
384
Рис. 2. Зависимость амплитуды звуковых волн, переданных лазерным лучом и
полученных инфракрасным излучателем от расстояния.
Итак, резюмируя вышеизложенное можно сделать вывод в том, что акустические
волны можно передать с помощью лазерных лучей даже через атмосферу на сравнительно
небольшие расстояния без особых искажений. Уменьшение громкости сигналов от
расстояния можно объяснить не плохой модуляцией выбранной экспериментальной
установки, а лишь неудобством передачи оптических волн через атмосферу. Для более
целостной и качественной передачи звуковых сигналов на расстояния целесообразно
передать модулированную несущую частоту через современные оптические волокна.
Данный опыт продемонстрирует возможность использования лазерных лучей в качестве
несущей волны при передаче, приеме, а также обработке сигналов.
Работа выполнена при финансовой поддержке совместного гранта Узбекистан-
Беларусь № ИЛ-432105684.
Список литературы:
1.
Ю.Г. Соколовская, Н.Б. Подымова, А.А. Карабутов. Лазерный оптико-
акустический метод количественной оценки пористости углепластиков на основе
измерения их акустического импеданса // Акустический журнал. 2020. Т. 66. № 1. С. 86-
94.
2.
Т.Р. Мурадян и др. Модуляция интенсивности отраженного рентгеновского
излучения и управление ее параметрами при наличии объемных акустических волн //
Известия НАН Армении. Физика. 2015. Т. 50. № 2. С. 269-275.
SNARYADNING HARAKATINI MODELLASHTIRISHDA YO‘L QO‘YILISHI
MUMKIN BO‘LGAN OG‘ISHLAR (CHEKLANISHLAR, EHTIMOLLIKLAR)
Usmanov SalaxdinAlikulovich
O‗zMU Jizzax filiali ―Kompyuter ilmlari va
dasturlashtirish‖ kafedrasi professori
Amanova Daniya Qudratovna
Zafarobod tuman 9-o‗rta maktab matematika o‗ituvchisi
Annotatsiya:
Ushbu ma‘ruza tezisida ob‘yektning harakati parabolik bo‘lishini
ta‘minlash uchun modellashtirishda yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan shartlanishlar tahlilqilingan.
Kalit so‗zlar:
Tortishish kuchi, tezlanish, snaryad, harakat, modellashtirish, moddiy
nuqta, quvvat, harakatiga qarshilik.
r
,
м

385
Kichik teshikdan zarb bilan otilib chiqayotgan suv oqimidagi har bir tomchi o‘zining
xususiy yo‘li, ya‘ni o‘z
trayektoriyasi
bo‘ylab harakatlanadi. Agar xonada kichik buyumni xona
bo‘ylab otsangiz xuddi yuqoridagiga o‘xshash trayektoriyani ko‘rishingiz mumkin. Bunday
trayektoriya parabola deyiladi. Havoda harakatlanuvchi bunday ob‘yektlar
snaryadlar
deb
ataladi.
Misol uchun futbol koptogining trayektoriyasi parabolik ko‘rinishga ega, ammo
bumerang
1
ning havodagi harakati haqida nima deyish mumkin? Ob‘yektning harakati parabolik
bo‘lishini ta‘minlash uchun modellashtirishda bir nechta yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan
shartlanishlar mavjud va ular quyidagilar:
- snaryad – moddiy nuqta (zarracha);
- quvvat olmaydi;
- uning harakatiga havo qarshilik qilmaydi.
Snaryadning harakat tenglamasi.
Snaryad faqatgina bitta kuch, ya‘ni doimiy va
vertical pastga yo‘nalgan og‘irlik kuchi ta‘sirida ikki o‘lcham bo‘ylab harakatlanadi. Bu shuni
anglatadiki, snaryadning tezlanishi
g
(
m/s
2
) bo‘lib, vertical pastga yo‘nalgan va gorizontal
tezlanish mavjud emas. Biz doimiy tezlanish tenglamasidan foydalangan holda gorizontal va
vertical harakatlarning har birini alohida qarab chiqishimiz mumkin bo‘ladi.
Yuqorida ta‘kidlangan va ilgari surilayotgan goyalarni isbot qilish uchun tasavvur
qilamiz, koptok yerga nisbatan 60
o
burchak ostida, 20
m/s
tezlik bilan harakatlanmoqda (1-rasm).
Bu futbol topi, golf koptokchasi yoki kriket zarbasining dastlabki modeli bo‘lishi mumkin.
1-rasm
Rasmda ko'rsatilgan o'qlardan foydalanib, quyidagi tarkibiy qismlar:
Gorizontal
Vertikal
Boshlang‘ich holat
0
0
Tezlanish
a
x
=0
a
y
=-9,8
Boshlang‘ich vektorli tezlik
u
x
=20cos 60°=
=20
x0,5=10
u
y
=20 sin 60°=
=20
x
0,866=17,32
at
u
v
ifodadan ikki yo‘nalishda foydalanish, vektorli tezlikning quyidagi
komponentlarini beradi.
Vektorli trzlik
Gorizontal
Vertikal
1
Bumerang (ing. boomerang) — qadimiy otish quroli. Bukilgan yogʻochdan yasalgan, koʻpincha oʻroqsimon shaklda
boʻladi. Bumerang otilganda, aylanib, yana otuvchining oʻziga qaytib keladi.

