30
FIZIKA DARSLARIDA RAQAMLI TA’LIM MUHITLARINI QO'LLASH
S.G.Kaypnazarov
https://doi.org/10.5281/zenodo.15093316
Hozirgi kunda ko'plab maktablar kompyuter sinflari bilan jihozlangan va o'qituvchilarga
darsda raqamli texnologiyalardan foydalanish imkoniyati paydo bo'ldi. Ta'lim jarayonida
kompyuterdan foydalanish bolaning qiziqishi va bilishga bo'lgan intilishini rag'batlantiradigan
muhitni yaratishga imkon beradi. Kompyuter o'qituvchi va o'quvchi o'rtasidagi elektron
vositachiga aylanmoqda. U ta'lim jarayonini jadallashtirish, uni yanada yorqin va ko'rgazmali
qilish, har bir o'quvchi uchun individual tezlikda o'qitish imkoniyatini beradi, shuningdek,
o'qituvchini bir qator zerikarli vazifalardan, masalan, doskada cheksiz yozishlar, elementar
ko'nikma va malakalarni ishlab chiqish, bilimlarni tekshirish kabi ishlardan ozod qiladi.
Zamonaviy o'qituvchi, ta'lim jarayonining eng muhim ishtirokchilaridan biri sifatida, o'z
ishida raqamli texnologiyalarining doimiy va tez takomillashuvining natijalarini hisobga
olmasdan iloji yo'q. Zamonaviy insonning ilmiy va amaliy faoliyati, umuman jamiyatning
axborotlashuvi o'qituvchilarni barcha maktab fanlari bo'yicha o'qitish mazmuni va usullarini
qayta ko'rib chiqishga, eng yangi axborot tizimlari va texnologiyalari yordamida olingan
ma'lumotlar hisobiga uni tezkor kengaytirish va chuqurlashtirishga majbur qilmoqda. Raqamli
ta’lim muhitlarini qo'llash orqali o'qituvchining kasbiy faoliyati yanada mazmunli va qiziqarli
bo'lib bormoqda.
O'quv jarayoniga yangi kompyuter texnologiyalarining kiritilishi bilan raqamli ta’lim
muhitlarini to'plash va ulardan foydalanish muammosi dolzarb bo'lib qolmoqda.
Biz o’rta ta’lim maktablaridagi 7-sinflar uchun elektr bo’limini o'qitish maqsadida "Raqamli
ta’lim muhiti"ni yaratdik va undan foydalanishni joriy qildik.
Biz fizika darslarida raqamli ta'lim muhitlarini (RTM) qo'llash nafaqat foydali, balki zarur
deb hisoblaymiz. Birinchidan, o'qituvchiga darsni yorqin va ko'rgazmali tarzda o'tkazish
imkoniyati paydo bo'ldi. Har qanday darsning asosiy bosqichlaridan biri - bu yangi materialni
tushuntirish va o'qituvchi buni o'quvchilar uchun iloji boricha ko'rgazmali va tushunarli qilishi
kerak. Bolalarda ko'rgazmali-obrazli fikrlash rivojlanadi, ularning e'tiborini muhokama
qilinayotgan masalalarga jalb qilish osonroq bo'ladi. Nafaqat jamoaviy, balki har bir o'quvchining
individual xususiyatlarini hisobga olgan holda yakka tartibda ishlash imkoniyati ham mavjud.
Raqamli axborot muhitlari bilan darslar o'tkazishda o'qituvchi katta qo'shimcha materialni
qamrab olishi mumkin. Interaktiv modellardan foydalanish o'quv materialini tushuntirish
jarayonini sezilarli darajada tezlashtiradi va uning sifatini oshiradi. Modellar va animatsiyalar
yordamida shakllanadigan hodisalar va tushunchalarning obrazlari uzoq vaqt esda qoladi.
Muhim jihatlardan biri vaqtni sezilarli darajada tejashdir. Shubhasiz, darslarni
rejalashtirish paytida barcha turdagi raqamli ta'lim muhitlarini (RTM) - nafaqat tayyor elektron
darsliklarni, balki Internet-resurslarni ham sinchiklab o'rganish zarur. Biroq, resurslar
to'plamini doimiy ravishda to'ldirib borib, o'qituvchi darsning istalgan bosqichida foydalanish
mumkin bo'lgan katta bazani to'playdi.
Ijodiy va tadqiqot xarakteridagi topshiriqlar o'quvchilarning fizikani o'rganishga bo'lgan
qiziqishini sezilarli darajada oshiradi va qo'shimcha rag'batlantiruvchi omil hisoblanadi.
O'quvchilar bilimlarni mustaqil ijodiy ish jarayonida oladilar. Bu bilimlar ularga aniq, kompyuter
31
ekranida ko'rinadigan natijani olish uchun zarur. Bunday hollarda o'qituvchi bilimlarni
shakllantirish ijodiy jarayonida faqat yordamchi vazifasini bajaradi.
