225
–
natija – baxolash .
Tadqiq etilayotgan algoritmlash va berilganlar strukturalarini o‗qitish kursida
kompetentlikni shakllantirish metodikasini nazariy asoslashga o‗tishda ushbu jarayonning ayrim
xususiyatlarini belgilab o‗tamiz:
Bir tomondan, algoritmik kompetentlik AKT mutaxassislarini tayyorlash yo‗nalishlari
tababalarining asosiy kompetetligi sifatida ixtiyoriy asosiy kompetenlikning xususiyatlarini o‗z
ichiga oladi[5-7]:
1. Fanlararolik (nafaqt algoritmlash va berilganlar strukturalari darslarida, balki
informatika, dasturlash texnologiyalari, algoritmik tillar va dasturlash va xakazo darslarida xam
shakllanadi, demak, talabaning algoritmik kompetentligini shakllantirish va shakllanganlik
darajasi fanlarning ma‘lum guruxini o‗rganishiga bog‗liq bo‗lishi mumkin).
2. Boshqa kompetentliklar bilan o‗zaro ta‘siri (algoritmik kompetentlikning shakllanishi
bilan birga shakllanadi, shuning uchun ushbu jarayonlarning o‗zaro ta‘sirini xisobga olish va
ushbu fanlarni o‗qitishda ustuvorligini aniqlash maqsadga muvofiq).
3. Mavjudlikning faol va yashirin shakli (algoritmik kompetentlik o‗quvchida yashirin
potensial holatida bo‗lishi mumkin, bu esa o‗qitishda va tashxis qilishda ma‘lum qiyinchiliklarni
keltirib chiqaradi (haqiqiy shakllanish darajasini aniqlash qiyin).
Bundan kelib chiqib, algoritmik kompetentlik faqat matematikani o‗qitish jarayonidagina
yetarli darajada shakllantirish mumkin, deb tasdiqlab bo‗lmaydi; ammo matematikaning
imkoniyatlarini qo‗llaga xolda, uning shakllanishiga hissa qo‗shadigan, matematikani o‗qitish
maqsadlariga javob beradigan va asosiy didaktik tamoyillarga bo‗ysunadigan metodika yaratish
mumkin.
Boshqa tomondan, algoritmik kompetentlikni shakllantirish metodikasining o‗ziga xosligi
shundan iboratki, algoritmik kompetentlik Oliy ta‘lim muassasalarida AKT - mutaxassislarini
tayyorlash yo‗nalishida tegishli fanlar darslarida shakllantiriladi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Pardayev S., Tangirov X. ―Sonli tengsizliklar‖ mavzusini o‗rganishda o‗qitishning
elektron vositalaridan foydalanish //Arxiv Nauchnыx Publikatsiy JSPI. – 2020.
2.
Пардаев С., Умаров Х. Перспективы совершенствования протсесса управления
системой профессионалного образования //Архив Научных Публикатсий ЖСПИ. –
2020.
3.
Umarov X. Procpectos of perfection of managerial process by vocational training system
//Arxiv Nauchnыx Publikatsiy JSPI. – 2020.
4.
Tangirov K. ―Sonli tengsizliklar‖ mavzusini o ‗rganishda o ‗qitishning elektron
vositalaridan foydalanish //Arxiv Nauchnыx Publikatsiy JSPI. – 2020.
5.
Umarov X. Informatikani muammloli o‗qotish umumiy o‗rta ta'lim davlat ta'lim
standartlarini joriy etishning asosiy sharti sifatida //Arxiv Nauchnыx Publikatsiy JSPI. –
2020.
6.
Umarov X. HUDUDIY KASB-HUNAR TA'LIMI TIZIMI MUASSASALARINI KO‗P
BOSQICHLI TIZIM ASOSIDA TAKOMILLASHTIRISH VA JOYLASHTIRISHNI
MODELLASHTIRISH //Arxiv Nauchnыx Publikatsiy JSPI. – 2020.
