284
faoliyatini normallashtirish
Taninlar,
taninlar. Ular Rhodiola rosea va undan tayyorlangan
preparatlarni biriktiruvchi, biriktiruvchi ta'm beradi. Oqsillar bilan reaksiyaga kirishuvchi
organik birikmalar. Ular patogen mikroflorani bostiradi, toksinlardan himoya qiladi, shuningdek
shifobaxsh ta'sirga ega. Oltin ildizda 20 foizgacha tanin mavjud.
Antrakinonlar
. Tananing immun tizimining holatini yaxshilaydigan birikmalar Shu bilan
birga, ular laksatif ta'sirga ega.
Kumarinlar
. Trombozni oldini oladigan organik birikmalar spazmlarni engillashtiradi.
Ular antitumor ta'siriga ega.
Organik kislotalar
. Oltin ildizning tarkibi ularning bir nechtasini o'z ichiga oladi - olma,
limon, amber, oksalat. Ushbu birikmalar organizmdagi biokimyoviy jarayonlarda muhim rol
o'ynaydi. Süksin kislotasi metabolizmni tezlashtiradi, to'qimalarni kislorod va energiya bilan
ta'minlashni yaxshilaydi. Oksalat kislotasi tarkibida kaliy va temir mavjud, ovqat hazm qilish
tizimiga bakteritsid ta'sir ko'rsatadi, oshqozon va oshqozon osti bezining faoliyatini yaxshilaydi.
Kichik dozalarda limon kislotasi ishtahani va ovqat hazm qilishni yaxshilaydi. Immunitetni
yaxshilaydi, ichaklarni rag'batlantiradi, bu ayniqsa ich qotish uchun foydalidir.
Efir yog'i
. Oltin ildizlari tarkibida uning konsentratsiyasi deyarli bir foizga yetadi. Bu
o'simlikka yoqimli hid beradigan uchuvchan suyuqlikdir. Muhim kichik Oltin ildiz murakkab
tuzilishga ega, u 86 komponentdan iborat. Yallig'lanishni bartaraf etish qobiliyatiga ega. Tabiy
antiseptik sifatida ishlatilishi mumkin,yengil analitik ta'sirga ega.
Mikroelementlar
. Kumush, mis, marganes, sink. Oltin ildizlari ayniqsa marganesga boy,
uning tarkibi bir foizga yetishi mumkin. Marganes suyaklarni mustahkamlaydi, qonda qand
darajasini pasaytiradi va antioksidant fermentlarni ishlab chiqarishda ishtirok etadi.
Shunday qilib, Oltin ildiz o`simligining ildizining ekstrakti dorivorlik hususiyati yuqori
va dunyo mamlakatlarida keng miqyosda ishlab chiqarilib, qo`llanilmoqda . Mamlakatimizning
Qoraqolpog`iston Respublikasi Chimboy tumanidan Oltin ildiz o`simligidan faydalanib turli xil
dori vositalari ishlab chiqarilmoqda. Bizning xulosamiz shundan iboratki bu o`simlik sonini
ko`paytirish va bu o`simlikdan aholi salomatligini mustahkamlash maqsadida uning dorivorlik
hususiyatlaridan foydalanib ishlab chiqarishni jadallashtirish lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
https://uz.everaoh.com/oltin-ildiz-dorivor-xususiyatlar/
2.
https://kknews.uz/oz/9894.html
https://kun.uz/uz/news/2021/04/26/qoraqalpogistonda-qizil-kitobga-kiritilgan-
4. Zakirov P.K. Myasnikova L. O‗zbeksitonning dorivor o‗simliklari va ulardan foydalanish
istiqbollari. Butkov A.E. dorivor o‗simlmiklari maxalliy sanoat uchun O‗zbeksitonnning xom-
ashyosi.
O‗ZBEKISTON DORIVOR O‗SIMLIKLARI
O‗ralov Abdumannon Iskandarovich
OʻzMU Jizzax filiali Fakultetlararo kafedrasi katta o‗qituvchisi
Annotatsiya:
Shifobaxsh o‗simliklar insoniyatga juda qadim zamonlardayoq ma‘lum
bo‗lgan. O‗tgan asrlardan bizga shifobaxsh o‗simliklarni ta‘rifi va ularni inson salomatligini
yaxshilashda qo‗llanilishiga doir ko‗pgina ilmiy asarlar yetib kelgan.
285
Kalit so‗zlar:
Shifobaxsh o‗simliklar, glikozid, efir moy, flavonoid, kumarin
.
