18
XITOY VA O’ZBEK TILI QON QARINDOSHLIK TERMINLARINING ETIMOLOGIK
TAHLILI
Nurullayeva Kumushbibi Qudrat qizi
Toshkent tibbiyot akademiyasi Urganch filiali
Ingliz tili kafedrasi katta o`qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15854434
Annotatsiya:
Ushbu maqolada xitoy va o‘zbek tillarida mavjud qon-qarindoshlik
terminlarining etimologik xususiyatlari tahlil qilingan. Ikkala tilga xos bo‘lgan terminlarning
shakllanish jarayoni, tarixiy ildizlari va semantik rivojlanishi qiyosiy-lingvistik yondashuv asosida
ko‘rib chiqilgan. Maqolada qon-qarindoshlik munosabatlarini ifodalovchi asosiy terminlar
taqqoslab, ularning kelib chiqishiga ta’sir etgan ijtimoiy, madaniy va lingvistik omillar yoritilgan.
Tadqiqot natijalari xitoy va o‘zbek tillari o‘rtasidagi madaniy yaqinlik va semantik o‘xshashliklarni
aniqlashga yordam beradi.
Kalit so`zlar:
qon-qarindoshlik terminlari, etimologiya, xitoy tili, o‘zbek tili, semantik tahlil,
qiyosiy lingvistika, madaniyat, tilshunoslik.
Kirish.
Til – bu xalqning tarixi, madaniyati va ijtimoiy munosabatlarining aksidir. Har bir
xalq o‘z tili orqali oilaviy va qarindoshlik munosabatlarini ifodalovchi boy leksik tizimga ega. Xitoy
va o‘zbek tillarida qon-qarindoshlik munosabatlarini ifodalovchi terminlar juda boy va murakkab
tizimni tashkil etadi. Ushbu terminlarning shakllanishi va rivojlanishi ushbu tillarda yashagan
xalqlarning qadimiy dunyoqarashi, urf-odatlari va ijtimoiy tuzilmasi bilan bevosita bog‘liq[3].
Mazkur maqolada xitoy va o‘zbek tillaridagi qon-qarindoshlik atamalarining etimologik
jihatdan kelib chiqishi, ularning semantik tarkibi hamda madaniy asoslari qiyosiy yondashuv
asosida tahlil qilinadi.
Adabiyotlar sharxi.
Qon-qarindoshlik terminologiyasi tilshunoslikda doimiy tadqiq etib
kelinayotgan yo‘nalishlardan biridir. Mavzuga oid ilmiy adabiyotlarda M. Qodirova, A. Madvaliyev,
X. To‘raxo‘jayevlarning o‘zbek tiliga oid izlanishlari muhim o‘rin tutadi. Xitoy tilshunosligida esa
“Hanyu qinqi guanxi cidian” (
汉语亲戚关系词典
) kabi lug‘atlar va Liu Xai, Chjan Min kabi
olimlarning tadqiqotlari qon-qarindoshlik terminlarining madaniy va tarixiy ildizlarini yoritishga
xizmat qilgan. Shuningdek, qiyosiy tilshunoslikka oid manbalar, jumladan, N. Yu. Shvedova va V.
M. Solntsev kabi olimlarning ishlari til o‘rtasidagi strukturaviy farq va o‘xshashliklarni
ko‘rsatishda asos bo‘lib xizmat qiladi[1].
Adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, qon-qarindoshlik terminlari nafaqat tilshunoslik, balki
antropologiya, sotsiologiya va madaniyatshunoslik bilan ham uzviy bog‘liq.
Muhokama va natijalar.
