beriladi, o‘z bilimlarini namoyon etishdan cho‘chiydi va o‘z o‘zini qadrlash darajasi
pasayadi. Muhokama davomida shuningdek shuni aniqlash mumkin bo‘ldiki, talabaning
motivatsiyasini rag‘batlantirish uchun dars jarayonida pedagogning kommunikativ mahorati,
individual yondashuvi va psixologik qo‘llab-quvvatlashi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Zero,
ta’lim jarayonida emotsional qulay muhit yaratish orqali talabaning motivatsiyasini oshirish
mumkin.
Muhim jihatlardan biri shundaki, o‘quv motivatsiyasi talabaning o‘z shaxsiy maqsadlariga
erishishga intilishi va o‘zini rivojlantirishga bo‘lgan ehtiyoji bilan uzviy bog‘langan. Shuning
uchun psixologik xizmatning muntazam ravishda talabalarning psixologik holatini monitoring
qilishi va shu asosda individual maslahatlar berishi motivatsiyani barqarorlashtirishga xizmat
qiladi. Bundan tashqari, interaktiv o‘qitish metodlaridan, jumladan, muammoli o‘qitish, loyihaviy
ishlar, jamoaviy muloqot va gamifikatsiya elementlaridan foydalanish talabalarning o‘z-o‘zini
anglash, o‘z kuchiga bo‘lgan ishonchi va shaxsiy muvaffaqiyatga erishish istagini oshiradi.
Shu bois, oliy ta’lim muassasalari uchun dars jarayonini tashkil etishda nafaqat bilim
berishga qaratilgan metodlar, balki psixologik qulaylikni ta’minlashga qaratilgan yondashuvlar,
6
motivatsiyani oshiruvchi pedagogik strategiyalar ishlab chiqish zarur. Faqatgina shunday
integratsiyalashgan yondashuv bilangina ta’lim jarayonining sifatini oshirish, talabaning
intellektual va psixologik rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash mumkin bo‘ladi.
Xulosa.
Oliy ta’lim muassasalaridagi dars jarayoni nafaqat bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni, balki
talabaning psixologik holati shakllanishi va uning o‘quv motivatsiyasi rivojlanadigan muhim
ijtimoiy-psixologik makon sifatida xizmat qiladi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, talabaning
o‘zini dars jarayonida qanday his etishi — u qanchalik emotsional barqaror, qiziqish bilan to‘la,
o‘z kuchiga ishonchli bo‘lsa — uning o‘quv faoliyatidagi faolligi va motivatsiyasining darajasiga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Aksincha, stress, tashvish, bezovtalik yoki befarqlik kabi salbiy
psixologik holatlar o‘quv motivatsiyasining susayishiga olib keladi, bu esa ta’lim samaradorligiga
salbiy ta’sir qiladi.
Shu bois, ta’lim jarayonini tashkil etishda talabalar psixologik holatini barqarorlashtirish,
ularda ijobiy motivatsion muhitni yaratish o‘qituvchilar va pedagogik jamoalar zimmasidagi
muhim vazifa sifatida e’tirof etiladi. Interaktiv o‘qitish texnologiyalari, shaxsga yo‘naltirilgan
yondashuv, psixologik qo‘llab-quvvatlash xizmatlari talabaning psixologik holatini
mustahkamlashda va o‘quv motivatsiyasini oshirishda samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. Shu
sababli, oliy ta’lim tizimida psixologik barqarorlik va motivatsion yondashuvni
uyg‘unlashtirishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish
zaruratga aylandi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Абдурахмонов К.Р. Психологические особенности студентов в учебной деятельности.
— Ташкент: Фан, 2018. — 156 с.
2.
Deci E.L., Ryan R.M. Intrinsic motivation and self-determination in human behavior. — New
York: Plenum, 1985. — 371 p.
3.
Slavin R.E. Educational Psychology: Theory and Practice. — 12th ed. — Boston: Pearson,
2017. — 560 p.
4.
Назаров Ш. Психологическая служба в высшей школе: задачи и перспективы //
Психология и педагогика. — 2021. — №3. — С. 44–50.
5.
Maslow A.H. Motivation and Personality. — 3rd ed. — New York: Harper & Row, 1987. —
293 p.
6.
Mamatov S. Oliy ta’lim jarayonida talabalarning motivatsiyasi: nazariy va amaliy jihatlar //
O‘zbek pedagogik axborotnomasi. — 2021. — №1. — B. 33–38.
