140
https://eyib.uz
1-sho‘ba.
O‘zbekiston iqtisodiyoti va boshqa sohalarida raqamlashtirish jarayonlari.
Kirish. O'zbekistonda axborot-kommunikasiya texnologiyalari va raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirish orqali 2030 yilga qadar innovasion taraqqiy etgan etakchi
davlatlar qatoridan o'rin egallash ustuvor vazifa sifatida belgilangan.
Ilm-fan va axborot-kommunikasiya texnologiyalari jadal taraqqiy etib borayotgan
bugungi sharoitda dunyoning rivojlangan mamlakatlarida davlat va jamiyat boshqaruvi,
iqtisodiyot, sanoat, ijtimoiy himoya, ta'lim, tibbiyot, bandlik, qishloq ho'jaligi, xizmatlar
sohasi, xavfsizlik, turizm va boshqa sohalarda raqamli texnologiyalar, jumladan katta
xajmdagi ma'lumotlar (Big data) va sun'iy intellekt texnologiyalari imkoniyatlaridan keng
foydalanish asosiy va dolzarb masalalardan bo'lib qolmoqda.
Mavzuga oid adabiyotlarning tahlili. Sanoatni rivojlantirishni strategik boshqarish
maqsadi mazmunli va xizmatlar sektorining maqsadli qiymatini baholashni talab qiladi.
Bu istiqbolda bir qator olimlar shug‘ullanishgan, jumladan D.Bell, O.N.Balayeva,
T.D.Burmenko, S.Gubanov, L.Demidova, I.Dyu Moulin, V.L.Inozemtsev, Ph.Kotler,
K.Lovelok, J.F.Lyotard, DV Markova, V. Yu. Piskulov, MD Predvoditeleva, PV
Savchenko, VN Solovyov, E. Toffler, R.I.Tsvylev, E.S.Shlenskova va boshqalar. Sanab
o'tilgan mualliflarning asarlarida xizmatlar sohasi ham ko'rib chiqiladi makroiqtisodiyot
nuqtai nazaridan mustaqil ravishda umumiy iqtisodiy samarani shakllantirishga qodir
bo'lgan alohida tarmoq sifatida yoki sanoat bozoridagi mavqe segmentlarini tashkil
etuvchi xizmatlarning ayrim turlarining tarmoq yondashuvidan kelib chiqadi, bu esa
sanoatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga qo'shgan hissasining to'liqligini aks
ettirmaydi.
Tadqiqot metodologiyasi. Maqolada mantiqiy fikrlash, mantiqiy tahlil usullaridan
foydalanilgan bo‘lib, nazariy va metodologik asosi raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishga
RAQAMLI IQTISODIYOT SHAROITIDA XIZMATLAR
KO'RSATISH SOHASINI RIVOJLANTIRISHNING
NAZARIY TAHLILI
Xolikova Oydin
Olimjonovna
Kadrlar malakasini oshirish va statistic tadqiqotlar instituti
tayanch doktoranti
A
nno
ta
ts
iy
a
Xizmat ko'rsatish sohasini strategik rivojlantirish ko'plab iqtisodiy va boshqaruv
jihatlarini
birlashtiradi
va
iqtisodiyotni
boshqarishning
eng
muhim
muammolaridan biridir. Ushbu sohani o'rganishga bag'ishlangan ko'plab
tadqiqotlar mavjud. Mazkur maqolada bugungi kunda raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirishda asosiy o‘rinlardan birini egallaydigan xizmatlar sohasining tahlili
ko‘rib chiqilgan
Kalit so‘zlar:
Strategiya, raqamli texnologiyalar, katta xajmdagi ma'lumotlar, sun'iy
intellekt texnologiyalari, xizmatlar sektori, bulutli hisoblash.
141
https://eyib.uz
1-sho‘ba.
O‘zbekiston iqtisodiyoti va boshqa sohalarida raqamlashtirish jarayonlari.
oid respublikada ishlab chiqilgan umumiy strategiya, mamlakatimiz Prezidenti
Sh.M.Mirziyoyevning qabul qilgan farmonlari hamda tadqiqot mavzusiga oid ilmiy-
metodologik adabiyotlar bo‘lib hisoblanadi. Axborot bazasi sifatida O’zbekiston
Respublikasi AKTni rivojlantirish vazirligi ma’lumotlaridan foydalanildi.