Xitoy va o‘zbek tillaridagi qon-qarindoshlik terminlarining
etimologiyasini chog’ishtirish orqali biz ikki til o‘rtasidagi tarixiy aloqalar va til munosabatlari
haqida tushunchaga ega bo‘lamiz. Bu bizga ushbu tillarning vaqt o'tishi bilan qanday
rivojlanganligini va bir-biridan farq qilganini tushunishga imkon beradi [6]. Xitoy va o‘zbek
tillaridagi qon-qarindoshlik terminlarini tahlil qilish ushbu jamiyatlarning madaniy va tarixiy
sharoitlariga bir darcha beradi. Bu bizga ijtimoiy tuzilmalarni, oila tizimlarini va ushbu
terminlarda o'rnatilgan qadriyatlarni tushunishga yordam beradi. Etimologiyani chog’ishtirish
orqali biz ushbu jamiyatlarning oilaviy munosabatlarni qanday kontseptsiyalashi va
ifodalashidagi o'xshashlik va farqlarni aniqlashimiz mumkin. Xitoy va o'zbek tillari o'rtasidagi har
qanday lingvistik qarz yoki ta'sirni aniqlash imkonini beradi[1]. Bu bizga ushbu tillar o'rtasidagi
tarixiy aloqa va madaniy almashinuvni, shuningdek, qo'shni yoki nufuzli tillarning umumiy til
19
ta'sirini tushunishga yordam beradi. Etimologik tahlil tillarning rivojlanishi va evolyutsiyasini
kuzatishga yordam beradi. Qon qarindoshlik terminlarini chog’ishtirish orqali biz fonetik va
semantik o'zgarishlar, so'z birikmalari yoki umumiy til ildizlarini aniqlashimiz mumkin. Ushbu
tahlil ushbu tillarning lug‘at tarkibi va tuzilishini shakllantirgan tarixiy jarayonlar haqida
tushuncha beradi.
Umuman olganda, xitoy va o‘zbek qon qarindoshlik terminlarining etimologik jihatdan
chog’ishtirish bu tillar, ularning madaniy sharoitlari va tarixiy taraqqiyoti haqidagi
tushunchamizni chuqurlashtiradi. Bu bizga tillar o'rtasidagi aloqa va ta'sirlarni ochishga imkon
beradi va til evolyutsiyasi va til xilma-xilligi haqidagi bilimimizga hissa qo'shadi.
O‘zbek tili leksikasini tarixiy-etimologik qatlamlarga ajratib o‘rganish uning asl genetik
manbalarini aniqlash, o‘zbek tili o‘tmishda qanday qardosh, shuningdek qardosh bo‘lmagan tillar
bilan aloqada bo‘lganini, bu tilda qaysi tillarning ta’siri mavjudligini aniqlashga yordam beradi.
E.Begmatov o‘zbek tili leksikasining lug‘aviy qatlamlarini nazariy aspektda chuqur tahlil qilib,
«Hozirgi o‘zbek adabiy tilining leksik qatlamlari» nomli tadqiqotini yaratdi. Ushbu asarda birinchi
bor o‘zbek tilining o‘z qatlam leksikasi, uning tarixiy ildizlari atroflicha o‘rganilgan
1
.
Bu o‘rinda o‘zbek tilining leksik qatlamida mavjud bo‘lgan qon- qarindoshlik terminlarining
leksik tipologiyasi haqida so‘z yuritilishining sababi shundaki, birinchidan, ushbu soha tilning
muhim leksik birliklari sanaladi, ikkinchidan, ular barcha va hatto, turkiy bo‘lmagan tillar uchun
ham keng iste’molda bo‘lgan so‘zlar yig‘indisini tashkil etadi, uchinchidan, mazkur terminlar kelib
chiqish tarixiga ko‘ra juda qadimiy so‘zlar bo‘lib, ularni tipologik tavsiflash tilshunoslikda ko‘pgina
masalalarga oydinlik kiritadi.
Ilmiy ish doirasida xitoy va o’zbek tillarida asosiy qarindoshlik terminlarining etimologik
tahlilini ko‘rib chiqdik. Bu 276 tа standart tildagi terminlardan tashqari sheva va lahjalarda 1324
tа qarindoshlik terminlari mavjud. Ularning asosini 25 ta umumiy termin hosil qiladi. Shundan
qon qarindoshlik terminlari sifatida quyidagi 8 ta terminning xitoy va o’zbek tillaridagi
chog‘ishtirma tahlilga tordik.
“Ota”
xitoy tilida
父
亲
[fùqīn]
termini ikkita iyeroglifdan tarkib tarkib topgan bo‘lib:
父
[fù]
“ota” ma’nosini anglatadi va "
亲
" [qīn] “yaqin” yoki “aziz” ma’nolarini anglatadi.