7.
Ганиев Э., Умаров Х., Пардаев Ш. перспективы совершенствования
управленческого протсесса системой профессионалного образования // Kollokvium-
jurnal. 2019. №3-6 (27). URL: https://cyberleninka.ru/article/n/prospects-of-perfection-of-
managerial-process-by-vocational-training-system (data obraщeniya: 02.04.2022).
8.
Tangirov K. E., Jomurodov D. M., Murodkasimova S. K. The importance of e-learning
and e-learning resources in individualized learning //Asian Journal of Multidimensional
Research (AJMR). – 2021. – Т. 10. – №. 3. – С. 464-469
РАҚАМЛИ ТАЪЛИМ МУҲИТИНИ ЯРАТИШ КОНЦЕПЦИЯСИ
Усманов Салахдин Аликулович
226
ЎзМУ Жиззах филиали профессори
Абдурахманов Зоҳиджон Бахтиѐр ўғли
ЎзМУ Жиззах филиали таянч докторанти
Аннотация:
Ушбу маъруза тезисида янгича, таълим муҳитларини яратиш
тамойиллари таҳлил қилинган ва унинг мазмуни очиб берилган.
Калит сўзлар:
Рақамли таълим, технология, тамойил, мотивация, таълим
мазмуни.
Бизни қуршаб турган борлиқ, жамият, инсонлар, технологиялар, барча-барчасининг
ўзгариш суръатлари жуда улкан. Бундай объектив ўзгаришлар кўплаб соҳаларда кескин
бурилишларни, модернизациялашни талаб қилмоқда. Жумладан, мавжуд дунѐнинг
замонавий таълим тизимида ҳам аввал ишлаб чиқилган шарт-шароитларда туб
эврилишлар ва чекинишлар юз бермоқдаки, бу ўз навбатида янгича таълим муҳитларини
шакллантириш заруратини юзага келтирмоқда. Бу вазифанинг муҳимлиги ва асосий
моҳияти шундаки, ушбу муҳитга эски материаллар ва методикаларни кўчириш,
мослаштириш билангина иш битмайди, ҳолбуки бу ҳам осон кечмайди, аксинча янги
заҳиралар, потенциал имкониятларни очиш, излаб топиш ва улардан тўлақонли
фойдаланиш зарур бўлади.
Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, янги технологияларни яратиш ва жорий қилиш
жараѐни самарали бўлиши учун аввало таълим тизимидаги ўзгаришларнинг асосий
тамойилини чуқур англаб етиш зарур, яъни таълимнинг мақсади фақатгина билимлар
йиғиндисини ўзлаштиришдангина иборат эмас, балки етук, шахсни тарбиялашдир. Аввало
кадрлар тайѐрлаш соҳасидаги давлат сиѐсати инсонни интеллектуал ва маънавий-ахлоқий
жиҳатдан тарбиялаш билан узвий боғлиқ бўлган узлуксиз таълим тизими орқали ҳар
томонлама баркамол шахс, фуқарони шакллантиришни назарда тутиши зарур.
Ушбу маъруза тезисидан асосий мақсад янгича, таълим муҳитларини яратиш
тамойилларини таҳлил қилиш бўлиб, бундай муҳитда ўқувчи, ўқитиш субъекти сифатида
ўзининг такомиллашуви учун ўзига-ўзи таъсир қилади (1-расм). Албатта, ушбу
тамойиллар Ўзбекистон Республикаси Давлат сиѐсатининг таълим соҳасидаги асосий
тамойилларидан бири ҳисобланади ва Ватан келажаги учун ўзини дахлдор деб билган ҳар
бир ўқитувчи, таълим ходими, олимлар ва тадқиқотчиларни бефарқ қолдирмайди деган
умиддамиз. Улар соҳадаги умумий муаммоларни чуқур англаб етишлари ва истиқболдаги
таълим лойиҳаларининг қиѐфаларини янада яққолроқ ҳис қилишлари жуда муҳим
ҳисобланади.
