49
INKLYUZIV TA’LIM – HAMMA UCHUN TENG IMKONIYATLAR
Raufova Gulnoza Abdulaziz qizi
Kimyo Xalqaro Universiteti 4-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16026874
Annotatsiya:
Mazkur maqolada inklyuziv ta’limning mazmuni, maqsadi va amaliy
ahamiyati yoritilgan. Inklyuziv ta’lim tizimi barcha bolalarning, jumladan, jismoniy, aqliy yoki
ijtimoiy imkoniyatlari cheklangan bolalarning ham umumiy ta’lim tizimida teng va samarali
ishtirok etishini ta’minlashga qaratilgan. Ushbu maqolada inklyuziv ta’limning asosiy tamoyillari,
uning jahon va O‘zbekiston tajribasidagi o‘rni, shuningdek, pedagogik yondashuvlar, muammo va
yechimlar tahlil qilinadi. Ta’limda teng imkoniyatlar yaratish, ijtimoiy adolatga erishish va har
bir o‘quvchining shaxsiy salohiyatini ro‘yobga chiqarish inklyuziv ta’limning asosiy vazifalaridan
biri sifatida ko‘rsatiladi.
Kalit so‘zlar:
inklyuziv ta’lim, teng imkoniyatlar, maxsus ehtiyojlar, integratsiya, ta’lim
tizimi, ijtimoiy adolat, pedagogik yondashuvlar, ta’limda inklyuziya, imkoniyati cheklangan
bolalar, o‘zaro hurmat.
Kirish
XXI asrda jamiyat taraqqiyotining muhim omillaridan biri sifatida inklyuziv ta’lim
konsepsiyasi ilgari surilmoqda. Bugungi kunda bu atama ta’limdagi insonparvarlik, tenglik va
adolat tamoyillarining amaliy ifodasi sifatida qaralmoqda. Inklyuziv ta’lim – bu imkoniyati
cheklangan, ya’ni jismoniy, aqliy, hissiy yoki ijtimoiy rivojlanishida farqlarga ega bo‘lgan
bolalarni umumiy ta’lim tizimiga qo‘shish, ularning sog‘lom bolalar bilan birgalikda ta’lim
olishini va jamiyatga moslashuvini ta’minlash jarayonidir.
BMTning 2006-yilda qabul qilingan “Nogironlar huquqlari to‘g‘risida”gi Konvensiyasida
har bir insonning sifatli ta’lim olish huquqi ta’kidlangan. O‘zbekiston ham mazkur xalqaro
hujjatni ratifikatsiya qilgan holda, inklyuziv ta’limni bosqichma-bosqich amalga oshirishga
kirishgan.
Inklyuziv ta’limning asosiy vazifalari
Inklyuziv ta’lim tizimi quyidagi asosiy maqsad va vazifalarni o‘z oldiga qo‘yadi:
Barqaror ijtimoiy integratsiya: imkoniyati cheklangan bolalarni jamiyat hayotiga to‘laqonli
qo‘shish;
Shaxsiy rivojlanishni ta’minlash: har bir bolaning intellektual, hissiy va jismoniy
salohiyatini ochish;
Disriminatsiyaga barham berish: imkoniyati cheklangan bolalarga nisbatan tenglik
prinsipini mustahkamlash;
Umumiy ta’lim tizimining yangilanishi: moslashtirilgan pedagogik yondashuvlar, o‘quv
dasturlarini joriy etish;
Insoniylik va bag‘rikenglikni tarbiyalash: sog‘lom bolalar orasida sabr, empatiya va mehr-
oqibat tuyg‘ularini rivojlantirish.
Inklyuziv ta’limning yutuqlari
1.
Ijtimoiy barqarorlikka hissa
Inklyuziv ta’lim jamiyatdagi ijtimoiy adolat va tenglikni ta’minlashga xizmat qiladi. Bu, o‘z
navbatida, nogironligi bo‘lgan bolalarning hayot sifatini yaxshilaydi va ularni passiv emas, faol
ijtimoiy subyektga aylantiradi.
2.
Sog‘lom bolalarda empatiya va liderlik salohiyatini oshirish
50
Sog‘lom bolalar inklyuziv sinflarda o‘qish orqali boshqalarni tushunish, yetakchilik qilish,
yordam berish kabi muhim hayotiy ko‘nikmalarni egallaydi.
3.
Ota-onalar faolligi oshadi
Imkoniyati cheklangan bolalarning ota-onalari farzandlari uchun teng imkoniyat yaratilishini
ko‘rib, jamiyatdagi ishtirokini oshiradi, maktab hayotiga faol aralasha boshlaydi.
4.