父
[fù] iyeroglifi
soqolli kishini anglatuvchi piktogramma bo‘lib, an'anaviy ravishda erkak oqsoqollar va xokimiyat
arboblari ifoda etgan. Iyeroglif 3000 yildan ortiq vaqtdan beri ishlatilgan va eng qadimgi xitoy
iyerogliflaridan biridir. "
亲
" (qīn) iyeroglifi ikkiqismdan iborat: “
立
” [lì] “turmoq” va "
口
" [kǒu]
“og‘iz” ma’nosini anglatadi. Ular birgalikda “yaqin”, “qadrli” “aziz” degan ma’nolarni beradi.
Umuman olganda, "
父
亲
" [fùqīn] so‘zining etimologiyasi an'anaviy xitoy madaniyatida ota
figurasining ahamiyatini va otalar va ularning farzandlari o‘rtasidagi yaqin, aziz munosabatlarni
aks ettiradi.
Xitoy tilida ota so‘zi bir nechta morfemalar bilan ifodalanadi. Ular anglatgan ma’nolarga
to‘xtalib o‘tamiz:
1.
爸爸
[bàba]
（口）父
亲
fùqīn ota
（
so‘zlashuv uslubda
）
;
1
Бегматов Э. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. – Тошкент: Фан, 1985. – 200 б.
20
2.
翁
[wēng] ushbu morfema bir nechta ma’nolarni anglatib kelib, ular quyidagilar:
年老的男子
nianlao de nanzi
；老
头儿
laotouer--Yoshi katta erkak kishi; qariya :
老翁
- lǎo wēng- qariya;
渔翁
- yúwēng- keksa baliqchi;
3.
(
书
)
父
亲
-fùqīn-Ota (kitobiy uslubda) :
仍翁（你的父
亲）
- rengweng-sening otang ;
4.
爷
[yé] morfemasi bir qancha ma’nolarni anglatib keladi, ular quyidagilar:
（方）父
亲
-[fùqīn]- Ota (shevada qo‘llaniladi) :
爷娘
（父母）
[yéniáng]- ota-ona ;
老子
[lǎozǐ]-quyidagi ma’nolarni anglatadi:
(
口
)
父
亲
-fùqīn-ota (so‘zlashuv uslubida qo‘llaniladi) ;
1.
男性的自称
—erkak kishi o‘zini-o‘zi atashi
：
老子就是不怕，他
还能吃了我！
Erkak kishi qo‘rqmaydi, menga hali uni tishi o‘tarmikin !
爹
– diē
（口）父
亲
-fùqīn-ota (so‘zlashuv uslubida qo‘llaniladi)
：爹娘
- diē niáng-ota-ona
；
爹
妈
diēmā –ota-ona
；
爹爹
—[diēdie] (
方
)
（
shevada qo‘llaniladi
）
父
亲
-ota;
祖父
-buva (ota tomondan)
父
— fù
父
亲
-[fùqīn-ota]
父子
-[ fùzi] ota va o‘g‘il
；老父
–[laofù]- amaki (murojaatda qo‘llaniladi
家族或
亲戚中的长辈男子
—oilada yoki qarindosh-urug‘lar orasida Yoshi katta erkak kishi
祖父
- buva
伯父
2
-amaki (ota tomondan)
父
- [fǔ] -katta kishilarga hurmat ma’nosida ishlatiladi, masalan
渔父
[yufù] -keksa baliqchi;
Ota
termini, o‘zbek adabiy tili va uning shevalarida bo‘lganidek, boshqa turkiy tillarda ham
keng qo‘llanuvchi
ata
termini anglatgan ma’nosi bilan farq qilmagani holda fonetik farqi sezilib
turadi. Jumladan, Mahmud Koshg‘ariy “Devoni”da ata tafsirida
ata,
hatto “o‘rxun-enasoy
bitiklarida ham ata va uning jaranglashgan varianti ada-ota ma’nosida qo‘llanilgan. Jumladan, E.V.
Sevortyan turk tilida acha-aba juda qadim zamonlarda ham, har ikkala jins qarindoshlik kompleks
manolarini anglata olganligini asos qilib ede-katta aka, boba, ota, amaki, katta opa va katta
ayollarga murojaat shaklining mavjudligini takidlab, mazkur terminda har ikkala jinsga aloqador
ma’no borligini eslatadi. Lekin boshqa holatda faqat ota-bobo va katta yoshdagi er kishilarga
nisbatan ishlatilishi ilmiy adabiyotlardan tan olingan.