1-расм. Янгича таълим муҳитларини яратиш тамойиллари
Таълим мазмунини янгича ташкил қилиш
учун аввало улкан ҳажмли ўқув
курсларидан воз кечиб, микроҳажмларга ўтиш, яъни ўқув курсларини майда бўлаклар
шаклга келтириш зарур.
Жамиятимизда кечаѐтган тезкор ривожланиш, такомиллашиш жараѐнлари
замонавий инсон (талаба, мутахассис) – бир сўз билан айтганда ўқувчидан бутун умри
давомида барча жабҳаларда ўқиб-ўрганишни, ишлашни (қисқа оралиқларда, ишдаги
танаффус пайтларида, метрода, интернетсиз жойда, шаҳар ташқарисида, ѐтоғида, дам
олиш хиѐбонида ва ҳ.к.) талаб қилади. Шундай экан, ихчам ва майда бўлакчаларга
(гранулаларга) ажратилган таълим ҳажмларига ўтиш, ўқитишнинг янгича имкониятларини
227
очади: ўқитувчилар ўзларининг ўқув курслари таркибига бошқа ўқитувчилар
материалларининг парчаларини киритиш, уларга ҳаволалар бериш имконига эга
бўладилар. Ўқувчилар фанлар аро, соҳалар аро тадқиқотлар учун зарур маълумотларни
тезроқ ва осонроқ эгалайдилар, ўзларининг ўқув курслари доираси ва миқѐсларидан четга
чиқишлари осонлашади, масалан биологиядан кимѐга, тарихдан иқтисодга ва ҳ.к.
Майда бўлакчаларга бўлинган микроҳажмлар, таълимнинг янада кенгроқ, турли
соҳалардаги ўқувчиларига (бутун умри давомида ўқиб-ўрганувчи) мослашувчан, очиқ ва
ҳаммабоп бўлишини таъминлайди.
Замонавий ва янгича таълим тизимида ўзлаштиришнинг ўлчов бирлиги сифатида
фақатгина ахборотни қабул қилиш ѐки тинглашгина эмас, балки фаоллик, фаолиятлилик
ҳаракатчанлик, яъни сермаҳсул ҳаракат ва фаолият олиниши зарур бўлади
.
Хўш бугунги кунда ўқиш-ўрганиш жараѐни нимдан иборат? У ўқув дастури,
ўқитувчи ѐки таълим стандарти асосида белгилаб қўйилган ташқи ахборотни
ўзлаштиришдир (фаоллик, фаолиятлилик ҳаракатчанлик, яъни сермаҳсул ҳаракат ва
фаолият эмас).
Янгича таълим муҳитда эса ўзлаштиришнинг ўлчов бирлиги сифатида ўқувчининг
фаолиятлилиги ва ҳаракатчанлиги асосий ўринга чиқади. Фаолиятлилик нафақат
ахборотни қабул қилишга йўналтирилган, балки ўқувчининг ўзлаштирган, қабул қилган
ѐки қабул қилиш жараѐнида олган ахбороти устидаги сермаҳсул ҳаракатларига қаратилган
бўлади. Келинг фаолиятлилик тушунчасига ойдинлик киритиб олайлик.
Фаолиятлилик
-
бу ниманидир ўқиб чиқиш, қараб чиқиш, томоша қилиш, буюмнинг модели устида
ишлаш, топшириқларни бажариш ѐки ўз-ўзини текшириш ва ҳ.к. бўлиши мумкин.
Фаолиятлиликга синовидан ўта олиш – бу охиригача ўқиб чиқиш, ѐки қараб чиқиш,
модель билан ишлашни охирига етказиш, тўғри жавобларни топа олиш ва ҳ.к. демакдир.