E'tibordan chetda qoldirib bo'lmaydigan yana bir holat shundaki, barcha maktablar ham
yetarli moddiy resurslarga ega emas va barcha sinflarda o'qitish dasturiga muvofiq fizika
xonalarini jihozlay olmaydi. Fizika - bu tajribalar va tadqiqotlar bilan chambarchas bog'liq fan.
Shuning uchun darslarda raqamli ta'lim muhitlarini (RTM) qo'llash ajoyib eksperimental
qo'shimcha hisoblanadi. Moddiy ta'minot bilan bir qatorda, xavfsizlik nuqtai nazaridan
tajribalarni o'tkazish imkoniyati yo'qligi muammosi ham keskin tarzda ko'tarilmoqda.
Kompyuter modellari fizik tajribalar va hodisalarni ko'rgazmali tarzda namoyish etish, ularning
haqiqiy tajribalarda kuzatuvchi e'tiboridan chetda qolishi mumkin bo'lgan nozik detallarini
qayta yaratish imkonini beradi. Kompyuter modellari va virtual laboratoriyalardan foydalanish
bizga real hodisaning soddalashtirilgan modelini vizualizatsiya qilishning noyob imkoniyatini
beradi. Bunda biz bosqichma-bosqich qo'shimcha omillarni ko'rib chiqishga kiritishimiz
mumkin, bu esa modelni asta-sekin murakkablashtiradi va uni real fizik hodisaga
yaqinlashtiradi. Bundan tashqari, kompyuter maktab fizika xonasida tajriba o'tkazib
bo'lmaydigan vaziyatlarni modellashtirish imkonini beradi, masalan, yadro qurilmasining
ishlashi yoki simob bilan tajribalar o'tkazish.
Kompyuter yordamida o'tkaziladigan darsning yana bir muhim xususiyati - uning
interaktivligi, ya'ni dialog va qayta aloqa imkoniyatidir. Shu paytgacha bunday imkoniyat faqat
o'qituvchi va o'quvchining bevosita aloqasi holatida mavjud edi. Kompyuter nafaqat aloqa
bo'yicha hamkor, balki o'quv ma'lumotlarining manbai sifatida ham o'qituvchi va o'quvchi bilan
qayta aloqani amalga oshirish imkoniyatiga ega.
Raqamli ta'lim muhitlaridan foydalanib, biz fizika darslarida quyidagi ish usullaridan
foydalanishimiz mumkin:
1.
Kompyuter kuzatuvlari - yangi material tushuntirilgandan so'ng yoki tushuntirish paytida
o'quvchilarga 1-2 ta kuzatuv taklif qilish maqsadga muvofiq. Yangi materialni o'rganish paytida
interaktiv model bilan ishlayotganda, o'qituvchi ushbu xususiyatni proyeksion qurilma orqali
namoyish etishi mumkin.
2.
Eksperimental tadqiqot masalalari - bu shunday masalalarki, ularni yechish uchun
o'zgaruvchilarning tegishli parametrlarini kiritish va grafikning o'zgarishini kuzatish kerak.
Odatda, o'quvchilar bunday masalalarni yechishga alohida ishtiyoq bilan kirishadilar.
Ko'rinishidan oddiy bo'lishiga qaramay, bunday masalalar juda foydali, chunki ular o'quvchilarga
kompyuter tajribasi va topshiriqlarning analitik yechimi o'rtasidagi jonli aloqani ko'rish
imkonini beradi.
3.
Keyinchalik kompyuter yordamida tekshiriladigan hisoblash masalalari - bu shunday
masalalarki, avval ularni kompyuterdan foydalanmasdan yechish, so'ngra olingan javobni
tekshirish kerak.
4.
Laboratoriya ishlari - dasturning samarali resurslari ijodiy, tadqiqot xususiyatiga ega
bo'lgan ko'plab laboratoriya ishlarini amalga oshirish uchun qulay texnik bazani yaratadi.
O'quvchi laboratoriya ishini bajarishda, masalan, funksiya grafiklarini qurishi, uning
xususiyatlarini individual o'rganishi, ba'zi qonuniyatlarni payqashga urinishi, shu munosabat
bilan o'z gipotezalarini ilgari surishi va ularning to'g'riligini eksperimental ravishda tekshirishi
kerak bo'ladi.
32
5.
Didaktik o'yinlar - o'quv materiallari o'yin vositasi sifatida ishlatiladi; o'qituvchi o'yin
usullari va vaziyatlaridan foydalanib, o'quvchilarni jismoniy faollikka rag'batlantirishi mumkin.
O'yin jarayonida diqqat, kuzatuvchanlik va topqirlik rivojlanadi.
7-sinflar uchun elektr bo’limini o'qitish maqsadida S.G.Kaypnazarov tomonidan yaratilgan
"Raqamli ta’lim muhiti"dan foydalanib, biz dars samaradorligini bir necha barobar oshiramiz.
