31
TEXNOLOGIYA FANI O’QITUVCHILARINI O’QITISHDA MUSTAQIL TA’LIMNI
RIVOJLANTIRISHNING O’RNI VA AHAMIYATI
Abdurasulova Atirgul Miktibayevna
Xalqaro nordik universiteti 1-kurs mustaqil tadqiqotchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.12080832
Annatatsiya:
Mazkur tezisda oliy ta’lim jarayonida bo’lajak Texnologiya fani o’qituvchilarini
kasbiy tayyorlashda mustaqil ta’lim faoliyatini rivojlantirishning dolzarbligi va ahamiyati haqida
fikr-mulohazalar yuritiladi.
Kalit so’zlar:
Texnologik ta’lim, individual faoliyat, mustaqil ta’lim, ko’nikma, auditoriya,
intensive o’quv.
Kirish:
Oliy ta'limning asosiy vazifasi o'z-o'zini rivojlantirish, o'z-o'zini tarbiyalash va innovatsion
faoliyatga qodir bo'lgan mutaxassisning ijodiy shaxsini shakllantirishdir. Ushbu muammoni hal
qilish faqat bilimlarni o'qituvchidan talabaga tayyor shaklda o'tkazish orqali mumkin emas.
Talabani passiv bilim iste'molchisidan muammoni qanday shakllantirishni, uni hal qilish
usullarini tahlil qilishni, opti-mal natijasini topishni va uning to'g'riligini isbotlashni biladigan faol
Yaratuvchiga o'tkazish kerak. Hozirgi kunda amalga oshirilayotgan oliy ta'lim islohoti o'z
mohiyatiga ko'ra ta'lim paradigmasidan ta'lim paradigmasiga o'tish bilan bog'liq. Shu boisdan,
talabalarning texnologiya fani o’qituvchilarini o’qitishda mustaqil ta’limni nafaqat o'quv
jarayonining muhim shakli, balki uning asosi bo'lishi kerak.
Fundamental ilmiy va pedagogik tadqiqotlar talabalarning mustaqil ta’lim ishlarini tashkil
etishning umumiy tendentsiyalarini belgilaydi. Talabalarning mustaqil ishlarining nazariy asoslari
va o'ziga xos usullarini asoslash uchun zamonaviy Texnologik ta’limning bilim qonunlari va o'quv
va kognitiv faoliyatni tashkil etish to'g'risidagi qoidalari muhim uslubiy ahamiyatga ega.
Talabalarning mustaqil ishini tashkil etish tamoyillarining asoslanishi Yu.Babanskiy, V.
Zagvyazinskiy, Ch. Kupisevich, V. Okon va boshqalarning asarlarida aks ettirilgan
1
. O'quv
faoliyatining ichki va tashqi motivatsiyasini shakllantirish yo'llarini o'rganish bo’yicha
izlanishgan. Talabalarning ongi, ijodiy faolligi va mustaqilligi printsipiga rioya qilgan holda,
o'qitish samaradorligiga, bilim motivatsiyasiga, ko'nikma va malakalarni shakllantirishga erishish
mumkinligi isbotlangan.
Biroq, pedagogik mahoratning shakllanishida mustaqil ta’limdan foydalanish hali yetarlicha
o'rganilmagan. Shu sababli, tadqiqot maqsadi Texnologik ta’lim o'qituvchilarni o’qitishda mustaqil
ta’limni rivojlantirishning o’rni va ahamiyatini asoslashdir.
A. Makarenkoning chuqur fikriga ko'ra, pedagogik mahoratni o'zlashtirish har bir o'qituvchi
uchun o'z ustida maqsadli ishlash sharti bilan mavjud
2
.
Bizning fikrimizcha, doimiy kasbiy o'sish uchun zarur bo'lgan doimiy izlanish, bilimlarni to'plash,
ularning ma'nosi va ma'nosini tushunish, mustaqil foydalanish zarurligini shakllantirish kafolati
bo'lib xizmat qiladigan shaxsning kasbiy xususiyatlarini rivojlantirishni faollashtiradigan
mustaqil faoliyatdir.
1
Ostroverxova N. O'qituvchining pedagogik mahoratini shakllantirish // Istiqbolli pedagogik dolzarb / tartib. J. Stashko.
Kiev: maktab. Svit, 2007. 128 b.