Таълимда фаолият ва ҳаракат йўллари қисман мустақил бўлади ва улар биргаликда
чексиз занжирчалар қаторини ташкил қилади, яъни ўқув курслари, гуруҳлар, жамоалар,
компаниялар таълимдаги ҳаракат йўллари бўлиши мумкин. Ҳар бир ҳаракат, фаолият ѐки
фаоллик якуний натижаларнинг фоизларидан тортиб то кўникма, малака, маҳорат
бобидаги ютуқларгача белгиланган қийматга эга бўлиши зарур.
Биламизки, таълим тизимидаги фанлар аро алоқалар, худди билимларнинг алоҳида
соҳалари каби муҳим аҳамият эга. Шундай экан, ўқитишнинг янада ихчам,
микроҳажмлари пайдо бўлиши билан таълимдаги фаоликлар орасидаги горизонтал
алоқаларни акс эттириш ва катта ҳажмдаги маълумотлар таҳлилини ривожлантиришда,
билимлар хариталари ва графларига зарурат туғилади. Билимлар графларининг
яратилиши, таълим дастурлари, ўқув ва илмий материаллар учун қидиришнинг янгича
механизмлари ва тавсия берувчи тизимлари ривожига туртки бўлади, билимлар ва малака
соҳаларини янада яхшироқ таснифлаш имконини беради, қайишқоқ (эгилувчан)
аттестация тизимлари учун пойдевор бўлади.
Ягона дарсликлардан шахсга қаратилган ҳаракат йўлларига ўтиш
зарур ва
бунда биз учун одатий ―дарслик‖ тушунчаси турли хилдаги таълим мазмунининг бир
умумий сарлавҳа билан бериладиган (бир неча кичик билимлар ва илмий материаллардан
иборат) қўлланмаси сифатидагина сақланиб қолади. Унинг ўрнига шундай янгича таълим
муҳити яратиладики, унда ҳар бир ўқувчи фақат унинг ўзигагина айнан шу ерда ва ҳозир
керак бўладиган, ўзининг шахсий таълимидаги ҳаракат йўлини (траекториясини) танлаши
мумкин бўлади. Бундай муҳит ўз навбатида ўқувчининг эҳтиѐжларини ва қобилиятларини
узлуксиз таҳлил қилиши ҳамда унинг кейинги ҳаракат (ривожланиш) сценарийсини
таклиф этиши зарур бўлади.
Масалан, айни бир хилдаги кўникма ѐки маҳоратга (малакага) турли йўллар орқали
эришиш мумкинлигини барчамиз яхши биламиз, негаки айнан битта таълим дастури
бўйича ўқиѐтган ўқувчиларнинг билим даражаси, ўзлаштириш қобилияти турлича бўлиши
мумкин. Демак таълим траекториясини шакллантиришда ўқувчининг ѐши аҳамиятга эга
228
бўлмайди, бу ерда билим, шахсни ҳаракатга ва фаолиятга ундовчи ички туртки
(мотивация), ва қабул қилиш тезкорлиги олдинги ўринга чиқади.
Бунда таълим жараѐнининг барча қатнашчилари учун, жумладан ўқитувчилар ва
ота-оналар учун ҳам тавсиялар очиқ ва тушунарли бўлиши зарур.
Янгича таълим муҳитларида мотивация
муҳим аҳамиятга эга
.
Бу ерда муҳим
жиҳат ва асосий моҳият ўқувчининг ўзи, таълим олаѐтган жарѐнига шерик бўла олиши ва
бош қўшиши ҳисобланади. Ўқувчи ўзининг таълим олиш жараѐнини ташкил қилишга
қатнашиш имконига эга бўлиши зарур: яъни кун тартибида нима туришидан қатъий назар,
тест, матн, ҳисоб-график иши ѐки назорат бўладими, у қанча ўзлаштирганлигини, қанчаси
қолганлигини ва нима қилиш кераклигини исталган дақиқада билиши, тушуна олиши
зарур. Албатта бундай тамойил бугунги кунда амалда бўлган таълим тизимларида ҳам
мавжуд, бироқ бу етарли эмас ва унинг амал қилиш механизмлари мукаммал эмас.