Pedagogik innovatsiyalarni joriy etish
Inklyuziv ta’lim yangi metodika va texnologiyalarni talab qiladi – bu esa o‘z navbatida butun
ta’lim tizimini rivojlantirishga xizmat qiladi.
5.
Xalqaro reyting va hamkorlik imkoniyatlari
Inklyuziv ta’limni rivojlantirish orqali davlatlar BMT va boshqa xalqaro tashkilotlarning
e’tiboriga tushadi va grantlar, loyihalar orqali qo‘llab-quvvatlanadi.
Muammolar va kamchiliklar
1.
Infratuzilma muammolari
Ko‘pgina maktablar nogiron bolalar uchun zarur sharoitlarga ega emas: panduslar, maxsus
liftlar, ovozli signalizatsiya, braille alifbosi va boshqalar yetishmaydi.
2.
Kadrlar yetishmovchiligi
Defektolog, tiflopedagog, surdopedagog, logoped, psixolog va yordamchi o‘qituvchilar kabi
malakali mutaxassislar soni oz. Ularni tayyorlash tizimi ham to‘liq yo‘lga qo‘yilmagan.
3.
Jamiyatdagi stereotiplar
Afsuski, jamiyatda imkoniyati cheklangan bolalar “boshqacha” deb qaraladi. Bu esa ularning
ijtimoiy moslashuviga salbiy ta’sir qiladi. Ota-onalarning tushunmovchiligi ham to‘siq bo‘lishi
mumkin.
4.
O‘quv dasturlarning moslashtirilmaganligi
Aksariyat hollarda ta’lim dasturlari “bir xil” yondashuvga asoslangan bo‘lib, har bir bolaning
ehtiyojini hisobga olmaydi. Bu esa ba’zi bolalarni ta’limdan chetda qoldiradi.
Xalqaro tajriba
Finlyandiya – inklyuziv ta’limning eng samarali tizimiga ega davlatlardan biri. Har bir
maktabda maxsus yordamchi pedagoglar mavjud.
Italiya – barcha bolalar umumta’lim maktablarida o‘qiydi, maxsus maktablar deyarli yo‘q.
AQSh – “Individualized Education Program (IEP)” orqali har bir imkoniyati cheklangan bola
uchun alohida o‘quv rejasi tuziladi.
Bu tajribalar shuni ko‘rsatadiki, inklyuziv ta’lim faqat ijtimoiy mas’uliyat emas, balki pedagogik
rivojlanish vositasi hamdir.
Xulosa va takliflar
Inklyuziv ta’lim – bu mehr, sabr, adolat va ijtimoiy barqarorlik yo‘lidagi muhim qadamdir. U
orqali biz nafaqat imkoniyati cheklangan bolalarni, balki butun jamiyatni tarbiyalaymiz.
Quyidagilarni taklif qilamiz:
Maktablar infratuzilmasini inklyuziv muhitga moslashtirish;
Maxsus pedagoglarni tayyorlash va ularni ta’lim tizimiga faol jalb qilish;
Ota-onalar bilan muntazam ish olib borish;
Maxsus moslashtirilgan o‘quv adabiyotlari va dasturlarni ishlab chiqish;
Inklyuziv ta’limning ijobiy namunalarini ommaviy axborot vositalarida yoritish.
Inklyuziv ta’lim — bu kelajak sari ochilgan eshik, va biz bu eshikni har bir bola uchun
ochishimiz kerak.
51
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Melikuziev, A. (2024). Paralinguistic Features as Crucial Indicators of Intent and Emotion in
Communication.
Engineering problems and innovations
,
2
(Spec. 1).
2.
Meliqo'ziyev, A. (2024). The Role of Paralinguistics in Enhancing Communication
Effectiveness.
Engineering problems and innovations
,
2
(Spec. 1).
3.
ogli Melikuziev, A. L. (2022).
HISTORICAL AND MODERN CLASSIFICATION OF
PARALINGUISTICS. Academicia Globe: Inderscience Research, 3 (10), 126–128
.
4.
Khakimov, M. K., & ugli Melikuziev, A. L. (2022). The History of Paralinguistic
Researches.
International Journal of Culture and Modernity
,
13
, 90-95.
5.
UNESCO. (2009). Policy Guidelines on Inclusion in Education. Paris: United Nations
Educational, Scientific and Cultural Organization.
6.
Florian, L. (2014). What counts as evidence of inclusive education?. European Journal of
Special Needs Education, 29(3), 286–294.
7.
Booth, T., & Ainscow, M. (2011). Index for Inclusion: Developing Learning and Participation
in Schools. Bristol: Centre for Studies on Inclusive Education (CSIE).
8.
Miles, S., & Singal, N. (2010). The education for all and inclusive education debate: Conflict,
contradiction or opportunity?. International Journal of Inclusive Education, 14(1), 1–15.