Ata
terminining umum qarindoshlik va bevosita murojaat ma’nosidagi differensial
xususiyati boshqa turkiy tillarda ham kuzatilgan. Jumladan, turkiy tillar asosida tuzilgan
lug‘atlarda, V.V.Radlovning turkiy tillar va ularning shevalari asosida tuzilgan lug‘atida bu xodisani
yaqqol ko‘rish mumkin. Mazkur lug‘atlarda qayd qilinishicha ata terminining:
atta , baba, ada,
atiiy, ate, tate, tata
kabi hilma-hil variantlari mavjud.
2
O‘sha manba. –
页
. 405.
21
O‘zbek tili qarindoshlik sistemasida, shuningdek tilining barcha shevalarida
ata
terminining
asrlar osha yakka faqat ata-ota ma’nosida ishlatilib kelinishi, uning juda qadim tarixga ega
bo‘lganligidangina emas, balki uni yaratilgan davrdayoq yagona ma’no anglatuvchi termin sifatida
yaratilganligidan ham dalolat beruvchi omil deb qarashga ham to‘liq asos beradi. Chunki aba, acha
kabi terminlar orqali qarindoshlik ma’no munosabtlari bildirilganda jinsiy belgi farq
qilinmaganligi ma’lum hodisa.
E.V.Sevortyan o‘zining etimologik lug‘atida
ata
terminining turkiy tillardagi barcha
shakllarini jamlab, ularning olti xil ma’no anglatishini ta’kidlaydi. Va sanalgan ma’nolar orasida
ota manosi asosiy va yetakchi o‘rinni egallashni ta’kidlaydi.
Turkiy tillar qarindoshlik sistemasida mavjud bo‘lgan terminlarning tahlili shuni
ko‘rsatadiki, undagi barcha terminlar mazkur tillar asosida yaratilgan,- degan fikrga shubha
tug‘diradi. Turkiy tillar sistemasida amal qilivchi bir qator terminlar esa shu tillar bazasida
yaratilganligiga shubha tug‘dirmaydi. Lekin shu bilan birga bir qator terminlar mavjudki, u
terminlarning fonetik xususiyati, morfologik qurilishlariga hamda semantik belgilariga ko‘ra
yozma manbalarda qayd qilingan va hozirgi turkiy tillarda mavjud bo‘lgan terminlardan farq qilib
bo‘lmaydi. Masalan ata termini ham to termini asosida yaratilgan. Mazkur termin odam atoning
yaratilishi markazi bo‘lgan Afrika va Amerika qit’asidan bir necha ming kilometr uzoqlikda
joylashgan Osiyo qit’alariga yetib kelguncha ma’lum fonetik o‘zgarishga yuz tutgan. Ya’ni to ota
termini undosh tovush bilan boshlanganligi talaffuzda turkiy tillar nutq organlarida noqulaylik
tug‘dirgan. So‘z boshida undosh tovush bilan boshlangan so‘zlarda to‘siq kuchli ta’sirda bo‘lganligi
sababli unga bir unli (a) tovushi orttirilib, ata deb talaffuz qilishgan. Bu xodisa oddiy analogiya
qonuni asosida amalga oshgan. Agar oyi, opa, amma, oba, ova, amaki, aka, uka, kabi terminlarning
unli bilan boshlanishini nazarda tutsak, mazkur analogiya qonunining turkiy tillar sistemasida
amalga oshishiga hech qanday to‘sqinlik bo‘lishiga shubha bo‘lmaydi.
Demak ota qarindoshlik termini dastlab turkiy tillar materiali asosida yaratilmagan. Uning
semantik va qarindoshlik munosabatlarini ifodalash xususiyatini turkiy tillar materiallari bilan
izohlab bo‘lmaydi. Ata termini uzoq Afrika va amerikada yashovchi qabilalar tiliga manzub bo‘lib,
qitalararo qabila va urug‘larning migratsiyasi orqali o‘zlari bilan birga boshqa qitalarga ham
tarqaladi.