2
Makarenko A.S. Pedagogik asarlar: 8 jildda M., 2014. T. 4. B. 172.
32
Zamonaviy didaktikada talabalarning mustaqil ta’limi, bir tomondan, o'qituvchining bevosita
aralashuvisiz, lekin uning rahbarligi ostida amalga oshiriladigan o'quv faoliyatining bir turi
sifatida, boshqa tomondan, mustaqil bilim faoliyati usullarini mustaqil ravishda o'zlashtirishga
talabalarni jalb qilish usuli sifatida ko'rib chiqiladi. Intellektual potentsial imkoniyatlarni
rivojlantirish, bunga faqat mustaqil ish tashkil etilganda va o'quv jarayonida yaxlit tizim sifatida
amalga oshirilganda erishish mumkin. Bu bilimlarni o'zlashtirishning faol usullariga, talabalarning
ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga, shaxsning ehtiyojlari va imkoniyatlarini hisobga olgan holda
oqimdan individual ta'limga o'tishni o'z ichiga oladi. Bu nafaqat mustaqil ish uchun soatlar sonini
ko'paytirish haqida balki talabalarning mustaqil ishlarining rolini kuchaytirish oliy ta’limda o'quv
jarayonini tashkil etishni tubdan qayta ko'rib chiqadi, u o'rganish qobiliyatini rivojlantirish,
talabaning o'zini o'zi rivojlantirish qobiliyatini shakllantirish, olingan bilimlarni ijodiy qo'llash,
zamonaviy dunyoda kasb-hunar faoliyatiga moslashish usullarini shakllantirish uchun tashkil
qilinishi kerak.
Talabalarning mustaqil ishlarining dastlabki kasbiy yo'nalishi maqsadga muvofiqdir. Bu ularning
kasbiy ehtiyojlari va qiziqishlarini tezroq va to'liq rivojlantirishga imkon beradi, bo’lajak
mutaxassislarni kasb asoslari va uning o'ziga xos xususiyatlari bilan tanishtirishga yordam beradi.
Mustaqil ta’lim faoliyat motivlari va maqsadlarining muvofiqligi kasbiy va shaxsiy rivojlanishning
zaruriy shartidir. Mustaqil ta’limning faollashishiga yordam beradigan ichki omillarni ko'rib
chiqing. Ular orasida quyidagilarni ajratib ko'rsatish mumkin:
1. Bajarilgan ishning foydaliligi.
Agar talaba o'z ishining natijalari ma'ruza kursida, uslubiy
qo'llanmada, laboratoriya mashg'ulotlarida, nashrni tayyorlashda yoki boshqa usulda
ishlatilishini bilsa, u holda topshiriqni bajarishga munosabat sezilarli darajada yaxshi tomonga
o'zgaradi va bajarilgan ishning sifati oshadi. Shu bilan birga, talabani psixologik jihatdan
tayyorlash, unga bajarilgan ish qanchalik zarurligini ko'rsatish muhimdir.
Foydali omildan foydalanishning yana bir usuli-bu kasbiy tayyorgarlikda ishning natijalaridan faol
foydalanish.
2. Talabalarning ijodiy faoliyatda ishtiroki.
Bu ma'lum bir kafedrada olib borilayotgan ilmiy-
tadqiqot, tajriba-konstruktorlik yoki uslubiy ishlarda ishtirok etish bo'lishi mumkin.
3. Intensiv pedagogika.
Bu o'quv jarayoniga faol metodlarni, birinchi navbatda, innovatsion va
tashkiliy-faoliyat o'yinlariga asoslangan o'yin mashg'ulotlarini kiritishni o'z ichiga oladi. Bunday
o'yinlarda bir tomonlama xususiy bilimlardan ob'ekt haqida ko'p tomonlama bilimlarga o'tish, uni
yetakchi qarama-qarshiliklarni ta'kidlash bilan modellashtirish va nafaqat qaror qabul qilish
ko'nikmalariga ega bo'lish.
4. O'quv fanlari bo'yicha olimpiadalarda, ilmiy-tadqiqot yoki amaliy ishlar tanlovlarida va
boshqalarda ishtirok etish.
