10
MAKTABGACHA TAʼLIM YOSHIDAGI BOLALARGA TAʼLIM TARBIYA BERISHDA
BOLALARNI IJODKORLIK QOBILIYATINI RIVOJLANTIRISH
Bekbo‘tayeva Alomatxon Xolmirzayevna
Farg‘ona viloyati Quva tumani Maktabgacha va Maktab bo‘limi tasarrufidagi
39 DMTT direktori
https://doi.org/10.5281/zenodo.15165270
Annotatsiya.
Mazkur ilmiy ishda maktabgacha ta’lim yoshidagi tarbiyalanuvchilarning
ijodkorlik salohiyatini rivojlantirish jarayonining psixopedagogik va didaktik asoslari tizimli
tahlil qilinadi. Bolalarda divergent tafakkur, estetik idrok, obrazli fikrlash va kreativ
intuitsiyaning shakllanishi hamda rivojlanishi jarayonida pedagogik intervensiyalar, stimulativ
taʼlim muhitining roli asoslab beriladi. Tadqiqotda zamonaviy o‘yin texnologiyalari, interaktiv
metodlar, STEAM-yo‘nalishidagi integratsiyalashgan yondashuvlar va ijodiy kompetensiyalarga
yo‘naltirilgan topshiriqlarning samaradorligi empirik jihatdan o‘rganiladi. Shuningdek,
tarbiyachilarning fasilitatorlik faoliyati orqali bolalarning individual qobiliyatlari va psixologik
xususiyatlarini inobatga olgan holda, ularning intelektual-emotsional rivojiga ko‘maklashuvchi
metodik tavsiyalar ishlab chiqilgan. Tadqiqot natijalari asosida bolalar ijodkorligini
shakllantirishda muhim bo‘lgan pedagogik shart-sharoitlar va transformatsion yondashuvlar
aniqlab berilgan.
Kalit so`zlar:
Divergent tafakkur, obrazli fikrlash, interaktiv metodlar, stimulativ ta`lim,
transformatsion yondashuv, psixopedagog.
Abstract
This scientific work systematically analyzes the psycho-pedagogical and didactic
foundations of the process of developing creative potential in preschool-aged children. The role
of pedagogical interventions and a stimulating educational environment in the formation and
development of divergent thinking, aesthetic perception, figurative thinking, and creative
intuition in children is substantiated. The study empirically examines the effectiveness of
modern game technologies, interactive methods, integrated STEAM-oriented approaches, and
tasks aimed at creative competencies. Additionally, methodological recommendations have been
developed to support children's intellectual and emotional development, taking into account
their individual abilities and psychological characteristics, through the facilitating activities of
educators.
Key words:
Divergent thinking, figurative thinking, interactive methods, stimulative
learning, transformational approach, psycho-pedagogue.
Абстракт
В данной научной работе систематически анализируются психолого-педагогические
и дидактические основы процесса развития творческого потенциала у детей
дошкольного возраста. Обоснована роль педагогических воздействий и стимулирующей
образовательной среды в формировании и развитии дивергентного мышления,
эстетического восприятия, образного мышления и творческой интуиции у детей. В
исследовании эмпирически рассматривается эффективность современных игровых
технологий, интерактивных методов, интегрированных STEAM-ориентированных
подходов и заданий, направленных на развитие творческих компетенций. Кроме того,
разработаны методические рекомендации по поддержке интеллектуального и
11
эмоционального развития детей с учетом их индивидуальных способностей и
психологических особенностей посредством фасилитирующей деятельности педагогов.
Ключевые слова:
Дивергентное мышление, образное мышление, интерактивные
методы, стимулирующее обучение, трансформационный подход, психолого-педагог.
KIRISH
Mustaqillik yillarida respublikamizda ta`lim tarbiya sohasida amalga oshirilgan islohatlar
va bu borada yaratilayotgan imkoniyatlar nihoyatda kengayib bugungi kunda davlatimiz
siyosatining muhim ustuvor yo`nalishlaridan biriga aylanib bormoqda. Millatning millat
bo`lishida ta`limning roli qanchalik yuqori o`rinda turishini hamma biladi va boshlang`ich ta`lim
sifatida ko`riladigan maktabgacha tarbiya sohasi, yetuk millat vakilllarini dastlabki poydevorini
qurish dargohi hisoblanadi. Maktabgacha ta`limning bosh maqsadi bolalarni maktabdagi
o`qishga tayyorlash, ularni sog`lom har tomonlama rivojlangan mustaqil shaxs bo`lib
shakllantirish, milliy va umumbashariy qadriyatlar ruhida tarbiyalangan barkamol shaxsni
voyaga yetkazishdan iboratdir. Maktabgacha yoshdagi bolaga singdirilgan bilim va qadriyatlar
uning butun kelgusidagi hayotini belgilab berishi sababli maktabgacha ta’lim uyg‘un rivojlangan
shaxsni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega.