Ata, doda
qarindoshlik terminlarining etimologiyasiga bag‘ishlangan maxsus ilmiy
adabiyotlarda turli xil fikr-mulohazalar bayon qilingan. Jumladan, K.G. Menges ata, dada
terminlarini bolalar tilidan olingan , -deydi.. J.Klosson esa uni taqlidiy so‘z, -deydi. E.V. Sevortyan
3
esa ata, dada terminlarini labnor, uygur, turk, ozarbayjon tillariga fors tilidan qabul qilingan
bo‘lishi kerak, deb tahlil qilgani holda, uning kelib chiqishi va genezisi boshqa qarindoshlik
terminlariga o‘xshab, noaniq,-deydi. G‘. G‘ulomovning fikricha ada termini dada terminidagi (d)
tovushining tushishidan hosil bo‘lgan. Biroq u, dada so‘zi qayoqdan paydo bo‘lganligi haqida
mulohaza bildirmaydi.
Aksincha Xitoy tilida ota ma’nosini anglatuvchi
爸爸
[bàba]termini xuddi shu ma'nodagi
"baba" turkiy so'zidan kelib chiqqan deb taxmin qilinadi.
Demak ata, ada, dada qarindoshlik terminlari to/ ta so‘zi asosida yaratilgan. Tarixan to//ta
so‘zi qarindoshlik ma’nosini anglatgan. Yillar osha u qon-qarindshlik ma’nosini ifodalay
3
Севортян Э. В. Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы на буквы" В","
Г" и" Д"(1980). – наука, 1974. – Т. 3.С. 43-54.
22
boshlagan. Buning isboti sifatida hozir ham o‘zbek tili va uning shevalarida katta so‘zi to ta ma’nosi
vazifasini o‘tayotganligining guvoximiz: bu kishi bizning kattamiz bo‘ladilar; kabi iboralarda katta
ma’nosida ishlatiladi.
Xulosa.
Xitoy va o‘zbek tillaridagi qon-qarindoshlik terminlari o‘zaro turlicha strukturaga
ega bo‘lishiga qaramay, ularning shakllanishida umumiylik mavjud. Xususan, patriarxal jamiyat
modeli, oilaning ijtimoiy pozitsiyasi va madaniy qadriyatlar ushbu terminologik tizimga bevosita
ta’sir ko‘rsatgan.
Qiyosiy-etimologik tahlil til o‘zgarishlarining tarixiy asoslarini, milliy mentalitetni va
ijtimoiy tuzilmani chuqurroq anglash imkonini beradi. Mazkur tadqiqot natijalari kelgusida
madaniyatlararo tilshunoslik, tarjimashunoslik va til o‘qitish metodikasida amaliy ahamiyat kasb
etadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Маҳкамова А. Хитой тилида ақраболик (қариндошлик) номлари. (Ота, она, бобо, буви,
номлари мисолида) . – Т.: 2004 й. – Б.80.
2.
Мирзахмедова Х. Форс ва ўзбек тилларида термин ясаш принциплари ва муаммолари.
Филол. фан. доктори (ДSс)... дисс.2022. – 245б
3.
Мирзахмедова М. Инглиз ва ўзбек тилларида Мақолларнинг миллий-маданий ва
универсал хусусиятлари // Oriental Renaissance: innovative, educational, natural and social
sciences. VOLUME 1 | ISSUE 1 ISSN 2181-1784. – P. 274 – 279.
4.
Каримов А. А. Хитой тилидаги хисоб сўзлар: лексик-семантик, структурал ва
функционал тахлил. – Тошкент, 2003. – 121 б.
5.
Karimova V. Brief history of researching terms of kinship in uzbek and english languages
//Scientific and Technical Journal of Namangan Institute of Engineering and Technology. 2019. –
Т. 1. – №. 12. – С. 156-162.
6.
Добровольская Е. В. Концептуализация семьи в русской языковой картине мира. Дисс.
Канд. Филол. Наук. Томск. – 2005.
7.
Дубровская О.Г. Лингвокултурологический аспект сопоставителного исследования
русских и английских пословиц об уме и глупости. Дис… докт. филол. наук. – М., 2000. – 260
с.
8.
Эгамназаров Х. Термины родства и их функционально-семантические микросистемы
в узбекском и английском языках.Филол. фан. номз.. дисс. – Душанбе,2010. – 141б.