Uning noyobligi nafaqat darsda slayd, video materiallardan foydalanishda, balki virtual tajribalar
o'tkazish imkoniyatida ham namoyon bo'ladi. Bunday turdagi fizik tajriba oddiy darsda virtual
laboratoriyada o'tkaziladi. O'quvchilar ushbu mavzu bo'yicha nazariy materialni o'rganish,
tadqiqotlar o'tkazish, shuningdek, onlayn testlarni yeshish imkoniyatlariga ega bo'ladilar. "Fizik
tajribalar" bilan ishlashning alohida funksiyasi - ta'lim kompleksiga o'zining shaxsiy
ishlanmalarini qo'shish imkoniyatidir. Ya'ni, o'qituvchi darslikning u yoki bu paragrafi bo'yicha
materiallarini (slayd, video, test, mobil ilova va virtual laboratoriyalar) muammosiz yuklab olishi
mumkin.
Ushbu ta’lim muhiti darsda amaliy faoliyat uchun eksperimental mashg’ulotlarni o’tkazish
imkonini beradi. O'quvchilar alohida eksperimental mashg’ulotlarni bajaradilar va o'z
natijalarini o’qituvchining elektron pochtasiga yuboradilar. Agar o'qituvchi mohirona
tushuntirsa, dars juda samarali o'tadi.
"Fizik tajribalar" bilan ishlashda e'tiborga olinishi kerak bo'lgan ijobiy jihatlar - bu
materialni o'rganish usullarining xilma-xilligidir. Mualliflar tajribani ko'rish, tajribalardan keyin
bevosita beriladigan muammoli savollarga javob berish imkoniyatini taklif qilishadi. Ba'zi
topshiriqlar tadqiqot xarakteriga ega, ba'zilari esa nazariy.
"Elektr: Raqamli ta’lim muhiti" ko'rgazmali nazariy bazaga ega bo'lib, yangi mavzuni
o'rganishda animatsion modellarni o'z qo'llari bilan "paypaslab ko'rish" imkoniyatini beradi. Bu
muhitdan foydalanish o'quvchilarning bilimini nazorat qilishda noto'g'ri baholar qo'yish
imkoniyatini avtomatik ravishda istisno qiladi, ya'ni baholarni o'qituvchi emas, balki kompyuter
qo'yadi. Bu o'z navbatida o'qituvchining nazariy va amaliy ishlarni tekshirishga sarflaydigan
vaqtini sezilarli darajada qisqartiradi. Biz o'z amaliyotimizda o'quvchilarning uyda ta'lim
komplekslari bilan mustaqil ishlashini ham qo'llaymiz.
O'qituvchi va o'quvchilarning darslarga tayyorgarligida internet resurslar juda muhim rol
o'ynaydi. Internet o'qituvchining darslarga tayyorgarlik ko'rishi va o'quvchilarning o'quv-
tadqiqot faoliyatida zarur ma'lumotlarni izlash uchun ishlatiladi. Fanning har bir o'quv mavzusi
bo'yicha keng qamrovli, ishonchli axborot resurslari to'plangan bir qator ta'lim saytlari mavjud.
O'qituvchi darsda virtual masofaviy tajribani rejalashtirishi va osongina amalga oshirishi
mumkin. Darsda elektron glossariylarning axborot resurslaridan foydalanib, o'quvchilar fizik
atamalarning turli talqinlarini (masalan, ish, ishqalanish, bosim va hokazo) tezda bilib olishlari
mumkin.
XULOSA
Shunday qilib, darslarda raqamli ta'lim muhitlarini qo'llash quyidagi ijobiy xususiyatlarni
ta'kidlash imkonini beradi:
-
O'quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish;
-
O'quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish;
-
Fanga qiziqishni tarbiyalash. Raqamli ta'lim muhitlari o'quvchilarni o'quv jarayoniga jalb
qiladi, ularning qobiliyatlarini keng ochib berishga, aqliy faoliyatini faollashtirishga yordam
beradi;
33
-
Dastur materiallarini sifatli o'zlashtirishni ta'minlash;
-
Raqamli texnologiyalari o'quv ma'lumotlarini taqdim etish imkoniyatlarini sezilarli
darajada kengaytiradi;
-
Rang, grafika, ovoz, zamonaviy videotexnika vositalarining barcha imkoniyatlaridan
foydalanish real faoliyat vaziyatini qayta yaratish imkonini beradi;
-
Raqamli ta'lim muhitlari o'quvchilar faoliyatini baholash imkonini beradi, shu bilan birga
o'quv jarayonini boshqarishda moslashuvchanlikni ta'minlaydi;
Kompyuter o'quvchilarda refleksiyani shakllantirishga yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
S.G.Kaypnazarov, N.S.Kudaybergenov. "Elektr" bo’limi bo'yicha raqamli virtual
laboratoriyaning didaktik imkoniyatlari // Sun'iy intellekt va matematik modellashtirishning
dolzarb muammolari respubika ilmiy-texnik anjumani, 14-15 noyabr 2024 yil, TATU NF, 463-
467 bb.
2.
Камалов А.Б., Аширбекова С.У., Кайпназаров С.Г. Влияние цифровой медиасреды на
усвоение знаний по физике школьниками // International scientific and practical conference
modern, innovative development of exact and natural sciences in higher education, November
15, 2024, Kokan, pp.96-99.