Shuni hisobga olgan holda, o‘tgan davrda O‘zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’limni
rivojlantirish va samarali faoliyat ko‘rsatishiga qaratilgan qator normativ-huquqiy hujjatlar
qabul qilindi hamda kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi
1
.
ASOSIY QISM
Ijodkorlik (kreativlik) – bu subyektning mavjud tajriba va bilimlarga yangicha yondashuv
asosida novatorlik g‘oyalarni ilgari surish, original echimlarni topish, hamda estetik va
intellektual mahsuldorlik orqali o‘zini ifodalash qobiliyatidir. Pedagogik-psixologik nuqtai
nazardan, u shaxsning integral xususiyati bo‘lib, tafakkur, emotsional-intuitsiyaviy sezgi,
motivatsiya va aks ettirish mexanizmlarining murakkab o‘zaro ta’siri orqali shakllanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda ijodiy tafakkurning rivojlanishi psixologik rivojlanishning
muhim bosqichlaridan biri hisoblanadi. Bu jarayonda L.S. Vygotskiy tomonidan ilgari surilgan
"yaqin rivojlanish zonasi" nazariyasi
2
alohida ahamiyat kasb etadi. Uning fikricha, bola tashqi
stimullar va katta yoshdagilarning qo‘llab-quvvatlovi yordamida real qobiliyat darajasidan
yuqoriroq natijalarga erisha oladi. Aynan shu oraliq ijodiy faoliyatning shakllanishi uchun eng
qulay muhit hisoblanadi. Ijodiy rivojlanish bosqichlari nuqtai nazaridan, J. Piaget o‘zining
kognitiv rivojlanish nazariyasida
3
maktabgacha yosh davrini preoperatsional bosqich deb ataydi.
Bu bosqichda bola simvolik fikrlash, rolli o‘yinlar orqali atrofdagi voqelikni o‘zicha qayta
konstruksiya qiladi. Bu esa ijodkorlikning obrazli-idrok asosida shakllanishiga zamin yaratadi.
Shuningdek, Guilfordning divergentsiyalashgan fikrlash nazariyasi
4
, Torrance’ning ijodiy fikrlash
testlari (Torrance Tests of Creative Thinking – TTCT)
5
orqali aniqlangan mezonlar – muammo
yechimiga yangicha yondashuv, g‘oya oqimi (fluency), moslashuvchanlik (flexibility) va
1
O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017-y., 37-son, 984-modda; Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi, 09.10.2020-y., 07/20/4857/1357-son; Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 09.11.2021-y., 06/21/3/1037-son
2
https://www.simplypsychology.org/vygotsky.html
3
https://jdpu.uz/kognitiv-yonalishda-rivojlanish-nazariyasi-j-piajje-konsepsiyasi/
4
https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/psixologiya/intellekt-psixodiagnostikasi
5
12
originallik – maktabgacha yoshdagi bolalarda ham kuzatilishi mumkin bo‘lgan ijodiy xatti-
harakatlar uchun diagnostik asos bo‘lib xizmat qiladi.
Natijaviy jihatdan, maktabgacha yosh davrida ijodkorlik shunchaki iste’dod emas, balki
pedagogik stimulyatsiya va maqsadli yo‘naltirilgan ta’lim orqali rivojlanadigan dinamik sifatdir.
Uning shakllanishi uchun differensial yondashuv, estetik muhit va konstruktiv interaktiv faoliyat
zaruriy shartlar hisoblanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda ijodkorlikni rivojlantirish vositalari
Maktabgacha yosh davrida ijodkorlik salohiyatini samarali rivojlantirish ko‘p omilli,
kompleks yondashuvni talab etadi. Pedagogik nuqtai nazardan bu jarayon bolaning estetik-
emotsional sezuvchanligini, reflektiv tafakkurini va mustaqil ijodiy faoliyatga bo‘lgan ichki
motivatsiyasini uyg‘otish orqali amalga oshiriladi. Shu boisdan, ta’lim-tarbiyada qo‘llaniladigan
vosita va metodlar psixodidaktik yondashuvga asoslanishi lozim.
Birinchidan, o‘yin faoliyati — bolalar ijodkorligini shakllantirishda asosiy mexanizmdir.
Yu.N. Kulyutkin va N.V. Kuzmina ta’kidlaganidek
6
, o‘yin bolaning ijtimoiy tajribani qayta
konstruksiya qilishi uchun eng samarali vositadir. Rol o‘ynash, dramatizatsiya, fantaziya
asosidagi syujetli o‘yinlar orqali bola mavjud voqelikni yangidan qayta tasavvur qilish, obrazlarni
yaratish va o‘z fikrini ifodalash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Ikkinchidan,
tasviriy san’at va badiiy faoliyat — rasm chizish, ranglar bilan tajriba qilish,
haykalchalar yasash, kollaj ishlari ijodkorlikni estetik did bilan uyg‘unlashtiruvchi amaliy
maydonni ta’minlaydi. Bu faoliyat turlarida bolaning nafaqat motomayllari, balki vizual idrok,
tasavvur, obrazli fikrlash qobiliyatlari ham rivojlanadi.