Hozirgi kunda respublikamizda o‗simlik dunyosini muhofaza qilish va resurslaridan
oqilona foydalanishga katta e‘tibor qaratilmoqda. Mazkur yo‗nalishda amalga oshirilgan dasturiy
chora-tadbirlar asosida, jumladan, o‗simlik dunyosi ob‘ektlarini inventarizatsiyalash va
kadastrini yuritishning yagona tizimi yaratildi, iqtisodiy ahamiyatga ega turlarning resurslari
baholandi, yetishtirish usullari takomillashtirildi, ex situ va in situ sharoitlarida ko‗paytirishning
usullari ishlab chiqildi. O‗zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‗yicha Harakatlar
strategiyasida «... atrof-muhit va genofondga ta‘sir etayotgan muammolarni bartaraf etish»
vazifalari belgilab berilgan.
Shuni ham nazarda tutmoq joizki, dorivor o‗simliklardan olinayotgan dori-darmonlar
kimyoviy sun‘iy ravishda olinadigan preparatlarga nisbatan afzalligi bilan ajralib turadi.
O‗simliklardan tarkib topgan dori-darmonlar deyarli asoratsiz hisoblanadi. Mamlakatimizda
shifobaxsh dorivor o‗simliklar mahsulotlarini sanoat va tabobat uchun yetishtirib beradigan
maxsus ixtisoslashtirilgan xo‗jaliklar yil sayin ko‗payib bormoqda. Shuningdek, respublikamizda
uchramaydigan, endilikda tabiatimizga moslashtirilayotgan yoki Yer sharining boshqa floristik
oblastlaridan introduksiya qilinayotgan va iqlimlashtirilayotgan dorivor o‗simliklarni o‗rganish
sohasida ham olimlar ko‗pgina ishlar qildilar va bu izlanishlar davom ettirilmoqda [1,3].
Ma‘lumki, dunyo miqyosida farmatsevtika korxonalarida ishlab chiqarilayotgan dori
vositalarining taxminan 50% dorivor o‗simliklar xom-ashyosidan tayyorlanmoqda. Ayniqsa
yurak-qon tomir kasaliklarining davolashda va profilaktikasi uchun foydalaniladigan dorivor
preparatlarning 77%, jigar va oshqozon-ichak kasalliklarini profilaktikasi va davolashda
foydalaniladigan dorivor preparatlarning 74%, balg‗am ko‗chiruvchi dorilarning 73%, qon
to‗xtatuvchi dorilarning 60% dorivor o‗simliklar xom-ashyosi asosida ishlab chiqarilmoqda.
Hozirgi paytda MDH mamlakatlarida 20000 ga yaqin o‗simlik turlari o‗sadi, ularning 30%
O‗zekiston florasida uchraydi.
Respublikamizda ro‗yxatda o‗tgan va biokimyoviy tarkibi o‗rganilgan 600 turga yaqin
yovvoyi holda o‗sadigan dorivor o‗simliklar mavjuddir. Ularning aksariyati tog‗ o‗rmonlarida
tarqalgan. Ushbu dorivor o‗simliklarning 230 turining xom-ashyosi farmatsevtika sanoati
ehtiyojlari uchun tayyorlanadi, ko‗pchiligi madaniylashtirilgan holda yetishtiriladi va ularning
xom-ashyosi asosida 254 xilga yaqin dorivor preparatlar tayyorlanadi.
Keyingi yillarda ko‗pchilik mamlakatlarda, shu jumladan, O‗zbekiston Respublikasida
ham farmatsevtika sanoatini jadallik bilan rivojlanishi kuzatilmoqda, shu sababli ham
farmatsevtika korxonalarning dorivor o‗simliklar xom-ashyosiga bo‗lgan talabni keskin ortishiga
sabab bo‗lmoqda.
Shuni ta‘kidlash lozimki, tabiiy holda o‗suvchi dorivor o‗simliklar zaxiralarining
chegaralanganligi tufayli kelgusida farmatsevtika sanoati korxonalarning dorivor o‗simliklar
xom-ashyosiga bo‗lgan talabini qondirish, asosan, dorivor o‗simliklar yetishtirish orqali amalga
oshirilishi mumkin.
Hozirgi paytda Respublikamizda yiliga o‗rtacha 850 tonna dorivor o‗simliklar xom-
ashyosi tayyorlanmoqda, uning 51 % dorivor preparatlar ishlab chiqarish uchun, 42 % oziq-
ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish uchun va 7 % texnik xom-ashyo olish uchun ishlatiladi.
Dorivor o‗simliklar ta‘sir etuvchi moddalari tarkibiga qarab - alkaloidli, glikozidli, efir
moyli, vitaminli o‗simliklarga ajratiladi. Farmakologik ko‗rsatkichlariga qarab - tinchlantiruvchi,
og‗riq qoldiruvchi, uxlatuvchi, yurak-tomir tizimiga ta‘sir qiluvchi, markaziy nerv tizimini
qo‗zg‗atuvchi, qon bosimini pasaytiruvchi va boshqa dorivor o‗simliklar guruhlariga ajratiladi.