5. Talabalarni akademik va ijodiy faoliyatdagi yutuqlari uchun rag'batlantirish (bonuslar, imtiyozli
ballar) va yomon o'qish uchun sanktsiyalar. Masalan, muddatidan oldin topshirilgan ish uchun siz
yuqori baho qo'yishingiz mumkin, aks holda uni kamaytirishingiz mumkin.
6. Auditoriyada ham, undan tashqarida ham bajariladigan vazifalarni individuallashtirish, ularni
doimiy ravishda yangilab turish.
7.
Intensiv o'quv ishlarida motivatsion omil va birinchi navbatda o'qituvchining shaxsiyati.
O'qituvchi talaba uchun professional, ijodiy shaxs sifatida namuna bo'lishi mumkin. O'qituvchi
talabaga o'z ijodiy salohiyatini rivojlantirishga, ichki o'sish istiqbollarini aniqlashga yordam
berishi mumkin va kerak.
33
Talabalarning mustaqil ishlarini tashkil etishning asosiy vazifasi har qanday shakldagi sinfda
intellektual tashabbus va fikrlashni rivojlantirish uchun psixologik va didaktik sharoitlarni
yaratishdir. Mustaqil ta’limni tashkil etishning asosiy printsipi talabaning passiv roli bilan
muayyan vazifalarni rasmiy bajarishdan kognitiv faoliyatga o'tish bilan barcha talabalarni
individual ishlarga o'tkazish, qo'yilgan muammoli savollar va muammolarni hal qilishda o'z
fikrlarini shakllantirish bo'lishi kerak. Mustaqil ta’limning maqsadi talabani dastlab o'quv
materiallari bilan, so'ngra ilmiy ma'lumotlar bilan mazmunli va mustaqil ishlashga o'rgatish,
kelajakda o'z malakalarini doimiy ravishda oshirish qobiliyatini shakllantirish uchun o'z-o'zini
tashkil etish va o'z-o'zini tarbiyalash asoslarini yaratishdir.
Talabalarning mustaqil ta’lim ishlarini tashkil etishga boshqaruv yondashuvi nuqtai nazaridan biz
Texnologiya fani o’qituvchilarining mustaqil ta’lim ishlarini boshqarishni o'quv jarayonining
samarali ishlashini va boshqaruv sub'ektlarining rivojlanishini ta'minlaydigan o'qituvchilarning
maqsadli faoliyati sifatida tushunamiz.
Talabalarning mustaqil ta’lim ishlarini tashkil etish bo'yicha o'qituvchining kasbiy faoliyatida,
ob'ekt shaxsiyati bo'lgan to'g'ridan-to'g'ri boshqaruvdan tashqari, bilvosita boshqaruv printsipini
hisobga olish kerak. Boshqaruv shakli qanchalik qulay bo'lsa, talabalarning kasbiy rivojlanishi
shunchalik samarali bo'ladi.
An'anaviy ta'lim tizimida o'qituvchi bilimlarning asosiy va eng maqbul manbai hisoblanadi.
Nisbatan yangi ta'lim paradigmasi-o'qituvchi talabalarning mustaqil faol bilim faoliyati
tashkilotchisi sifatida qadam qo'yasiz, u vakolatli maslahatchi va yordamchiga aylanadi. Uning
kasbiy mahorati nafaqat bilim va ko'nikmalarni nazorat qilish, balki o'z vaqtida yordam ko'rsatish
uchun (bilimlarni bilish va qo'llashda ko'zda tutilgan qiyinchiliklardan qochishga yordam
beradigan malakaviy harakatlar bilan) ularning faoliyatini diagnostika qilish bilan bog'liq.
Xulosa:
Talabalar uchun mustaqil ta’limni tashkil etish va boshqarishning pedagogik texnologiyalari
talabalarning intellektual rivojlanish darajasini, shuningdek kasbiy va umumiy nazariy
tayyorgarlikni, shaxsiy imkoniyatlar va moyilliklarni hisobga olgan holda tabaqalashtirilgan
yondashuvni ta'minlaydi.
References:
1.
Ishmuxamedov R.J. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish
yo’llari. T. 2004.
2.
Makarenko A.S. Pedagogik asarlar: 8 jildda M., 2014. T. 4. B. 172.
3.
Ostroverxova N. O'qituvchining pedagogik mahoratini shakllantirish // Istiqbolli pedagogik
dolzarb / tartib. J. Stashko. Kiev: Svit, 2007. 128 b.