Ўқувчининг қийинчиликларни енгиб ўта олишга интилиши, мусобақаларда
бошқалардан ва ундан кутилганидан кўра яхшироқ натижага эриша олиши
рағбатлантирилиши зарур. Муваффақият қозониш мезонлари шаффоф ва тушунарли,
хатолар эса ўз баҳосига ва ижтимоий оқибатларга эга бўлиши, асосийси ўқувчи ўзининг
тиришқоқлиги, эришган натижаларига нечоғлик таъсир қилганлигини кўриши ва барча
ҳаракатлари учун оқибатни (қайтар алоқа) дарҳол кўра олиши ўта муҳим. Негаки, бу, ўз
ҳаракатларини таҳлил қилиш, бажарган ишидан завқ олиш ва янада такомиллашишга
ундовчи зарурий шарт ҳисобланади.
Аввало муҳит – бу ижтимоий макон. Янгича
таълим муҳити эса ижтимоий
механизмларни, яъни рақобатни, ўзаро таълимни ва ўзаро баҳолашни ҳисобга олиши
зарур.
Биргаликдаги фаолиятдан, коллаборатив (умумий, бирлашган, биргаликдаги)
лойиҳалар сари қадамба-қадам ўтиш зарур бўлади. Негаки,
фақатгина биргаликдаги
фаолиятда ѐтсирашни (бегонасираш) енгиб ўтиш, амалий мунозара олиб боришга
ўрганиш, танқидга муносабат билдириш, мулоқотни йўлга қўйиш ва уни давомли
қилишни ўрганиш мумкин бўлади. Гуруҳли ўқиб-ўрганишнинг афзалликларидан
фойдаланиш учун, аниқ ва фойдали қайтар алоқа маданиятини ривожлантириш зарур,
бунда диққат-эътиборни тежашни, яъни ―мен бошқани қанчалик аниқ баҳолай олсам,
менинг рейтингим шунчалик юқори‖ деган тушунчани қўллаб-қувватлаш, ўқувчиларни
бир-бирларининг ишларини таҳрир қилишга, изоҳлашга, уюшма шакллантиришга, орқада
қолганларга кўмаклашишга ўргатиш зарур бўлади.
Фойдаланилган адабиѐтлар
1.
Salahdin U., Kamoliddin Z. Conceptual aspects of the creation of competitive education
system in Uzbekistan //European science review. – 2016. – №. 11-12. – С. 117-119.
2.
Усманов С. А., Соатова Д. А. Кўп мақсадли муҳандислик таълими дастурларини амалга
жорий қилиш истиқболлари: хориж тажрибаси //Современное образование (Узбекистан). –
2016. – №. 3. – С. 9-17.
3.
Turakulov O. K., Halimov U. H. TENDENCIES FOR THE DEVELOPMENT OF
TECHNICAL EDUCATION FOR FUTURE ENGINEERS //Mental Enlightenment Scientific-
Methodological Journal. – 2022. – Т. 2022. – №. 2. – С. 307-316.
4.
Usmanov S. A. Features Implementing European Credit and Modular System at Higher
Education Institutions of Uzbekistan //Eastern European Scientific Journal. – 2019. – №. 1.
5.
Nosirovich A. N. The Methodology of Preparation of Students of Vocational Schools and
Colleges for Technical Creative Activity //PSYCHOLOGY AND EDUCATION. – 2021. – Т.
58. – №. 2. – С. 1470-1485.
6.
Achilovich Q. O. Efficiency of Using Smart Technologies in Teaching Technical Sciences in
Higher Educational Institutions //Middle European Scientific Bulletin. – 2021. – Т. 17. – С. 133-
137.
7.
Усманов С. А. Стратегии развития высшего инженерного образования в Республике
Узбекистан //Молодой ученый. – 2016. – №. 7-2. – С. 107-109.