Tahlil va natijalar. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasi xizmatlarni rivojlantirish
modeliga ko'plab mamlakatlarda jalb etilishi xizmat ko'rsatish sohasi iqtisodiyotning
tizimni qo'llab-quvvatlovchi tarmog'i bo'lgan postindustrial iqtisodiyot turiga o'tishni
nazarda tutganligi sababli xizmatlar sohasi bu borada alohida ilmiy qiziqish uyg'otadi.
Iqtisodiyotga faol ta'sir ko'rsatuvchi rivojlangan mamlakatlarda xizmatlar sohasi YaIMni
shakllantirishda, birlamchi kapital jamg'arishda, mehnat resurslari, uy xo'jaliklarining
yakuniy iste'molida va nihoyat, fuqarolarning yashash qulayligida ustunlik qiladi. Biroq,
xizmatlar sohasini inson faoliyatining barcha sohalarini qamrab oluvchi gipersektor
sifatida aniq tushunish hali to'liq rivojlanmagan, garchi ko'plab mualliflar orasida ushbu
masalaga qiziqish ortib bormoqda.
Xizmat ko‘rsatish sohasini rivojlantirishda tadbirkorlikning roli yetarlicha
o‘rganilmagan, xizmatlar sohasini kengaytirishning iqtisodiy chegaralari aniq emas,
xizmatlar sohasining zamonaviy inson sifati va turmush farovonligiga qo‘shayotgan
hissasi hozirgacha to‘liq o‘rganilmagan. Xizmatlar sohasi rivojlanishining ma'lum
darajasi aholining xarid qobiliyati sohasida iqtisodiy muvozanatning hukmron bo'lgan
sharoitlari va narxlar va biznes risklari darajasi bilan bog'liq bo'lgan xabardir.
Jamiyat rivojlanishining har bir bosqichida ma'lum bir iqtisodiy tarmoq hukmron
bo'lishiga qaramay, xizmatlar sohasidagi o'zgarishlar doimo jahon iqtisodiyoti
rivojlanishining ajralmas qismi bo'lib kelgan. Ko'pgina mahalliy va xorijiy olimlar o'z
ishlarini iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishdagi xizmatlarning ahamiyati va ko'lamini
nazariy kontseptsiyalashga bag'ishlagan. Hozirgi vaqtda ushbu muammoga ilmiy
qiziqish, birinchi navbatda, so'nggi o'n yilliklarda (moliyaviy inqirozdan oldin) xizmat
ko'rsatish sohasini o'zgartirishning ko'lami, chuqurligi va tabiati bilan bog'liq. 1970-1980
yillardagi tizimli inqiroz sanoat davrini munosib ravishda yakunladi.
Rivojlangan jahon iqtisodiyoti va jamiyatining postindustrial bosqichga o‘tishi
xizmatlar sohasi dinamikasi va uning iqtisodiyotning strategik tarmog‘i sifatida
rivojlanishiga yangi turtki berdi. Keyingi 40 yillikdagi ko'p tomonlama o'zgarishlar
xizmatlarning zamonaviy taraqqiyotning deyarli barcha jabhalariga ta'sirini keskin
oshirdi. Eng muhimi shundaki, ijtimoiy rivojlanishning yangi bosqichini sanoat
bosqichidan ajratib turadigan yangi tendentsiyalar va o'zgarishlar asosan xizmatlar
sohasida to'plangan.
Ushbu nazariy tahlilni amalga oshirish uchun, shu jumladan, ko'plab ilmiy va
publitsistik ishlarda keng qo'llaniladigan va turli mualliflar tomonidan turli xil ma'no va
kenglik va tafsilot darajalari bilan izohlanadigan "xizmatlar sohasi" atamasini ta'kidlash
kerak. Bu, asosan, xizmat ko'rsatish sohasi kabi hodisaning etarlicha yaxlit, tizimli va
ko'p yoki kamroq etuk shaklda rivojlanganligi va nisbatan yaqinda o'z ahamiyatini
namoyon qila boshlaganligi bilan bog'liq. Shuning uchun iqtisodchi nazariyotchilar uni
o'rganish bilan faqat XX asrning ikkinchi yarmidagina shug'ullanishdi.
Shunday qilib, xizmat ko'rsatish sohasi bilan bir qatorda "noishlab chiqarish
sohasi", "nomoddiy ishlab chiqarish", "ijtimoiy", "ijtimoiy-madaniy soha", "nomoddiy
sektor" kabi bir qator tushunchalar qo'llaniladi.