386
a
x
=0
⇒
v
x
doimiy
v
x
=20 cos 60°
v
x
=10 (1)
v
y
=20 sin 60°- 9,8t
v
y
=17,32 - 9,8t
(2)
2
2
1
at
ut
s
ifodadan ikki yo‘nalishda foydalanish quyidagi holat komponentlarini
beradi.
Holat (vaziyat)
Gorizontal
Vertikal
x =(20 cos 60°)t
x
=10
t
(3)
y =(20 sin 60°)t - 4,9t
2
y=17,32t - 4,9t
2
(4)
Barcha natijalarni bitta jadvalda umumlashtirish mumkin.
Gorizontal harakat
Vertikal harakat
Boshlang‘ich holat (vziyat)
0
0
a
0
-9,8
u
u
x
=20 cos 60°=
10
u
y
=20 sin 60°=17,32
v
v
x
=10 (1)
v
y
=17,32 - 9,8t
(2)
r
x
=10
t
(3)
y=17,32t - 4,9t
2
(4)
Tezlik va holat (vaziyat) ga tegishli (1), (2), (3), va (4) tenglamalardan, koptokning
harakatiga oid bir nechta jihatlarni aniqlab olish mumkin bo‘ladi.
Koptokning maksimal balandligi.
Koptok maksimal
H
(metr) balandlikga yetganda
tezligining vertikal tashkil etuvchisi nolga teng bo‘ladi. Bu vaqtda koptokning tezligi avvalgidek
10 m/s va doimiy gorizontal tashkil etuvchiga ega bo‘ladi.
(2) tenglamadan quyidagi vertical tashkil etivchiga ega bo‘lamiz (2-rasm).
Eng yuqori
balandlikda:
t
v
y
8
,
9
32
,
17
t
8
,
9
32
,
17
0
767
,
1
8
.
9
32
,
17
t
2-rasm
Kaptokning maksimal balandligini toppish uchun, ushbu vaqtgato‘g‘ri keladigan
y
ning
qiymatini topishmizzarur bo‘ladi. Buning uchun (4) tenglamaga
t
ning qiymatini qo‘yamiz.
2
9
,
4
32
,
17
t
t
y
3
,
15
767
,
1
9
,
4
767
,
1
32
,
17
2
y
Demak koptokning maksimal balandligi - 15,3 мetr.
Koptokning parvoz (uchish) vaqti.
Koptok yerga qaytib tushganda, ya‘ni
y=0
bo‘lganda
parvoz nihoyasiga yetadi.
y=0
qiymatni (4) tenglamaga qo‘yamiz.
2
9
,
4
32
,
17
t
t
y
0
9
,
4
32
,
17
2
t
t
0
)
32
,
17
9
,
4
(
t
t
0
t
yoki
53
,
3
t
t = 0
– bu koptok yuqoriga otilgan vaqt, shuning uchun
t = 3,53
– bu koptok yerga qaytib
tushgan vaqt, demak parvoz vaqti
3,53 soniya
ni tashkil qiladi.

387
Parvoz uzoqligi (masofasi).
Kaptok parvozining uzoqligi
R
metr – bu koptokning yerga
tushgancha bosib o‘tgan gorizontal masofasi.
R
– bu
y=0
bo‘lgandagi
x
ning qiymati (3-rasm).
3-rasm
(3) tenglamaga
t=3,53
ni qo‘yish bilan
R
ni topishimiz mumkin:
x = 10t
. Parvoz uzoqligi
(masofasi)
10 х 3,53 = 35,3 мetr
ni tashkil qiladi.
Snaryad bilan bog‘liq masalalarni yechishda har bir yo‘nalishni alohida qaraladi yoki
ikkalasini birgalikda vektorlar sifatida yozish mumkin bo‗ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Stephen Lee. An Introduction to Mathematics for Engineers. Hodder Education. Part
of Hachette Livre UK – 2014. P. 522.
2.
Аскаров, И. Б. (2017). Основные подходы и принципы подготовки будущих
педагогов профессионального обучения к исследовательской деятельности. Актуальные
научные исследования в современном мире, (2-6), 25-32.
3.
Xolbutayevich O. T. et al. Formation of informational educational environment
//Ilkogretim Online. – 2021. – Т. 20. – №. 4.
4.
Usmanov S. A. Features Implementing European Credit and Modular System at
Higher Education Institutions of Uzbekistan //Eastern European Scientific Journal. – 2019. – №.
1.
5.
Salahdin U., Kamoliddin Z. Conceptual aspects of the creation of competitive
education system in Uzbekistan //European science review. – 2016. – №. 11-12. – С. 117-119.
6.
Усманов С. А. Стратегии развития высшего инженерного образования в
Республике Узбекистан //Молодой ученый. – 2016. – №. 7-2. – С. 107-109.
7.
Daniyarovna H. S., Istamovich K. D., Ilhom U. The Contents of Students‘
Independent Education and Methods of Implementation //Psychology and Education Journal. –
2021. – Т. 58. – №. 2. – С. 1445-1456.
8.
Усманов С. А., Халилов А. Х. Модернизация высшего инженерного образования
в Узбекистане в контексте глобализации и интеграции //Подготовка профессиональных
управленческих кадров: опыт, проблемы, инновационные образовательные технологии. –
2015. – С. 158-163.
9.
ENGITEC: achieved results, outcomes and recommendations. Monograph.
Dnipropetrovsk "Driant" - 2015. 76-83 p.
7-METOKSIKUMARINNING SPEKTRAL-LUMINESTSENT XUSUSIYATLARIGA
KONSENTRATSIYANING TA‘SIRI