Uchinchidan
, zamonaviy ta’limda interaktiv va innovatsion texnologiyalar, xususan STEAM
yondashuvi (science, technology, engineering, art, mathematics)
7
asosida qurilgan mashg‘ulotlar
orqali bolalarda multidisiplinar tafakkur, muammo yechimi topishga qaratilgan analitik-ijodiy
salohiyat rivojlanadi. Bunday mashg‘ulotlar konstruktorlar, raqamli vositalar, loyiha asosidagi
o‘qitish metodlari bilan uyg‘unlashgan holda ijodkorlikni intellektual faoliyat bilan bog‘laydi.
To‘rtinchidan
, ijodiy topshiriqlar — masalan, "narsaga ikkinchi hayot berish", "fantastik
hayvon yasash", "tugallanmagan rasmni yakunlash" kabi mashqlar bolaning divergent fikrlashini
faollashtiradi. Ushbu topshiriqlar orqali bola bir vaqtning o‘zida bir nechta variantni ishlab
chiqish, moslashtirish va original g‘oyalarni ilgari surishni o‘rganadi.
Beshinchidan
, muhim jihatlardan biri — pedagogning fasilitatorlik roli. Tarbiyachi ijodiy
faoliyatda yo‘naltiruvchi, ruhlantiruvchi, motivatsion muhit yaratuvchi bo‘lishi lozim. Bu esa
pedagogdan yuqori darajadagi kuzatuvchanlik, bolaning individualligini anglash, reflektiv savol-
javoblar orqali uni mustaqil fikrlashga yo‘naltirishni talab etadi. Shu asosda aytish mumkinki,
maktabgacha ta’lim jarayonida ijodkorlikni rivojlantirish samaradorligi — faqatgina didaktik
materiallarning boyligiga emas, balki ularni qanday metodologik asosda va qanday shaxsiy
yondashuv bilan amalga oshirilishiga bog‘liqdir.
XULOSA
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda ijodkorlik qobiliyatini shakllantirish va
rivojlantirish — bu faqat estetik didni emas, balki mustaqil tafakkur, muammoli vaziyatda yo‘l
topish, emotsional sezuvchanlik va shaxsiy o‘ziga xoslikni tarbiyalovchi murakkab,
6
https://in-academy.uz/index.php/ejsspc/article/view/1662/1588
7
13
integratsiyalashgan jarayondir. Tadqiqot davomida aniqlanishicha, aynan ushbu yoshda bola
tafakkurining fleksibil (moslashuvchan) va divergent (turli yo‘nalishda fikrlash) shakllari faol
rivojlanadi, bu esa ijodiy salohiyatning shakllanishi uchun eng muhim asos bo‘lib xizmat qiladi.
Ijodkorlikni rivojlantirishda o‘yin faoliyati, tasviriy san’at, interaktiv metodlar va STEAM
yondashuvlari muhim vosita sifatida ajralib turadi. Shuningdek, pedagogning professional
mahorati, individual yondashuvi va bolada o‘z-o‘zini erkin ifodalashga imkon beradigan ijodiy
muhit yaratish mahorati ham hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Shu asosda quyidagi pedagogik xulosalar va tavsiyalar ilgari suriladi:
Ijodkorlikni rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalarini muntazam ravishda
amaliyotga joriy etish lozim;
Har bir bolaning shaxsiy qiziqishlari, ijodiy ehtiyojlari va psixologik xususiyatlari asosida
individual yondashuvni shakllantirish zarur;
Tarbiyachilar uchun zamonaviy metodik qo‘llanmalar va treninglar orqali ularning ijodiy
yondashuvini rag‘batlantirish muhimdir;
Ta’lim jarayonida erkinlik, emotsional xavfsizlik va estetik muhit asosiy tamoyillar sifatida
e’tiborga olinmog‘i lozim.
Umuman olganda, maktabgacha ta’limda ijodkorlikni rivojlantirishga yo‘naltirilgan tizimli
yondashuv bolani nafaqat estetik jihatdan rivojlantiradi, balki uni kelgusida ijtimoiy-madaniy
muhitga faol, mustaqil va innovatsion fikrlovchi shaxs sifatida tayyorlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017-y., 37-son, 984-modda; Qonun
hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 09.10.2020-y., 07/20/4857/1357-son; Qonunchilik
ma’lumotlari milliy bazasi, 09.11.2021-y., 06/21/3/1037-son
2.
https://www.simplypsychology.org/vygotsky.html
3.
https://jdpu.uz/kognitiv-yonalishda-rivojlanish-nazariyasi-j-piajje-konsepsiyasi/
4.
https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/psixologiya/intellekt-psixodiagnostikasi
https://soff.uz/product/psixologiya-torrance-ijodiy-tafakkur-testi-ttct-haqida-toliq-
https://in-academy.uz/index.php/ejsspc/article/view/1662/1588
7.