142
https://eyib.uz
1-sho‘ba.
O‘zbekiston iqtisodiyoti va boshqa sohalarida raqamlashtirish jarayonlari.
Xizmatlar sektori aviakompaniyalar, banklar, kompyuterlarga xizmat ko'rsatish
byurolari, mehmonxonalar, sug'urta kompaniyalari, yuridik firmalar, boshqaruv
konsalting firmalari, xususiy amaliyotchilar, kino kompaniyalari, sanitariya, ta'mirlash
kompaniyalari va ko'chmas mulk firmalari bilan tijorat sektorining katta qismini o'z
ichiga oladi. A.Avanesova aytganidek, “xizmat ko‘rsatish sohasi” tushunchasini kengroq
talqin qilishning dolzarbligini, ya’ni “Endi yagona tarmoq sifatida emas, balki rivojlangan
va murakkab tuzilmaga ega bo‘lgan iqtisodiyotning keng ko‘lamli tarmog‘i sifatida
qaraladi”.
Ilmiy dalillarni panoramik ko'rib chiqish shuni ko'rsatadiki, keng qo'llaniladigan va
intuitiv tushunarli "xizmatlar sektori" ("xizmatlar ko'rsatish sektori") mono-semantik
emas. Shunday qilib, xizmat ko'rsatish sohasini "birjada o'ziga xos sub'ektlar va sub'ektlar
o'rtasidagi aloqalarga ega bo'lgan iqtisodiyotning maxsus, eng istiqbolli tarmog'i sifatida"
ko'rib chiqish mumkin. Shu bilan birga, xizmatlar ko'rsatish sohasining funktsional
sohasini hisobga olgan holda bir qator talqinlari mavjud. Ularni qulay tarzda ikki guruhga
bo'lish mumkin.
Hozirgi vaqtda xizmatlar sohasi iqtisodiy va ijtimoiy funktsiyalarni bajaradi.
Amalga oshirilgan asosiy iqtisodiy funktsiyalarga quyidagilar kiradi:
– transport va aloqa xizmatlari, yuridik maslahat, texnik xizmat ko‘rsatish, reklama
va boshqalarni talab qiladigan moddiy ishlab chiqarish sohasiga xizmat ko‘rsatish;
– mehnat kuchini takror ishlab chiqarish: ta’lim, sport, dam olish va madaniy-
ko‘ngilochar muassasalar tomonidan aholiga ko‘rsatiladigan xizmatlar orqali;
- qo'shimcha moddiy boylik yaratish: uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar ishlab
chiqarish yoki ilgari yo'qolgan iste'mol xususiyatlarini tiklash orqali amalga oshiriladi.
Xizmatlar sohasining asosiy ijtimoiy funktsiyalariga murojaat qilaylik: – aholining
turli xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish; bu funksiya aholiga xizmat ko'rsatuvchi
tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi;- uy-joy kommunal xo'jaligi va maishiy xizmat
ko'rsatish faoliyati sub'ektlari hisobidan xarajatlarni kamaytirish va uy xo'jaliklarida
mehnat sharoitlarini yaxshilash; – aholining bo‘sh vaqtlaridan oqilona foydalanish; bu
funktsiya turli madaniy va ko'ngilochar muassasalar tomonidan amalga oshiriladi; –
davlat xavfsizligi va jamoat tartibini ta’minlash bilan bog‘liq faoliyat.
Zamonaviy ilmiy adabiyotda yana bir munozarali masala ochiladi. Gap shundaki,
xizmat ko'rsatish sohasini iqtisodiyotning alohida tarmog'i sifatida ochib berishga deyarli
hech qanday nashrlar bag'ishlangan emas. Eng muhimi, ushbu jihatni o'rganish "xizmat
ko'rsatish sohasi" va "xizmat ko'rsatish sektori" atamalarini ko'p hollarda turlicha talqin
qilish va almashtirishni ko'rsatadi. Shunday qilib, ba'zi mualliflarning fikriga ko'ra,
xizmat ko'rsatish sohasi xizmatlar sohasining bir qismidir, boshqa tadqiqotchilar esa
xizmat ko'rsatish sohasi xizmatlar sohasiga qaraganda ancha kengroq deb hisoblashadi.