Dorivor o‗simliklarni madaniy holda ko‗paytirish maqsadida 132,2 gektar maydonga
(rejaga nisbatan 101,5 foiz) 28 turdagi (o‗tgan yilning shu 10 davrida 130 ga maydonda 25 tur)
dorivor o‗simliklar ekildi. Tizimdagi o‗rmon xo‗jaliklarida rejadagi 303 tonna dorivor
o‗simliklar xom ashyosi tayyorlandi.
Yer yuzida dorivor o‗simliklarning 10-12 ming turi bor. 1000 dan ortiq o‗simlik
turlarining kimyoviy, farmokologik va dorivorlik xossalari tekshirilgan. O‗zbekistonda dorivor
286
o‗simliklarning 577 turi mavjud. Shulardan hozirgi vaqtda 250 turi ilmiy tabobatda ishlatilmoqda
[5-6].
Dorivor o‗simliklarning organizmga ta‘siri ularning tarkibidagi birikmalarning miqdoriga
bog‗liq. Bu birikmalar o‗simlikning har xil qismlarida turli miqdorda to‗planadi. Dori
tayyorlashga o‗simlikning kerakli qismlari turli muddatlarda yig‗iladi. Masalan, po‗stloq, kurtak
erta bahorda, barg o‗simlik gullashi oldidan yoki gullaganda, gullari to‗la ochilganda, meva va
urug‗lari pishganda, yer osti organlari (ildizi, ildizpoyasi va piyozi) erta bahorda yoki kech kuzda
olinadi.
Dorivor o‗simliklarning ta‘sir etuvchi moddasi-alkoloidlar, turli glikozidlar
(antroglikozidlar, yurakka ta‘sir etuvchi glikozidlar, saponinlar va b.), flavonoidlar, kumarinlar,
oshlovchi va boshqa shilliq moddalar. Efir moylari, vitaminlar, smolalar va boshqa birikmalar
bo‗lishi mumkin. Ko‗p o‗simliklardan mikroorganizm va viruslarni yo‗qotadigan antibiotiklar va
fitonsidlarga boy preparatlar tayyorlanadi. Odatda bir guruhga xos o‗zaro yaqin kimyoviy
birikmalar bir oila yoki turkumga mansublarda uchraydi, shu bilan birga ba‘zi kimyoviy
birikmalar bir-biriga yaqin bo‗lmagan, turli oilaga mansub o‗simliklar tarkibida ham bo‗lishi
mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. To‗xtayev B., Axmedov E., Yodgorov Z. Dorivor o‗simliklar: introduksiya va
plantasiyalar tashkil etish. O‗zbekiston Milliy universitetining 100 yilligi va biologiya fanlari
doktori, professor K.S. Safarovning ilmiy va pedagogik faoliyatiga bag‗ishlangan ―O‗simliklar
introduksiyasi: yutuqlari va istiqbollari‖ mavzusidagi ilmiy-amaliy anjuman Materiallari.
Toshkent, 2018.
2. М.Д. Тургунов, В.П. Печеницын, Н.Ю. Бешко, Д.А. Абдуллаев, Уралов А.И.
Биологические особенности редких видов семейства Iridaceae Juss. флоры Узбекистана в
условиях ex situ Acta Biologica Sibirica, 2019, 5(2), P.17-22.
3. Ibragimov A.Yu. Shifobaxsh ne‘matlar. – Toshkent: Navro‗z nashriyoti, 2016.
4. To‗xtayev B.Yo., Mahkamov T.X., To‗laganov A.A. Dorivor va ozuqabop o‗simliklar
plantasiyalarini tashkil etish va xom-ashyosini tayyorlash bo‗yicha yo‗riqnoma. – Toshkent,
2015.
5. Уралов А.И., Печеницын В.П.
Зависимость семенной продуктивности
луковичных видов Allium L. от количества листьев на генеративном
Доклады АН РУз. 2015. 74-77 с.
6. Ҳожиматов Қ., Оллоѐров М. Ўзбекистоннинг шифобахш ўсимликлари ва уларни
муҳофаза этиш. – Т.: Фан нашриѐти, 1988.
GIDROPEREETERIFIKASIYA JARAYONI ASOSIDA MARGARIN SANOATI
YOG‘INI OLIB UNI MARGARIN ISHLAB CHIQARISHDA QOʻLLASH TADQIQOTI
Oʻrinova Shaxnoza
1
, Achilova Sanobar
2
,
Sobirova Nodira
3
,
Raximov Dilshod
4
1
Urganch davlat universteti ―Oziq –ovqat texnologiyasi‖
kafedrasi oʻqituvchisi
2
Urganch davlat universiteti ―Oziq –ovqat texnologiyasi‖ kafedrasi
katta o‘qituvchisi
3
Toshkent kimyoviy texnologiyasi instituti
―Oziq-ovqat mahsulotlari texnologiyasi‖ kafedrasi v.b. dotsent
Annotatsiya:
Ushbu
maqolada
asosan
tadqiqot
natijasida
olingan
gidropereeterifikatning margarin uchun xom-ashyo sifatida mos keluvchi ko‘rsatkichlarini