Xizmat ko'rsatish sohasi asosan noishlab chiqarish tarmoqlaridan iborat bo'lsa-da, qisman
ishlab chiqarish sanoatini ham o'z ichiga oladi. O'z navbatida, noishlab chiqarish sohasi
nafaqat muayyan odamlarning ehtiyojlarini ta'minlaydigan xizmatlar sohasini, balki
butun jamiyatga xizmat ko'rsatadigan boshqa sohalarni ham qamrab oladi.
Inson faoliyatining bir turi sifatida xizmatlar ko'rsatish - bu me'yoriy-huquqiy
hujjatlarda mustahkamlangan ijtimoiy tasdiqlangan harakatlar tizimi. Ehtiyojlarni
qondirish usuli sifatida u iste'molchilar ehtiyojlarini maqsadli qondirishda ifodalanadi.
Xizmat ko'rsatishning bir shakli sifatida xizmatlar ko'rsatish turli xil xizmat ko'rsatish
143
https://eyib.uz
1-sho‘ba.
O‘zbekiston iqtisodiyoti va boshqa sohalarida raqamlashtirish jarayonlari.
faoliyatini taqsimlashni o'z ichiga oladi - savdo, transport, aloqa, sog'liqni saqlash, ta'lim,
ko'ngilochar, turizm va boshqalar shular jumlasidandir. Ushbu yondashuv "xizmat" va
"xizmat ko'rsatish" tushunchalari uchun umumiy asosni beradi va ulardan sinonim
sifatida foydalanishga imkon beradi. Tahlil qilingan adabiyotlarda ko'rib chiqilgan
tushunchalar uchun quyidagi variantlar mavjud o'zaro bog'liqlik eng ko'p uchraydi: –
xizmatlar ko'rsatish va xizmatlar sektorining sinonimlashuvi “xizmat ko'rsatish”
tushunchasining “xizmat ko'rsatish” tushunchasiga torayishi tufayli; – xizmatlar sektori
va xizmat ko‘rsatish sohasini aniqlash; – xizmatlar ko‘rsatish sektori va xizmat ko‘rsatish
sohasini aniqlash; – bu sohalarning o‘zaro aloqadorligi bilan farqlanishi.
Xulosa. Yuqoridagi sharhdan ko'rinib turibdiki, zamonaviy ilmiy adabiyotlarda
"xizmat" mohiyatining ko'plab ta'riflari mavjud bo'lib, har bir talqin tadqiqot tomonidan
qo'yilgan muammolarni hal qilish uchun ushbu kontseptsiyani aks ettiradi. "Xizmat"
atamasining ob'ektiv ta'rifini ishlab chiqish sababi shundaki, xizmatning o'zi juda
moslashuvchan tadqiqot ob'ektidir. Uning chegaralari xizmat ko'rsatuvchi yoki
iste'molchining talablari va xohishlariga qarab farq qilishi mumkin. Bunda barcha
holatlarda xizmat biror narsani yaratmasligi, ya'ni faqat nomoddiy xizmatlar haqida
ekanligi ta'kidlanadi. Bundan tashqari, xizmat faoliyat va mehnat natijasidir, lekin xizmat
hech bir joyda tovar deb aytilmagan. Mualliflar moddiy shakldagi tovarlardan farqli
o'laroq, xizmat foydalanuvchiga yoki boshqa ob'ektlarga yoki ikkala shartga ta'sir qiladi,
degan fikrga qo'shiladi, deb taxmin qilinadi yoki taxmin qilinishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 17 fevraldagi "Sun’iy
intellekt texnologiyalarini jadal joriy etish uchun shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlari
to‘g‘risida” gi PQ-4996-son qarori.
2.
Begalov B.A., Abdullayev M. Raqamli iqtisodiyot, Darslik. Toshkent, 2023.
3.
Sifrovaya ekonomika: innovatsionnыe tsifrovыe texnologii: uchebnoye
posobiye/ Gulyamov S.S., Shermuxamedov A.T., Xolboyev B.M., Kursk: Izd-vo ZAO
«Universitetskaya kniga», 2022, - 293 s.
4.
Iskusstvennыy intellekt i kognitivnыe texnologii v ekonomike : uchebnoye
posobiye / S.S. Gulyamov, A.T. Shermuxamedov, B.M. Xolboyev. - Moskva :
RUSAYNS, 2022. - 280 s
5.
Gulyamov S.S., Djumaniyazova M.Yu., Mirzanova N.M. Texnologii
iskusstvennogo intellekta v ekonomike. Uchebnik. T. TFI. 2022.
